Nupepa Puka La Kuokoa, Volume I, Number 24, 2 Malaki 1893 — HE MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII.

MOKUNAIL KEKAHE MaU HUAOLELO ANO LIKE O XA MOKUPUHl O KA HEMA ME KO HAWAII KEL Huahioe.—HIro-hitl, hoata, hatni-ami-mua, hami-ami-aroto, hami-ami-muri, ore-ore-mua, ore-ore-_muri, tamatea, huna, ael, maharu, hua, maitu,hotu, maia’i, turutea, raau-maa, raau-roto, raaumnri, ore-ore-mua, ore-ore-roto, ore-ore-muri, taaroa-mua, taaroaroto, taaroa-muri, tane, rco nui, roo maon, mutu, terure. (00.) Fatuhi\va. —Ku-nuī, ku-hawa, hoafca, maheamakahī, maheamawaeua, koe-koe-kahi, koe-koe—;vīie-na, poi-poi-haapao, huna, ai, hnka. meha’u, hua, akua, huku-nui Jiuka-:nanae, ku’u, aniwa, maka* ]iī, kaau, kae-kae-kahī,' kae-kae-waena, haapao, hanaokahi, wawena, puhiwa, kaue, ona-nuī, ona-mate. (29.) Ma ka uana ana i keīa mau mea ī huli ia e fca poe naauao, he mau kupuna hookahi ahe lahui (a olelo) hookahi no keia. a pau loa i ka wa kahlko, a mahope mai loli ka olelo; e iike paha me ko Kaoai mamua. Aka aole nae i maopopo ka olelo kumu. TJa manao kahi poe oko Hawaii nei ka olelo kumu. Ua olehpi ko Fatuhiwa poe mai Hawaii neī aku ko lakou mau kupona; a pela no hoī ko Samoa, mao Olopana ’ma ’la, A he nui aku na manao e ae o sa ano. M \ keia mokuna hoa ae, e ike ai kakou i be ano o ka noho J na o ia au kuhlko loa. MOKUNA IIL XO XA KUKULU EHA. Ua kapa aku ka poe kahiko ina kukolu ma ke ano o ka. hele ana o ka la. Ma kahi o ka la e hiki mai ai, o ke kukulu Hlkīna ia; a ma kahi a ka la e komo ai, o ke kulu Komohana īa. Ina e huli ke kanakama kahi okala e komo ai, alaila oba aoao ma ka hma hema, he kukulu Hema ia; a ma ka he kukulu Akau ia. Ua pīlī keia mau īnoa kukulu ma kahī e pīli aku ana ika lanl wale no, aole ma kahi o ka mokupuni. He okoa ke kapa ana aku la mau kukulu ma kahi e pili ana i na aoao oka mokupuni, penei: īna e noho ke kanaka ma ka aoao komohaua o ba mokupnni, he kukulu Hikinao uka ahe kukulu Komohana o kai; no ka holo ana i kaī a me ka pīi ana uka keia mau inoa; a I ole, no ke kiekle o uka a haahaa o kai. ' A o ke kukolu Akau, o luna ia; o ke kukulu Hema, o lalo ia; no ka pa ana maī oka makani ma ka Akau, o na’e ia; a holo aku ka makani i ka Hema, o lalo ia; nolaila mai keia mau inoa. 0 kahi e pili ana i ka lani, oka paa iluna ia; e pili ana I ka honaa, o ka paa llalo īa; mawaena o ka lani a me ka honua, o ka lewa ia; a o ka hookui a me ka halawaī kekahī mau inoa.. Ika noho ana o na kanaka ma ka makupunī, ua loli ke kapa ana i na , *•• • *

knkulu; ma ke ano nae o ko ke kanaka noho ana, ma ka aoao i kupoxuo īaia o ka mokupunl. Ina ī noho ke kanaka ma ka aoao hikina o ka mokapnai, ua kapa oia i ke komohana o aka, ī ka hiklna o kaī, a o kona alo ua hall kupono aku i ka hiklna; nolaila e kapa ana ola i ke kukulu Hema he akau, no ka mea, aīa malaīla kona lima akau; a e kapa aku no hoī I ka Akao, be hema, no ka mea ala malaila kona llma hema. Pela hoi ke noho ke kanaka ma ka hema o ka mokupuni ke huli pono kona alo i ka hema, e kapa ana oia ī ka Hikina he hema, a I ke Komohana he akau. Eia kekahi kapa hou.ana i‘ke kukulu hikina, ma ka hiki ana mai o ka la, o ka la hiki ia; a ma ke komo ana a ka īa, o ka la kau ia. Pela i oleloia ai, “Mai ka la hiki a ka la kau, mai ka paa iluna a i ka paa ilalo, ka hookuime kahoohalawai.” TJa pili no kela mau inoa i na aoao o ka mokupuni wale no, aole ma na kukulu o ka lani; no ka mea, ua i ia peneī, o Hawaii ka la hikl a o Kauai kala kau, o ka akau o na mokupuni, o kela paa īa; a o ka hema, o keia paa iaEia kekahi kapa ana 1 na kukulu o na aoao o # ka moana. Ma ka allhi moana e pili ana i ke kumu iani, e moe poai ana ma ka paepae o ka hoaua a puni, ua kapa ia, o kukula o ka honuo. O kahi ma ka allhi aoulī maluna iho, e hui ihoana ma ka alihi mouna o poai ana i ka moana ix puni, 6 kukulu o ka luni ia poai. O kahi mai k:i houua aku a i ba moana, a pill aku i ka alihi aouli, o kahiki-moe ia poai. A o ka alihi aouli e hul ana me ka alihi moana e pili ana iluna, o kahiki-ku ia poai; a maluna ae olailu, o kepapa-nui ia poal; a maluna ae o kepapa-lani la; a maluna pono. iho, kapuiholani ke kulna ia, 0 kahi malalo iho o ka lani, o ka lewa-lanl,ia; a malalo iho o kahi a na manu ē lele aua, o ka lewa-nuu ia; a ma kahi a ke kanaka e paa ana i ka luau a lewa nu wawue he lewa-hoomakua ia. .