Nupepa Puka La Kuokoa, Volume I, Number 148, 10 ʻOkakopa 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

MOKUNA XL Na moku hiki mua mai ma Hawaii neī, a me kekahi mau mea ano nui ma ia wa mai. Na ka moolelo a ka poe kahiko, i ke au ia- Kahoukapu, ua ili kekahi moku ma keia paeaina la wa, a ike ia kekahi ma kal lilo loa aku, aole i ku mai* No ka ike ole o ko Hawaīi neī i ka palapala, nolaīla, aole ī paa pono na mea kahiku; ua paa kapekepeke no ma ka naau o kekahi poe, aoīe nae ī paa pono. O ka 16 hanauna o Kahoukapu mai a Kapawa maī; nolaila, ua manao wale kekahi poe noonoo pono, ola ka wa mawaena o ka M. H. 1530 a me 1600. A ma īa wa no hoi o Paao hikī mai i Hawaii noi ma Kohala. A mahope iho, i ka M. H. 1555, ua manao ia ua loaa keia pae aīna ia Kapena Juan de Gaytan; mai Sepania mai oia ma kona alahele e holo ana i Molucca’s, a ua hapaia keia pae aina e ia ma ka inoa Paniolo, o Los Majois, Penei i maopopo ai. I ka 1741, aneane he 186 mau makahiki ma īa hope mal, pīo iho lakekahi moku Manila o Oaleona ka moa ia Kapena Aneaona o ka mokukaua Beritanīa; oīai, he wa kana no ia mawaena o Sepania a me Beritania* A nolaila, loaa iho la ma kona palapala anamoana he aina i like na Ialita i manao ia me ko Hawaii neī, a i kapaīa, Los Lajos, e Kapena Jaan de-Caytan. A mahope iho, i ka M. H. 1620 paha, i ke ano Kelīīokaloa ke keiki a Umī, hiki maī la he moku hou, o Kauaiiloha ka inoa ī ka kanaka kapa ana aku. O Kukanaloa ka haole nona ua moku la, a me kona ka>kuahine pu no ma ua moku Ih. A i ko lakou holo ana mai, īh iho la ua moku la ma Pale i Kona Hema, a nahaha loa ihola. Au aku la laua a pae i uka, a ua make paha ka nui o lakou; aole i maopopoī ko laua pae ana ī uka, ike aku la Inua i ko naholo mal o na kanaka fae lehulehu wale ī o laua la. Nuī loa iho la ko laua niakau, no ko laua manao ana e pepehi iaana paha laua,-a no ke ano e hoi kekahi o ko onel kanaka ma ka nana aku. E kulou.loa Iho la laua iiaio, a kapu ia ia wahi o -Kulou a hiki i keia la. A ike na kanaka ia laua, koi aku la me ke kuhi ana e hoi i uka; a iki laua he poe lokomaikai, a pan ko laaa makau, a hoi lakou i kauhale, a hoopiha maikai loa ia. A hoao laua e ai l na mea i haawi ia mal, ke kalo, kapoe, ka maīa, a nui aku; a ua mahalo nui laua ma ia hope iho 1 ke kaukemio o ka poi kalo, ka mikomiko o ka poī uala, ka mokaekae o ka pol ulu, a pela aku. A ua hool loa ia ae ko laua mahalo no ka oluolu o kanaka o keia lahui. A mahopo iho, ua uoho wahīne aku o Kukanalua a ua li!o ia i kupuna uo kekahī poe alii, a rae na makaainana uo hoi. Ko Kapena Kuko hīkl mua ana I ka malama o lanuan, M. H. 1778 Hoea maī la o Kapena Kuke i Niihau; n ma ka la 14 oia malama no, i ka po, ku kona moku ma Waimea i Kauaī. O Kaneoneo a me Keawe na lil o Kauai ia wa, o Kaheklli fce alil o

Maui a me Oahu, o Kalaniopuu ke alii o Hawii. . I ke ao ana ae oīa po a Kapena Kuke i ku maī aī, ike aku la na kanaka i kela mea kamahao, a kahaha loa lakou me ka uwaaua, a kupinai ae la ko lakou leo I ka lewa; oiai, o ka mua ia o ko lakou ike ana. Iae la kekahi I kekahi, (( Heaha la hoi kela mea nui mauamana?” I mai la hoi kahi poe, (( he ululaaa paha la na Kumokuhaii I hoonee ae nei i kai.” A nui ioa ae la ke pioloke ana o na kanaka. Hlaila, kena ae la ke alīi i na kanaka e holo ma na waa, e nana pono I ke ano ouua mea kamahao la. Holo aku īa lakou a pili ma ka moku, ike aku la lakou Ika hao e pili ana ma ka moku, olioli iho la lakou i ka nui o ka hao; no ka mea, ua ike lakou mamua I ka hao, mai na laua pae maī, a he nae ia, a he nui aku keia. A pii aku la lakou īluna o ka moku, a ike aku la i ka poe o luna, ua keokeo ka lae, ua alohilohī na maka, ua alualu ka ili, a ua kīhikihi ke poo, a he namu ka oleīo; a ua hookahaha loa la lakou i ka ike ana ī keīa ano e o na kanaka o ka moku. Ua manao lakou i ka lole, o ka ilī □o īa o ka haole, no ka paapa loa o ke kino, a i ka papale hoī, he hookahi no ia me ke poo. A manaoio no lakou, he poe ili aluala, a he poo kihikīhi ko ka moku poe. Alalla, manao iho la lakou, he wahine wale no kanaka, no ka llke o ke poo mo ko ka wahine ia wa. A Ike. iho la no hol iakoa.ua nui loa ka hao maluna, makahelī iho la *akou; aole no nae iakou ī hoopa aku a lawe i kekahl mea o ka m* ku, aole no hoi I kue maī ko ka moka poe ia lakou. A hoi aku la lakou a hai aku la ī na lii i na mea a lakou i ike ai, a me ka nui oka hao. A lohe ae la kekahi koa o ke alīi, Kapupuu ka inoa, iae la ia. “Ina pela, e kīi aku au a hao i kala mau waiwai, no ka mea,o ko’u aina no Sa o ka hao waīeaku, (Mai laīla mai ka inoa o ka hao (Iron) ī loa ai ma ka olelo | Hawaii, a ae mai la na līi. _ Alaila holo aku la ua koa neī a pii i ka moku, a hao io aka la oia i ka hao o ka moku me ke kanaiua ole; a papa matla ko ka moku poe, aole ona hoolohe aku, a ki īa mai ta oia i ka pu, a make iho la. Auhee aku la ka auwaa i uka, a hai aku la, “ūa make o Kapupuu i ka waikī.” Ma ia pa ana iho, ki mai la ka pa o ka moku, apuehu ae la ke ahi iluna, manao iho la lakou he poe akoa wale no na kanaka o ka moku, a kapa aku la lakou ī ke ahi i helelei iho o Lonomakua la, kaia o Kapena Kuke o Lono. Manao iho la na kanaka e kil e kaua no ka make ana o Kapupuu, I.mailao Kamakahelei kekahi alii wahine, ko Kaimualii makuahiae aolo kakou e kaua aka, ko ka mea, o ko kakou akua no ka hoi ia; e hooluolu aku ka poao, i oīuolu mal ke akua. Alaila, haawi aku la o Kamakaheloi i kaaa kaikamahiae ponoi i wahine na Kapena Kuke, o Lelemahoalanl ua kaikahine Ui ola ko Kaimualīi mua, a moe iho la no hoi na 'haoīe oae me na wahine he nui o Kauai ma ka haawi uua aku ike kīno no ka hao, kakaki, u pela aku.