Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 38, Number 10, 1 October 2021 — Ka Mo'olelo 'Uhane a ka Hawai'i [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Ka Mo'olelo 'Uhane a ka Hawai'i

V KA NA'AUAO O NA KUPUNA V ^ THE WISDOM OFTHE KŪPUNA "

Na Kalani Akana, Ph.ū. 'Oko'a ka mo'olelo 'uhane a ka po'e 'Amelika. 'Oko'a ka mo'olelo 'uhane a ka Hawai'i. Ma loko o ke "Ka'ao no 'Ele'io" na W.N. Pualawa ma ka Nupepa Kuokoa (9/5/1863-11/21/1863) a me Hōnaka, aia 'elua lā'ana o ka mo'olelo 'uhane Hawai' i. 'O ke ka'ao mua he mo'olelo e pili ana iā Kanikani'ula, he ali'i wahine no Hawai' i e noho ana ma Kaupō me kāna kāne kaukauali' i. Ua kā'alo 'ia 'o ia e 'Ele'io, ke kūkini a Kaka'alaneo ke ali'i nui o Maui, ma kāna ki'i 'ana i i' a awa ma Hāna no ke ali'i nui e noho ana ma Lele (Lāhaina). Ua 'ike 'o 'Ele'io i kekahi wahine u'i, 'o Kanikani'ula kona inoa, ma kāna kā'alo kikī 'ana akā 'a'ole 'o ia he wahine maoli, he kino wailua 'uhane ia. Ma kā 'Ele'io ho'i 'ana huli 'o ia i ua wahine la akā ua make 'ē a kanu 'ia 'o ia ma ka hale pu o'a. Ua hana a ola 'o 'Ele'io iā ia a hala 'ehā la, ua ola hou 'o Kanikani' ula a ho'i e like me kona kino ma mua. He puana ma'a mau kēia inā pili ka mo'olelo i ke kino wailua 'uhane. E nānā iā Hi' iaka me kāna hana ola iā Lohi' au. Nānā ho'i iā "Kahalaomāpuana" - ua ki'i 'ia nā mākua o Kahalaomāpuana i kona kino i pepehi 'ino 'ia e kāna kāne 'o Kauhi a hana lāua a ola a ho'i ke kaikamahine e like me ma mua. 'O ka lā'ana 'elua ma ke "Ka'ao no 'Ele'io" e pili ana i ke keiki a ua Kaniani'ula lāua 'o Kaka'alaneo. Ua uku 'o Kanikani'ula no kona ho'ōla hou 'ia 'ana e 'Ele'io e lilo 'o ia, 'o ia ke ali'i wahine na ke ali'i nui. 'O kā lāua keiki 'o Kaululā'au, ka me'e o Lāna'i a me ka mea nāna i ho'omake i nā akua lapu o ia mokupuni. Penei ka mo'olelo. He keiki pi'i pū me ke kalohe (kolohe) 'o Kaulula'au. Ma muli o kona kolohe, ua pi' i 'o ia i nā kumu 'ulu kaulana o Lele e hakihaki i nā hua 'ulu a inā koe wale nā hua ma luna ua huhuki 'o ia i ke kumu holo'oko'a a pohō wale. Ua kāka'ikahi nā kumu 'ulu o Lele a 'ane'ane pau loa ka 'ai a ka lehulehu. No laila, ua

ho'ouna ke ali'i nui i kāna keikikāne kolohe 'o Kaulula'au i ka mokupuni 'o Lāna'i. I kēlā manawa, ua noho 'ia 'o Lāna'i e nā akua lapu. 'O nā kānaka i pae ma laila, ua pau lākou i ka 'ai 'ia. Ma ka pō mua ua ho'omaka 'o Kaululā'au e hiamoe ma ka moku 'ākulikuli akā ua ho'ākahele 'ia 'o ia e ka 'aumakua e hiamoe ma kekahi ana o 'ai 'ia 1 e nā akua. Ma kēlā pō na'e ua pau kekahi mau akua i ka hihia o ka 'ākulikuli. Ma nā lā, nīnau nā akua i kāhi āna e moe ai a pane 'o ia, i ka moku nohu. Huli nā akua iā ia i 'aina ahiahi akā pau kekahi i nohu. Pēlā like ka hana ma kāna ha'i 'ana iā lākou e moe ana 'o ia i ka nalu nui. 'Eā, ua pau lākou i ka ho'opunipuni a Kaululā'au koe 'o Pahulu. Pakele 'o Pahulu a noho 'o ia ma Kaho'olawe. Ua lilo kēia kanaka kolohe i kanaka ma'alea i ka ho'opunipuni a i ke ali'i mua 0 Lāna'i. Ua ho'opanala'au 'ia e Kaka'alaeo i ko Maui kupa. Pēia ka puana o ia 'ano mo'olelo ka'ao 'uhane o nā Hawai' i. 'O ka puana mua, e ka'a ana ka eo i ke kanaka e ho'olohe ana 1 ka 'aumakua. 'O ka puana 'elua, inā he kanaka ma'alea i ka ho'opunipuni a me ho'āpiki, 'o ia ke kanaka nāna e hehu i nā akua lapu me nā 'uhane 'ino. 'O ia ke 'ano o ke "ghostbuster" maoli. Pēlā ho'i ka mo'oleo 'uhane Hawai'i. Pīpī holo ka'ao. ■ Kalani Akana, Ph.D., is the culture specialist at OHA. He is a kumu ofhula, oli and olelo Hawai'i. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing.

To read this article in English, go to kawaiola. news.

Moses Goods, ka hōme'e '0 Kaululā'au. - Photo: Courtesy