Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 2, 1 Pepeluali 2022 — Nā 'Ano'aio Koholālele [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Nā 'Ano'aio Koholālele

^ OHA GRANTEE ^

Na Uakoko Chong Eka makamaka heluhelu, aloha 'oe. E ho'onanea pū mai me ka Hui Mālama i ke Ala 'Ūlili (huiMAU) i kēia wahi pūpū 'o ka 'ai a me ka i'a no ka aina kihi loa o Hāmākua. No ka 'ai: He 'umi makahiki i ka'ahope aku nei mai |j ka wā i ho'omaka ai ka mālama 'ana o ka 'ohana 'o Hui Mālama i ke Ala 'Ūlili i ka aina pu'uhonua 'o Koholālele ma Hāmākua Hikina. He mea nui kēia alu like 'ana o ka 'ohana i ia wā, no ka mea, ua 'ike maka lākou i ka hopena 'o ka mālama 'ole 'ia o ko mākou 'āina kulāiwi aloha nui 'ia, a 'o ia ho'i ka uhi 'ia o ka aina e ka 'ōpala. Ua alu pū mākou me ka mana'o ho'okahi e ho'oma'ema'e i ka aina ma ka 'ohi opala 'ana, ma ka ola'ola'o 'ana aku i ka pūpū weuweu kini, a ma ke kanu 'ana ho'i i ka 'ai no ke kaiāulu. Ma ka noke 'ana i kēia hana nui ma ia mau makahiki he 'umi, i ulu ai ka pahuhopu, Ka Maha 'Ulu o Koholālele. Ma ka malama 'o Nana o ka makahiki 2021, ua ho'omaka kūhelu 'ia ke kua 'ana i nā kumu palepiwa ma ka 'āina kula o Koholālele. I ke komo 'ana i ka malama 'o Welo, he 'umikūmākahi 'eka aina o ke kumu palepiwa i ho'ohina ai ma kahi māla'ela'e. Me ke kāko'o 'ana mai o Ikaika Kūali'i, nāna nō i hana kīpulu i ke kumu palepiwa i mea e ho'omomona hou ai i ka lepo no ke kumu 'ulu. 'O ke au 'o Makali'i ka pō, ua ka ua, ku'i ka hekili, olapa maila ka uila, kīkaha ka 'iwa, a pi'o maila ke ānuenue. Ma ke kilo 'ana i kēia mau hō'ailona, 'o ia ka wā ho'okahi i ho' īnana 'ia a'e ai ka Maha 'Ulu o Koholālele i kino mai ma ka aina kula. Ua hele nui maila ke kanaka nui a me ke kanaka iki e kanu i kumu 'ulu ma kēia wā la'a ua. He 65 kumu 'ulu i kanu 'ia ihola - ho'okahi fiti, he 26 ma'afala, a he 35 maoli. 'O kā mākou pahuhopu nui, '0 ka lilo 'ana 0 ka aina he kanawalu 'eka i maha 'ulu na ka lehulehu o Hawai'i. 'O kēia ka makamua 'o ke kanu 'ana i nā 'ai oiwi ma nā 'eka he 80 o Koholālele, a he ko'iko'i kēia hana i mea e ho'olako ai i nā 'ohana me nā 'ai pono kūloko ma Hāmakua nei ma kahi o nā 'ai no waho mai. No ka i'a: Aia ma lalo iho pono o ka aina kula o Koholālele, ke noho ala nā i'a o kēlā 'ano kēia 'ano mai ka'e o ka pali lele koa'e a i ke kai lele koholā. He ma'amau ka 'ike 'ia 'ana 0 ka lawai'a i makalae i ka paeaea a me nā wāhine kahakai i kēia mau lā. 'Oiai, he ala ulili ko Hāmākua, he hāiki loa ka hele 'ana 0 ka wāwae i kai a hele wale nō nā kānaka kā'e'a'e'a o ia pali kahakai. 'O kekahi hana kūmau i ho'okumu 'ia maila i ka makahiki nei, '0 ka helu 'ana i nā i'a e lele ana i ka pali, nā i'a e noho ana i ka lihi kai, a me nā i'a e holo ana i ka moana i kēlā me kēia malama. E like me kilo 'ana a nā kūpuna i ke ao kūlohelohe, pēlā nō kā mākou i SEE NĀ 'ANO'AI 0 K0H0LĀLELE ON PAGE 9

Author Uakoko Chona, huiMAU's 'Āino Education coordinator, holds 0 he'e pali observed during a kilo kai survey. - Photos: Courtesy

Ka 'ohana Lindsey-Asing (Kalō, Kayla, Kaluhea, Kahalekulu and Leimāmane) \A/itn tnmr 'n 11 troo nmnton nt l^n AAnnn 'll 11 n l^nnn m m m

(L-R) Loke Alpiehe, Mildred Bailado, Aliee Bailado and Clyde Bailado, the founding 'ohana members of huiMAU, plant the first 'ulu tree at Ka Maha 'Ulu 0 Koholālele on Nov. 15, 2021.

NĀ 'ANO'AI 0 KOHOLĀLELE

Continued from page 8 Koholālele e 'ike maka ai i nā 'ano hi'ohi'ona o ke ao, ka makani, ka moana, a me ko a kai ma ke kau a ma ka ho'oilo. He ho'oulu 'ia ka pilina i ko a kai i loko o ka hana helu i'a a me ke kilo i ke ao kūlohelohe. I loko nō o ka holo o ka manawa, aia nō ke 'ano o ka lawai'a a me ka wā e iho ai i kai i ke ao. E nānā ka maka, ho'olohe ka pepeiao, pa'a ka waha. Me kēia 'ike ku'una, he nihi ka hele ma ke kumu pali me ka maka'ala pū 'ana aku i ka po'ina a ka nalu. Mai huli kou kua i ke kai o lilo aku. Ke loa'a ka manawa e mālie mai ai ke kai, 'o ia ka wā e holoholo aku ai, a laila, ho'i hou i uka. He mea nui loa ka hā'awi 'ana i ke ahonui ma ka holoholo kahakai. I kekahi manawa, he lawai'a a he lawai'a 'ole paha ka loa'a. 'Oiai he mea nui ka 'ai a me ka i'a i ke kanaka, he waiwai ko ka 'ike pū 'ana i ka pō'aiapuni ola o ka i'a a me ka wā pua i'a o ka lihi kai a ma ke kai, e maopopo ai he wā e lawe aku ai a i 'ole he wā e waiho aku ai i ka i'a, i māhua mau ko a kai ma Koholālele no kēia mua aku. No laila, e ka hoa hiala'ai o kēia pūpū ho'okahi, e hele kino mai i Koholālele e launa ai me mākou, me Hui Mālama i ke Ala 'Ūlili, ma ka pū pa'akai me ka walea o nā pepeiao i ka ha'i mo'olelo, a me ka huli 'ana o ka lima i lalo ma ko mākou aina pali loa o Hāmākua. He leo mahalo pū kēia i nā papahana pu'u kālā kōkua a ke Ke'ena Kuleana Hawai'i a me ka po'e Hawai'i no ke kāko'o 'ana mai i ka Hui Mālama i ke Ala 'Ūlili. ■ Ua ho'okumu 'ia ka Hui Mālama i ke Ala 'Ūlili ( huiMAU) e nā 'ohana 'ōiwi o Hāmākua Hikina, Hawai'i i ka makahiki 2011. 'O ka 'ohana ke ko'o o ka hālau epa'a ai - 'o ka 'ike ku'una 'oe, 'o ka mo'olelo Hawai'i 'oe, 'o ka mahi 'ai 'oe, 'o ke aloha 'ohana 'oe, a 'o ka ho'onohopapa 'oe. 'O Uakoko Chong ka luna ho'olauka'i ho'ona'auao o Hui Mālama i ke Ala 'Ulili.