Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 2, 1 Pepeluali 2022 — E 'Olēhala Mau ke Kani i Hawai'i [ARTICLE]

E 'Olēhala Mau ke Kani i Hawai'i

NaNoahGomes He 26 wale nō mau lāhulu manu Hawai'i apa'akuma e koe nei i ke ao, mai loko mai o ka huina nui he 152. He 16 mau manu 'ane halapohe ma loko o ia mau mea e koe nei. Kaulana 'o Hawai'i a puni ka honua i ke kūkanono o nā mea ola halapohe a 'ane halapohe paha. Ua kuhi 'ia ka halapohe o 'ehā mau manu koe ma loko o ka 'umi makahiki, a ua 'oi nui hou aku nā lāhulu manu e make loa ma loko o 50 makahiki. Ma ka'u kōlamulamu olelo Haole, ua wehewehe au i wahi mana'o no ka pono e mālama i nā manu Hawai'i. Ma 'ane'i au e ka'ana ai me ku'u mau hoa 'ōlelo makuahine i nā wahi hunahuna 'ike i loa'a mai no ka pili o kekahi o keia mau manu ma loko o ka mo'olelo o ke au i hala. Wahi a kahiko, 'o 'Ākohe ('o ia ho'i 'o 'Ākohekohe), he manu pūnana ma nā lālā ki'eki'e o ka

'ōhia. Nāwaliwali na'e ia mau lālā ohi'a, a hā'ule mau nā pūnana o 'Ākohe i luna o ke po'o o kona hoa, 'o Po'opāpale ('o ia ho'i 'o 'Ōupo'opāpale). No ko Po'opāpale ukiuki loa i kēia ho'oluhi mau, ho'omaka 'o ia e hakihaki i nā lālā o ka ohi'a i mea 'ole. I ia wā, uē a'ela 'o Kalehua ('o ia ho'i ka 'ōhi'a), no kona 'eha nui. No laila, olelo mai 'o Po'opāpale iā Kalehua, "He kanaka nō kā ho'i 'oe lā! Ho'oluhi 'oe ia'u e ho'oluhi ai." 'Ōlelo a'e 'o Kalehua, "E ola au!" 'Ōlelo mai ia, "He aha kāu waiwai e ola ai 'oe ia'u?" Pane 'o Kalehua, "Inā e ola ana au iā 'oe, a laila, loa'a kou pōmaika'i." "He aha ka pōmaika'i?" "He 'ai kā ia'u a me ka wai, a laila, ola kā ho'i ana a me kou mau hoa." A no laila ola ua 'ōhi'a nei iā Po'opāpale, a ua pōmaika'i nā hoa a pau ona no nā kau a kau, 'o ia ho'i ka nui manu. 'A'ole nui ko 'Ākohe hana ma ia mo'olelo, akā he waiwai ka 'ike 'ana i kona komo ma kēia ka'ao kūmole no ka pilina o nā manu Hawai'i a me ka ohi'a. Eia ke 'ano o ka inoa o ka akohekohe: "'Ā," 'o ia ho'i ka nuku o ka manu. "Kohekohe," 'o ia ho'i kahi pūpū hulu ma luna o ka nuku, ua like ka nānā 'ana me ka mau'u kohekohe. No laila, 'o ka mana'o, he mau'u kohekohe ma ka nuku, he 'ākohekohe. Eia kekahi mea, 'o ka 'akikiki, 'o ia nō paha ka manu i komo ma ke Kumulipo ma ka inoa 'o "Kikiki" i loko o ka Wā 'Ekolu, "Hānau ke kikiki ka makua, puka kāna keiki he ukihi, lele." Aloha nō ka maopopo 'ole o ke 'ano o ia monn no 'ilu-ini Fic» 'onn r* U-o inna r* lro 'ct\r\ U-iU-i* 'ō r* he ukihi. hia ke ano ka moa ka akikiki: a,

ia ho'i ka nuku o ka manu. "Kikiki," he li'ili'i ke 'ano. He wahi manu nuku li'ili'i ka 'akikiki. Mali'a paha 'o ka ukihi he manu nuku loa, 'a'ole paha. 'O ka 'akeke'e, eia kona 'ano: 'Ā," 'o ka nuku ia. "Keke'e," 'o ia ke kepa e o ke 'ā lalo o ka nuku. No laila, 'o ka mana'o o kona inoa, ua pili i ke 'ano e iki o kona nuku. He inoa hou a'e ko kēia manu, 'o ia ho'i 'o " o' uholowai." Ua like ia inoa me ka inoa o ke kapa 'ō uholowai o 'Ōla'a. 'A'ole au i 'ike maka i ia 'ano kapa, no laila 'a'ole au 'ike i ke 'ano o ka pilina me ka manu 'ēuholowai. 'O ka inoa kiwikiu, he inoa hou ia. E aho paha nā mea nāna i haku e wehewehe i ke 'ano o ia inoa. Ua lohe au he nani ka mana'o o ia inoa. 'Oiai na'e 'a'ole i 'ike 'ia ka inoa kahiko o ia manu, 'a'ole au 'ike i ke 'ano o kona komo ma ka mo'olelo Hawai'i. E ho'omaluō kākou i kēia po'e manu 'āpa'akuma, he mau mea lākou e ola ai ka mauli Hawai'i. Lohe pinepine au i ka nīnau, he aha ia mea he Hawai'i? Nui nō nā hā'ina e hāpai 'ia mai o a o. Ma ka 'oia'i'o, aia paha ia i ke kuana'ike o ke kanaka. I ku'u wahi mana'o nō na'e, he mau kānaka Hawai'i kākou ma muli o ka pae aina 'o Hawai'i nei. 'O ia ho'i, he mau kānaka Hawai'i kākou ma muli o ka noho papa o ko kākou mau kūpuna ma kēia pae aina no nā hanauna SEE E 'OLĒHALA MAU KE KANI I HAWAI'I ON PAGE 7

E 'OLĒHALA MAU KE KANI I HAWAI'I Pnn+iniiorl rrnm nnno A

Continued trom page 6 he nui mai kikilo. He po'e 'oko'a kākou ma mua o ke komone'e mai i kēia aina, a inā paha e noho papa kākou ma kekahi aina e aku, e lilo hou auane'i i lāhui hou ma ka hala 'ana o nā kenekulia. No laila, ke lilo nā hi'ohi'ona o ka pae aina 'o Hawai'i i mau mea hou, 'o kākou ho'i ke lilo pū. He 'oko'a loa nā hi'ohi'ona o ka pae aina 'o Hawai'i mai ka wā kahiko. 'A'ole 'ike nui 'ia nā mea ulu, kolo, lele, a pēlā wale aku o ke au o ko kākou mau kūpuna. Ke hulihia nei kēia aina. Inā paha kākou e make'e i ka mo'omeheu Hawai'i kahiko, e make'e pū 'ia nā mea ola o ka aina. 'O nā manu ho'i. Ke 'ole ia, he aha ana kā kākou mau mo'opuna i kēia mua aku? He aha ana ka Hawai'i i ka wā ma hope mai? ■ He kama'āina 'o Noah Gomes no Wahiawā, O'ahu. Ua kula 'ia 'o ia ma Hilo, Hawai'i, kahi āna e noho mau nei. Hepuni manu Hawai'i 'o ia mai ka wā 'ōpio me ka puoko pio 'ole o ka na'au.