Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 2, 1 February 2022 — Ka Hihia Kānāwai Laha 'Ole o Harry Kaheleiki [ARTICLE]
Ka Hihia Kānāwai Laha 'Ole o Harry Kaheleiki
Na Adam Keawe Manalo-Camp Ma 1932, ua pi'oloke ihola ko Honolulu ma hope o kā Ihalia Fortescue Massie, ka wahine o kekahi koa 'oihana moku a he wahine i 'ano kaulana ma Wakinekona D.C., olelo 'ana ua hana 'ino a pu'e 'ia ho'i 'o ia e kekahi mau "kama aina." Ma muli o kēia olelo ho'āhewa, ua hopu 'ia 'elima mau kāne 'ōpio, 'ekolu kāne Hawai'i, a 'elua kāne Kepanī, a lilo akula ka lāhui o nā kānaka a pau ma kēia hihia kānāwai i mea e kū ekūe nā 'ao'ao like 'ole o ke kaiāulu. I ka ho'oku'u 'ia o nā kāne no ka ho'okolokolo hemahema 'ia o ka hihia kānāwai, 'o ka huhū ihola nō ia o ka po'e Haole a me ke kaiāulu 'oihana koa. Lawe pio akula ko Massie makuahine, kāna kāne, a me 'elua kānaka e a'e i kekahi o nā kāne opio, 'o Joseph Kahahawai, me ka mana'o e koi 'ino aku iā ia e ho'opunipuni a olelo nāna nō i hana 'ino iā ia, akā ua pepehi 'ia 'o ia i ia pō a make loa. Ua ho'okolokolo 'ia lākou no ka pepehi 'ana iā Kahahawai, akā 'a'ole lākou i ho'opa'i 'ia. Ua ho'olaha 'ia kēia hihia, i kapa 'ia 'o ka Massie Affair, ma nā 'atikala nūhou a puni o Hawai'i a me 'Amelika. Ua hō'ike le'a ia i ka ho'okae 'ili i ulu kā'eka ma ka 'oihana ho'okolokolo. I ka makahiki 1863, ua like ka hukihuki lāhui i kupu a'e ma muli o kekahi hihia like no kekahi kanaka Hawai'i i ho'āhewa hewa 'ia. Ua pepehi 'ia 'o Isaac Hussey, ke kāpena o ka moku o koholā 'o William Penn, ma kahi 0 ka mokupuni 'o Kosarae ma Maikonekia 1 ke kipi 'ana o kona mau kānaka ma muli o ka hana 'ino 'ia mai. Pepehi 'ia 'o Hussey i ka hakakā 'ana e kekahi kelamoku Hawai'i. Ma ka makahiki 1852 kēia. 'Umikūmākahi makahiki ma hope mai, kipa akula kekahi kanaka 'o Harry Kaheleiki iā Kapalakiko. 'A'ole i pili iki 'o Kaheleiki i ka William Penn a i 'ole i ke kipi i kupu a'e he 'umikūmākahi makahiki ma mua ma Maikonekia. Eia na'e, iā ia ma Kapalakiko, ua ho'āhewa hewa 'ia 'o ia e kekahi mau kelamoku haole i holo ma ka William Penn, na Kaheleiki i pepehi iā Hussey. Me ka 'ike kāko'o 'ole, ho'ouka akula lākou i ka haunāele a ho'ā'o akula e kā'awe aku iā Kaheleiki a make. Komo maila na'e nā māka'i ma waena a ho oki akula lākou i ke
kā'awe 'ana, akā ua hopu 'ia na'e 'o Kaheleiki a ho'opi'i 'ia ho'i 'o ia no ka pepehi 'ana e kekahi kiure i piha i ka po'e Haole wale nō. Ho'ohu'a akula 'o ia, aia 'o ia ma Honolulu i ia manawa, akā 'a'ole i poeko 'o ia ma ka olelo Pelekane a 'a'ole i ho'olako 'ia kekahi mea unuhi nona. Ho'oholo ke kiure, 'o ka make ka ho'opa'i no Kaheleiki. Ma muli o ka hihia kānāwai no Kaheleiki, ulu a'ela ka ho'okae 'ili Hawai'i ma Kapalakiko, a ua lilo ia i mea e ho'opō'ino ai ka nohona o ka po'e Hawai'i a me ka po'e e a'e o ka Pākīpika ma laila. Lohe maila 'o Kahu Luther Gulick e pili ana i ka hihia kānāwai no Kaheleiki. A kākau akula 'o ia i ke Kuhina Kālaiaina 'o Lota Kamehameha e wehewehe aku ai i ia hihia. Ua hō'oni 'ia ka na'au o ke keiki ali'i (ma hope mai, lilo ana 'o ia i Mōī Kamehameha V) e ka ho'okolokolo hewa 'ia o ka pono kaulike. 'A'a akula 'o John Papa 'Īī, he pa'a mo'olelo a he luna ho'okolokolo, a me ke ali'i nui 'o Caesar Kapa'akea e kōkua iā Kaheleiki. Ua ho'ouna 'ia lāua he mau 'elele o ke aupuni o Hawai'i e kōkua ho'i iā Kaheleiki a me ke kaiāulu o ka po'e Hawai'i ma Kaleponi. Hō'ike akula 'o Kapa'akea, aia 'o Kaheleiki ma Honolulu i ka hapa nui o ke kekeke o nā 1850, a hō'ike akula ho'i 'o ia i kekahi mau palapala 'oihana i kāko'o. A kāko'o akula ho'i 'o 'Īī iā Kaheleiki ma o ka hō'ike 'ana i kekahi mau palapala mikionali a ma o ke kuhi 'ana ho'i i kekahi mau la'ana kau kānāwai e ku ē ai i ke 'ano i ho'okolokolo 'ia a ho'oholo 'ia ho'i ka hihia kānāwai. Ua ho'opi'i 'ia ka hihia i mua o ka 'Aha Ho'okolokolo Ki'eki'e o Kaleponi, a na lākou nō i ho'okāhuli i ka ho'oholo e ho'āhewa ana iā Kaheleiki me ka olelo 'ana, "e aho ka pākele 'ana o nā kānaka hana hewa he 'umi ma kahi o ka hana 'ino 'ia 'ana o ke kanaka pono ho'okahi." E 'ole ke komo 'ana o ke aupuni Hawai'i a me nā 'elele i ho'ouna 'ia i Kaleponi, ola ai 'o Kaheleiki, 'a'ole ho'i pepehi 'ia no kahi hewa āna i hana 'ole ai. 'O ka ho'okae 'ili i hihi kolo a uluāhewa ai ma nā 'aha ho'okolokolo mai ia manawa mai, he mea ia e ho'omana'o ai kākou e maka'ala, a e koi aku ho'i, 'o ka lāhui, ke aupuni, ka 'ōlelo, ka ho'omana, ka waiwai a me ke kūlana o ke kanaka, 'a'ole loa e ake'ake'a ana ua mau mea lā i ke kaulike. ■