Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 37, Number 2, 1 February 2020 — Clarabal: Ka Hāliu 'Ana i Ka 'I'ini [ARTICLE]

Clarabal: Ka Hāliu 'Ana i Ka 'I'ini

Na Sabrina Rose Kamakakaulani Gramberg

Aloha nui kākou, e ka makamaka heluhelu o Ka Wai Ola , mai ka wai huna a ka pāo'o aia nō i Kīlauea a hiki aku i ka wai huna a ka pāo'o aia nō i ka moku o Lehua, aloha nō. Kohu like ka lēkei o ka pāo'o i ka 'oi hana akula o nā kaiāulu 'ōlelo e ho'okō mau ana i ke kuleana i ke ola pono o ka 'ōlelo kumu o ka pae 'āina nei. I kēia mau lā, ua pi'i kelakela ka ho'opuka 'ōlelo kanaka ma o ka hana a nā kūpuna kahiko, ka 'imi na'auao ma ke kulanui, ka hana keaka, ka unuhi kālā, a pēlā aku. Na ka ho'oikaika o nā kaiāulu 'ōlelo i waele ke ala hele a ka 'Aha Ki'eki'e i hō'oia a ho'oholo hou i ke kauoha o ke kumukānāwai, 'o ia nō ke koi 'ana a'e i ka Moku'āina e ho'onoho i papahana ho'ona'auao 'ōlelo Hawai'i. Ma Clarabal v. Ka 'Oihana Ho'ona'auao Hawai'i (Clarabal), ke ili mai nei ka maopopo kūpono o ka 'Aha a he maopopo ia o nā 'oihana aupuni e 'apo mai ai nō ho'i; 'o ia nō, he pono ka 'ōlelo Hawai'i. Ua ho'oholo ka 'Aha, 'o nā papahana ho'ona'auao 'ōlelo Hawai'i, he mea ko'iko'i loa ia i ka ho'ōla 'ana i ka 'ōlelo kanaka. 'O ia 'ano ho'ona'auao ka 'i'ini o ka po'e nāna i hana i ka Paukū X, §4. 'O ka nānā pono 'ana i ko lākou 'i'ini ka mea i ho'omālamalama mai ai ka mo'olelo o ka 'ōlelo Hawai'i, uahua'iahō'ole 'ia ka paipai hewa 'anaika 'ōlelo Beretania a me ke kinai 'ana i ka 'ōlelo Hawai'i. I nā lā e hiki mai ana, kauoha 'ia ka Moku'āina e ho'olako ai i nā kamali'i me nā 'ōpio i nā kula i a'o 'ia ma ka 'ōlelo Hawai'i. Me he kai 'ale'ale lā ka ho'oholo Clarabal e no'ono'o ai nā 'oihana aupuni a me nā luna i koho 'ia i ko lākou kuleana pākahi i ka 'ōlelo Hawai'i ma ke 'ano he 'ōlelo pili 'oihana. Kauoha akula ka 'Aha i ka Moku'āina e loiloi mau i kēlā mea kēia mea o ka papahana ho'ona'auao 'ōlelo Hawai'i. He kūpono ua kauoha nei no nā 'oihana aupuni a pau loa o kākou. Ua kau 'ia ka Paukū XV, §4 i kanahā kūmālua makahiki aku nei, a 'a'ole na'e i loa'a nā kānāwai ho'oka'a i ko kākou pono 'ōlelo. '0 ka hopena ka hāpuku wale 'ana mai i ka po'e mahele 'ōlelo a me ka palapala aupuni like 'ole e unuhi 'ia ma ka 'ōlelo kanaka. 'A'ole ho'i i ho'okumu nā alaka'i aupuni i ala hele a kākou e alulike ai no ke ola loa o ka 'ōlelo kanaka. Eia a'e ke nui a'e nei ka helu o ka po'e 'ōlelo Hawai'i a he pono nā mea e hiki ai i ke aupuni ke kāko'o i ke a'o 'ana mai a me ka ho'okaulike 'ana i ka 'ōlelo Hawai'i ma nā wahi a puni ka pae 'āina. Ola mau ka 'ōlelo inā koho 'ia e nā kaiāulu a inā ke'ake'a 'ole 'ia e ke aupuni. Ma ke a'o 'ana i ka 'ōlelo kanaka, e nui a hohonu a'e ka pilina a me ka ho'omaopopo o ka 'āina 'ōiwi o ka Hawai'i a me nā kūpuna. 'Oi hala a'e nei nā makahiki pā 'umi hou, e a'o mau a 'ōlelo mau kākou i kā kākou 'ōlelo pono'ī no ka mea he lā'au lapa'au ia no ka pu'uwai. ■ 'O Sabrina Rose Kamakakaulani Gramberg, Esq. ka mea kākau. Ika ua noe Lehua o Mānoa 'o ia i hānai 'ia mai ai a noho ho 'i ka 'ohana i ka makani Limulīpu 'upu 'u o Waimānalo; mai iā lāua mai kona mau kūpuna a me kona mau mākua. He mahi kalo ma ia awāwa 'o Mānoa a he lawai'a ho'i lākou no Pāhonu.