Nupepa Puka La Kuokoa, Volume I, Number 122, 24 ʻAukake 1893 — He Ma’i Lele ka Lepera. [ARTICLE]

He Ma’i Lele ka Lepera.

E Mr. Lunahooponopono: E kala roai ia’u ina ua lilo ko’u kalalnaanao ana o ka la 3u Augate nei, e pili ana no ka ma 7 i Iepera, 1 naea e hoehaeha ai i ka manao o ko’u lahul e noho mai la iloko o ka luuluu a me ka pilīhua no na*hana hoomaewaewa a nei ma’i lokoino he Iepera. Aoleilokoo ko’u puuwai na manao e hoehaeha wale aku al i * na poe e noho u a e kaumaha mau ana. Aole meVu ia uhane lokoino. Eia ke hu mau nei ko’u aloha no lakou. O ka’u i hoaiaī mua aku ai imua 0 kuu lahui e noho ola maīkaī nei; (aole hol imua o ka poe 1 loohia i ka ma’i), ina he mea ia e hiki ai ke hoopakele aei hookahi kino nhane ola maikai mai ke komo kino ana aku i na maiuu o ka ma T i lepeia, he mea ia e hauoli ai ko’u naau. No na poe i loaa i keia ma’i, ke waiho uku nei au la lakoa ma ka poho lima o na kauka; aole waiwai 1 koe o na ao a na makamaka īmua 0 lakou, aka, no na tausani Hawail 1 koe e ola maikai nei, ina lakou e hooko pono i ka’u mau kuhikuhī, aole e kahe-a-wai loa (pela ko’u manaoio ana) ka hioīo ana o ka lahai no kela makaha o na lepera ma Molokai (Kalawao a me Kalaupapa). Ua hīki kīao au no elua manawa ma ke kahua o na ma’i Iepera ma Molokai; ua ike ia lakou, kekahi o lakou he poe hoakula no’u mamua. Ua ulu mai la’u ka manao e kakau i kela manao mua, mamulī o ko’u hoomaopopo ana īho ī ka pono ole o ka noho ana o na Kawaii ma ko lakou mau home? Ua īkemaka au ī ka noho huikau 0 na kanaka, huikuu na poe ola me na poe i loaa 1 ka ma’i Iepera. He mea ole ka ma’l lepera 1 na kanaka 1 ka wa e ola maikai ana o ke kmo. Ua aa lakou e mikl pu i ka umeke hookahi me ka poe i'ma’i, aua aa no hoi e āi i na mea ai ī hoomakaukau ia e ka mea ma’i. He hoahewa loa ko’u noonop nokela hana hupo, aole au i manao he hana kupono kela. Aka, ke hoole ia mai nei aole ka he ma’i lele ka ma’-i lepera, a o keia olohe nana e hoao mai nei e ao hewa ī ka lahui, he mea oia ī loohia ī ka ma’i lepera. Aoie i pololei kana kumu pale ekahi. He ao ana mai ia ia kakou e hoomau ma na ala o ka pouliuli e iho mau ana i ka po. O ke keneturla Iwakalua keia, a o na kuhiKuhi a pau o na keneturia mua loa o ke ao nei, aole pili no keia au. Eia ke holomua mau neī na lahm o ke ao nei. Aole au i olelo o na poe ilihune a pau loa, e loaa lakou i ka ma’i Iepei*a. He oiaio, ua loohia na moī a me na poo

aupuai, ua poo kuoaoono o ka aina, Ika ma'i lepera. Heaha ke kumu? No ko lakou noho huikau oieanei? No ko lakou malama pono aaei i na rala kapono o ke ola kino? Aoleī E pane mai ana na poe I kamaaina l ko lakou nohona, īna aole mai na makua mai, maī ka lehulehu mal o ka lakou mau hana lealea kupono ole I ke klno, a i ole, mai kekahi mau kumu ekaeka e ae. Ho ilihnne io no ke kulana oka lahui Hawail mamua aku okaM. H. 1620, ka wa iaha nui ole oka ma’i lepera. He iiihuno lole ko lakou, aka, ma na mea al, he lako a waiwai lakou. He malkaī a maemae ka lakou mau mea eai ai, nolaila malkai mau ko lakou ola kino, a hikī hoi la lukou ke haoa i na hana liookelakela hooIkaika kino. A pehea i kela mau la? Ai anei ka lahui ina mea ai kupono? Ho nelo no na kuaama, he maemae no nae ka lakou mau mea e ai oi; ela ka ole o na poe o ke -kaona nel. He wahl pola ki aka pako ko kakahīaka nnl, a heaha aka la ko ke awakea. Aia Ike ahe-a-kamakani ke ola o ko Honolulu neī poe. He wi ka alna i keia wa. He nui na kanhaīe o keia ano. He lawa kupono na maī o Molokai mamua o ka hapanui oko Honolulu nel poe. He oiaio loa keīa. Ma ka nupepa “Ha Leo” o 23 nei, e ioaa no keia mau olelo: u * ♦ he maluhia na hapa miliona (?J kaikamahīne (I ke au o Kamehameha II); a hiki i ka 20 a oi aku na makahiki iko aku 1 ke kane, a mai ia lakou maī na keiki ola maikaī, ikaika, a ioihī ha la, eai ana i m ai leupono me na aahu kupono , a me na kome ipunia ihaea' oluolu xoaianuhea,” Pela auanei ua hanauna o keia wa? Aole! E ukulil moo ana no, ua lilo aku la ke kino i ka ulaīa. He knmu make keia no ka lahuī, he kumu hooplī mai uo hoī. Oka hapanui ona mah lepera i lawe ia i Molokaī, mai ke kulanakauhale aku nelo Honolulu, pela ka hoike a ke Kakauolelo oka Papa Ola. No ka illhune mal ke kumu, ai i na mea kupono ole, noho i na hale polopolona; no ka iiihune, minamina ina wahl kenikeni uuku e loaa mai ana, aole hoomaemae i na mea ino pelapela e waiho mokaki mai ana ma ka pa, He mau kumu keia e hoopii nul mai ana i ka ma’l. 0ka noho maemae mau me ka mikiala wale no ko kalahala. E nana aku ika noho ana o na haole walwai. He maemae na mea al, he; maemae kahi noho a he maemae na | aahu komo. Loaa nai anei lakou i ka ma’i? E pili ana no Mr. Way, ho oiaio, ua lele aku ka ma J i Iepera iaia, aole i puka wale ae He ohana enai ole paha kona. Hc haole kamana oīa, a malia paha ua hana pu ola me kekahi poe kauuku mai. Aole kakou 1 ike aku i ka maemae o kona noho ohana aaa. Ile lehulehu waīe o namnkamaka haole 1 loaa mamulī oia kumu. E pill ana uo Kauka Glivu oka Panalaau, ua ike no oia I kana mea e hana ai* Law r elawe oia !na mai me ke akahele; aoleoia e ae e lawelawe ina he moka pahi kekahi ma kona līma. īna e moku kona līma, aole oia eae e hopo ika mea mai me kona lima ina e kaawi ia aku iaia i puu dala nuL laa e pau kaua lawelawe ana, e holoi ana oia i kona Uma me na kopa i hoomakaukau ia nona a pau pono. Aole loa oia eaae hopu i kekahi mea ma’I a me ka hoioi pono ole i kona Uma, hookomo īloko o ka umeke poi e like me kanaka a miki ae, aoie oia e hana hupo ana pela. Aka, pela no e hana ai kanaka.

He eiua kauka oluna o ka manuwa Pelekane 1 hele kino ine a’u e 1 makaikal la Kalawao 1 ka M. H. 1892 aku nei. Ua nui loa ko 1»uh I ekeeko, aole laua i ae c holol i ko laua līma me na kopa o holoi ia ai na palahehe o na ma’i 1 ka \va i haa\vi ia mal al ia muu kopa ia laua. Ua makau laua no ka lele o ka ma’l lepera. laa e haawi i kekahi makana kiekle i na haolo walwai o kela kulana* kauhale e hele e inīllaulī ī na palapa o na poe ma’I iepera, aole loa o lakou mea e aa makapo mal ana, koe paha na kanaka, oial, ua hiki ia lakou ke pale ae ia mea. He noho pulaleha huikau ka noho ana o na HawaiL Aole maopopo ia iakoa ko kuma o ka mai. Ina e hoea mai na mai ahulau, o na Hawaii no ke Iuku nui ia ana. No ka paa Baibala ole anei? He kuhihewa fcela. Aole e ola ka Iepera 1 na e kifcii Ice alo lluna, hamama ku waha i ka makani, a ho pule wale no ka hana. Aole hookahl mea e ola ina pelaehilinai kuhihewa ai, Aole hewa ka pule, aka, hewa ka hīliuai aaa e ola i ka pule wale no. He oiaio, ua lehulehu na Hawaii I luku nul la e fca ma’i ulalii, (small pos). O na kumu olamo ka al ole I na ai kupono i ka wa laha o ku ma’i, ka maemae ole oloko a me waho o ka hale, ka hoomaemae ole i ke kino, ka noho hulkau aku a huikau mai a me na kumu lehulehu e ae. He oiaio, he loaa no na poo enakaaia ioa i ko lakou home a me fco Lakou kino a me fca lakou mau mea al, a pela akn; aka, he kakaikahi ioa ko lakou heluna, a ua loaa no mamuli o kekahi kumu hiki ole ke pale ia. Ina he hookahi mea malama pono e loaa ana he 50 a oi mea malama pono ole e make aua. He nui na kumu mako o na Hawaii a lakou e noonoo ole neī. (a) Ala kekahl make o lakou i na hale ako lauoho, He nul na poe e hele nei i na hale barba, he poe ola kahl, a he poe mai paha kahi. Ka wele like ia no nae lakou I fce kaweie hookahi. Aoie e nele ka lele o ka maī mamuli o keīa haua. He maemae no nae na hale ako lauoho 0 na haole. (e) Aīa i ka poi a me ka iu ia make o kanaka. Ina he mea maī ka mea nana o lioomakaukau na mea aī, e loaa ana kekahi o na poe e hoonuu aka ana ī na mea i hoomakaukau m. E Ule mai aua ka mai. (1) Ina e kaa ana kekahi mea raai > iluna o ka moena a kahe koua hou mai, a oni aku uo ka mea mai ole - maluna oia moena hookuhi, e lele aku ana ka ma’i i;tia. O kekahi kumu laha nuī keia o ka ma’i 3epera malunao na Hawaīi. (o) Ina e hele na poe oia a me na poe ma’i ma ka lua lepo (liīlii) hookahi, aolo e nele ka lele o ka ma’i i ka poe'ola (u) luu e auau i ko kinlauaua hookahi na poe ola a me na poe ma 7 i, e ana no ka ma’I. lua e holoi i ke kawele hookahi a aahu pu paha i ka aahu hookahi, e lele ana no ka ma’i lepera, Owai ka mea hooie maī aole e lele ka ma’i mamull o keia mau kumu? Nolailu, fce hoomaopopo mai la oukou e na makamaka, he make wale no fca keia no kakou a kakou e hoomaopopo ole nei. Aole haole e aa e haawi mai i kona kawele i kekahi kanaka ma’l e holoi i kona hou; aole haole e ae i kekahi mea mai e komo iloko o kona hale līilii, kahi ana a me kona ohana e komo aī; aoie haole e naaupo e haawi i kona kini e auau ia e kekahi mea ! ma’i, aole no hoi haole o kumakaia 1 kona kino ma ka ae ana e ai I kekahi ■ mea ai i hoouiakaukau ia e kekahi mai lepēra. Eīa j

nae, oa aa no ka lahui e bana i keia mau mea ae la a pau, No ka 2:oonoo ole mai ke kumu. Aoīe he hookae a lokoino ko kaupale u hookaawale ana i ua poe mai, uka, he hana aloha lahul oiaio ia. O ka lokoino a me ke aloha ole ka hookuu aku īa lakoa e haukae mau me ka poe ola maikal. Ona poe e hoopaakiki nel e hoohulkau a hoolaha hoomahuahua ako Ika mai lepera, o lakou na enemi īno tca o ka lahuī, ua oī aku ka pono īna aole lakou i hanau ia. Nolaila, e kuu lahuī, e ao kanaka ia oukou, e aioha i na wahi heluna uuku i koe, e hoomanao i ka makia o ko kakou moi aloha Kalakaua i hala aku la, a e hoomaopopo, oka noho huikau, oia kekahl keakea nui i ka hooko ana i ka iini nui o kona puuwai. O na poe olelo mai, aole lele o ka lepera, he enemi lakou no ke ola oka lahuī, aole pono e' hoolohe i ka lakou man ao lalau. E hoomanao no hoi, walo iho kela noauao, uka, he haumana wale noau o hahai ana malalo o na ao naauao, a e kakoo ana hoi, i na kuhikuhi pololeia na kauka kaulana akamai loa oke ao nei (aole hookahi o lakoii i hoea 1 Ilawaii nei). Oka manao paa o keia poe kaulana, he mai lele ka mzi lepera. KaOAOKALANiHonolulu, Aug. 22, 1893.