Ka Loea Kalaiaina, Volume III, Number 25, 1 July 1899 — NA WAHI PANA O EWA I HOONALOWALEIA I KEIA WA A HIKI OLE KE IKEIA [ARTICLE]
NA WAHI PANA O EWA I HOONALOWALEIA I KEIA WA A HIKI OLE KE IKEIA
6—O Pohakupili, he pohaku keia na Kane me Kanaloa he mau akua, na laua i mahele i na aina o Ewa nei i ko laua wa i hele kino mai ai i ka honua nei. O ka laua mau palena i mahele ai, oia ka palena o na aina a hiki i keia la—O keia pohaku i oleloia ae nei, he pohaku kupua, oia ka palena o Waikele a me Hoaeae; he pohaku keia aia i ke kaʻe pali, aole ona mea i paa ai, ua hoonohoia aia i ka pali lele, aole no he mea i hoonee ia ia a hiki i keia la. O kahi i kauia'i aia ma kela aoao o Waipahu, a mauka ae o Waiahu’alele ma keia aoao. Aia hoi ma kela aoao, oia ka mea i olelo ia ma ka Buke nui wahi a Paulo, “He paa he panee ole.” Eia ka moolelo o keia mau Akua: E noho ana o Maihea he kanaka, aia kona wahi i noho ai i Waimalu, o Punanalo ia wahi, o kana hana he mahiai uala, a he mahiai kalo a me ke kanu awa. O kana wahi e kanu ai i ka awa aia i uka o Waiawa he puu. O Kalahikiola. Penei i kaua hana a hiki i ka wa a ua mau Akua nei i hiki kino mai ai i ka honua nei. Mama i ka awa a wali, pulehuia ka luau a moʻa—a hokaia iho la ka awa a ku iloko o na apu niu i lohia a hiuhinuhinu. A ku ka awa iloko o na apu, o ka luau mai la a ke pa pohue, o ka uala no hoi a ke po'i, alaila kahea ae la i na Akua me ka loaa ole o ko laua mau inoa; "E o'u mau Akua i ike ole ia. Eia ka awa, ka luau, ka uala a'u a Maihea ka mahiai nui; O ke ola no ko'u me ka'u wahine a me ka'u keiki. O ka mana, o ka ike, o ke akamai; Amama ua noa," a inu ae la i ka apu awa. Pela oia i hana mau ai no ka wa loihi loa me kona ike ole i na Akua ana e kahea mau nei. Eiaka hua i loaa ia Maihea me ka ike ole ia mamuli o keia noi ana ona ma ka pule; E haawi mai i ka mana o ka ike—hoouna mai la ua mau akua nei he i-a nui he kohola a pae i kai o Waimalu, makai iho o Paakea; Owaho loa ia kai. A pae mai la ua i-a nei i kohola, ua pii mai la no ua i-a nei a hiki i ka maloo ana o ke kua i ka la; he mea nui nae ia i ka manao o ka lehulehu. Ua lilo keia i-a hookala kupua i wahi no na mea a pau e nanea ai, e pii mau ia ana ke kua o ua kohola nei e kamalii, e apau kai ai; e uwa mau ana kamalii no ko lakou piha lealea; A i ka hala ana o na pule elua o ka moe ana o ua kohola nei, akahi no a lohe ke keiki a Maihea oia o Ulaamaihea i ka uwa o kamalii, ua ninau aku la oia i kona makuakane, Heaha kela mea e uwa mai la? Ua huna iho la na makua aohe he hai pololei aku, a pela aku a hala na pule ekolu o ka moe ana o ka i-a a i ka eha o ka pule, hoomaka ua keiki nei e iho me ka ike ole o na makua. Ia Ulaamaihea e keiki e iho nei no kahakai, hoea aku la no keia e piha mai ana kahakai i ka-
malii, a i kanaka no hoi. A no ko ia nei ike aku i ka pii o kamalii iluna o ka i-a, ua pii pu aku la keia. I ko la nei wa nae i kau ai iluna o ka i-a, ua hoomaka ae la ka i-a e oni, oiai o ka eha keia o ka pule o ke kali ana a ua i-a nei, a no ke kau ana o kana mea i kii mai ai, ua neenee liilii aku la ua i-a nei; pela no ka nee liilii ana o ua i-a nei oiai o Ulaamaihea e kau ana; o ka hele ia o ka nee a hala kekahi mau anana o ka nee ana i kai, ke mau la no ka nee malia o ka i-a i kai. I ka ike ana o kamalii i keia hala loa o lakou i kai, ua hoomaka mai lakou e lele mailuna mai o ka i-a, a koe hookahi aku la o Ulamaihea iluna o ka i-a; ia wa i kuupau aku ai ka i-a i kona ikaika hoonee a hiki i ka hohonu. Ia wa i hooho mai ai na kanaka Lilo o Ulaamaihea e—lilo! a hala aku la ka i-a me kana ukana no kahiki. Ilaila o Ulaamaihea i a'o ia ai i ka oihana kahuna a me na ike a pau, mamuli o ke a'o ana a keia mau akua a Kane me Kanaloa. E aui ae hoi kakou a nana aku ia Maihea. I ka hala ana aku la o ke keiki, ua uwe iho la no na makua i ko aloha o ke keiki; a i ka po ano iho, ua a'o ia mai la na makua ma ka moe penei: Mai uwe olua i ke keiki, ua hala ke keiki a olua aia i Kahiki, e like hoi me kau noi "i ike, i mana." Akahi no o Maihea a hoomanao ae i kana hana mau o ke kahea ana i na akua ona. A i kekahi ahiahi, ia ia e hoomakaukau ana i kana hana maa mau, hoea ana keia mau kanaka malihini elua, pa no kahea a kamaaia e komo. O ko laua nei komo aku la no hoi ia. (O keia mau kanaka a kana e mea heluhelu e ike ae la, o Kane no ia me Kanaloa.) I na kanaka malihini i komo ai iloko o ka hale, e hokaia ana ka awa i kela wa; a no ka ike ole o Maihea i keia mau kanaka mamua, a o ka maa loa iho la no hoi ia o kona ike ana, ua kahee iho la keia i ka awa iloko o na apu ekolu, no na malihini elua, a no ia nei no hoi hookahi. A makaukau ka awa iloko o ua apu, i mai la o Maihea i na kanaka malihini, "E pule ae au i o'u akua ike ole ia." O ka pule aku la no ia o ua Maihea nei a hiki i ka amama ana ua noa. Ia wa i pane aku ai kahi kanaka; E—; auhea oe, O na akua au e pule nei ea, o maua no ia aohe he mau akua okoa aku. A lohe o Maihea, ua ano e ae la kona ano i keia olelo, aka, ke hoomau aku nei no nae o Kane i ke kamailio ana. O maua no ka mea au o kahea nei, a a keia hope aku hoi e kahea oe i ko mana mau inoa ponoi. Owau o Kane, o i nei o Kanaloa; a ma ia mau inoa e e kahea mau ai ia maua ma keia hope aku. O keia iho la ka hoomaka ana o keia mau akua e hele i ka honua nei. O keia no hoi ka wa i maheleheleia ai o Ewa e like me ka'u i kamailio ae nei mamua no Pohakupili, ia laua i hoi mai ai mai ka mahele aina ana. Hoi mai laua a luna o Haupuu, oia hoi kahi o ka luakini e ku nei Kahi- kaenalani aia Waiawa; alaila, ku a nana i ka aina o Ewa nei, a hoopuka ae la i keia mau huaolelo. Ia laua i ike iho ai i na loko i-a o Waiawa; ua i ae la, "O na loko i-a auanei o Waiawa ko lalo nei, o na hoku o ka lani ko luna; o ka anae ane'i e Kuhia-loko, o ka lima ae o Kuhia-waho, a o ka paakai o Ninauele, o ka niu kaukahi o Hopenui, o ka luau o Mokaulika, o ka wai o Kaaimalu, pupu aka i ka awa o Kalahikiola. O keia ka pau ana o ka laua hana a hoi aku la no ka hale o Maihea, a inu awa hou iho ma ia auinala. A ma ia koena la, hiki aku la laua no Puuloa. O ka hua i loaa mai ia Maihea, oia ka loaa ana o ka ike kahuna, ike kakao- lelo, a pela aku. A oia no hoi ka hoomaka ana e loaa keia ike ma Hawaii nei. Ma keia wahi hoi, e hoikeike aku hoi au i ka moolelo o keka-
hi kanaka e noho ana i Puuloa, o Hauakahi ka inoa, he wai ala kaua hana. He like no nae ka ia nei haua me ka Maihea, ka hoka no o ka awa, pulehu no o ka i-a, ka ai no a me ka pule no i ke akua ana i ike ole ai me ka loaa ole o ka inoa o ke akua. A penei kana pule ana: "E o'u akua ike ole ia, eia ka awa, ka i-a, ka ai. E haawi mai i na pono a me na pomaikai ma ka'u hana lawaia, a pela mau no oia i pule ai, a hiki i ka halawai kino ana me na akua ana e pule nei.