Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 30, Number 11, 1 Nowemapa 2013 — E hoʻohonua iho a he ʻōlelo ola! -- Let us all be grounded in our living language! [ARTICLE+ILLUSTRATION]

E hoʻohonua iho a he ʻōlelo ola! -- Let us all be grounded in our living language!

na Hiapo K. Perreira, Ph.D. /A uhea wale ana 'oukou, / \ e nā mamo a ka 'ī, ka Mahi, ka Palena, hui /^^^ 'iaho'imenāmo'olau / \a ke Ahu, ka Luahine, a me ka Pā'ia! Me kākou pākahi a pau ke aloha popohe lehua 'ula o ka Mauna ē, ke aloha maika'i. Eia ka hua'ōlelo ke moamahi pū aku nei me 'oukou i ka ho'oilina kupuna o ka pō panopano e mauliauhonua iho ai, mōkū ho'i a pa'a pono, pa'a hemo 'ole. '0 ia mōkū 'ana a ki'ei iho nei ka hana i kēlā me kēia puka 'ana o ke kino lahilahi nei o Ka Wai Ola, ua ne'e aku nei nō ho'i ka papa na'au i ka ha'awina 'oli'oli, i ka ha'awina kanāho ho'i i ka ika o nā ke'ehina naue nui ma ka 'imi 'ana e ho'olaulaha aku i ka pono o kā kākou 'ōlelo Hawai'i. 'E'ole ho'i ia, pa'a ai nei mau mana'o 'oia'i'o, he 'ālana na ka Lāhui me ke aloha ho'omana'o.

He mea pāha'oha'o no'u i kēia au ke no'ono'o a'e i ke 'ano e ki'i ikaika 'ia aku nei kēlā 'ano kēia 'ano ki 'ina ho 'ona 'auao mo 'omeheu Hawai'i i ala e Hawai'i ai ho'i ka ho'ona'auao 'ana iho i kamali'i. 'Akahi ho'i a hala iho nei he 'aha kūkā nui o ke Kauwela nei e kālele ikaika ana ma luna o ua kumuhana nui ho'okahi nei nō. '0 ka mea nō na'e e 'ōhū a'e ai ka nalu o loko o'u, aia nō ke waiho nei i loko o nā 'ōlelo

a nā kūpuna ko kākou pono nui o kēia noho 'ana aku. '0 ia ho'i, aia nō i ke kaunu pū 'ana a 'ike a mākaukau i ka 'ōlelo mai ka pō mai, aia i loko o ia pā lama e pālama pū 'ia ai ko Hawai'i Pono'I a mau, he aha lā ka hana e lawelawe 'ia. He aha lā ka 'ike Hawai'i e kilo 'ia, i loko nōkl ana o kona lepo momona 'ōlelo Hawai'i e kupu ai, e lau ai, e loa ai, e a'a ai, e mu'o ai a liko hou a'e. Inā he mahi 'ai, he lawai'a, he hula, he oli me ka hīmeni, he ku'ialua, he lapa'au, he pā'oihana, he ho'ona'auao paha, he aha lā ka 'oihana e ho'okū'ono'ono ai ka 'ike a manomano, he ala iki ko kāhuna, he ala 'ōlelo Hawai'i ho'i e puka aku ai ka maka i ke ao mālamalama.

I kuailo hiki mua i nei nane nui paha i kekahi, 'o ka nānā 'ana i ka 'oihana haku mele kekahi. A 'o ia nānā 'ana, he mahalo nui ko'u i nā haku mele 'ōpio o ka hanauna hou e noke a'e nei. Palupalu ho'i ke kino 'ana o nā mana'o o ke mele haku, aia nō na'e a kuene pono iho ke kilo 'ana, he mana'o kū'i'o ho'i ko loko i kāpilipili maiau 'ia me ke akamai nui i ka 'ike i ka 'ōlelo Hawai'i a hohonuiho. 'Okauwahipaukūmele i ho'ō'ā aku nei i loko o kēia kākau 'ana, kauwahi paukū mele ho'i ia na ka peni maka kila a kekahi o ia mau 'ōpio ho'oholomua i ho'olilo i

ka 'ōlelo Hawai'i he pulakaumaka, a ho'ohua iho ana i ia 'ike i loko 0 ka haku mele. 'A'ole ho'i 'o ka make'e haku mele, a pono ho'ohui 1 nā māmala'ōlelo kama'āina i ka pepeiao o ka mea ho'olohe lekiō. 'A'ole 'o ia 'ano ho'onohonoho hua'ōlelo wale nō ka mea e pa'a ai he mele. 'A'ole ho'i 'o ke koko Hawa'i wale nō ka mea e pa'a ai he mele Hawai'i. He lani ko luna, he honua ko lalo! '0 ka loina, 'o ke ki'ina, a 'o ka 'ike pono'ī iho nō no ke kumuhana, he mau 'ao'ao nui loa ia e pa'a ai he mele pili pū o nā mana'o Hawai'i o loko. He mea nui ka 'ike i ia ha'awina he aloha ho'omana'o, oki loa nō na'e ka mea ko'iko'i o ka 'ike 'ōlelo Hawai'i e haku 'ia ai ia mau ha'awina na'au a ma'ema'e i loko o ke mele. Ma ka mana'o Hawai'i e ō nei, 'a'ole 'o ke mele he music composition wale nō. '0 ka haku mele ka luāhi ho'okahi nō o kāna mele iho. He mea ho'i ke mele e ola maoli ai nā mana'o o loko. E pā ke aloha ho'omana'o ma ke kino, e pā pū ia aloha ho'omana'o ho'okahi ma ka 'uhane i kaua mea he mele. Inā ho'i pēlā, e kani mau a'e ka Lāhui i ke mele ma'i; e lau mau a'e ka pōmaika'i ili o ke mele paipunahele; a e kani ko 'oko 'o maoli a'e nō ke ola i ke mele inoa.

'0 ka 'olelo Hawai'i ke ola, 'o ka haku mele ka hana e ola ai. 'O ka 'ōlelo

Hawai'i ke ola, 'o ka ho'ona'auao me ka ho'oili 'ike ka hana e ola ai. He pōmaika'i ha'alele loa ko ka 'ike māhuahua i ka 'ōlelo Hawai'i. He Hawai'i kākou na ka lau kapalili ho'okahi mai. '0 ka iwi, 'o ke koko, 'o ka iwi hilo, no ka piko ho'okahi mai nō. E mau kā kākou pilina kupuna ma ka welo 'ōlelo ho'okahi e mōakāka ai ke pa'ē mai ia leo puana mai ka pō mai. Ola nui kākou! Kei ho'i ka mahalo a nui i ka lima haku mele no'eau o Kainani Kahau-

naele, Manu Boyd, meMānaiakalani Kalua. He kilohana kā lākou nei mau paukū mele e hia'ā a'e ai! ■ Hi.apo K. Perreira, an associate professor of Hawaiian language and literature at the University of Hawai'i-Hilo, received his master of arts in Hawaiian īanguage and literature, and his doctor of phūosophy in Hawaiian and indigenous language and eulture revitaUzation from UH-Hilo.

j 'ŌLELO PĀLUA ^ % TWO LANGUAGES /

'0 ka hīnano o Puna ku'u li'a E lauwiliwili ai ka 'i'ini Nipo ninipo ho'i i ke aloha Ka lehua ha'alewa lā i ke kai — Kainani Kahaunaele

Awaiāulu 'ia iho ke aloha I ka malu ho'ola'i o ka uakoko Ke 'ala o ka maile ka'u aloha I wehi kāhiko no ka nui kino Ho'ohihi i ka malu o ka ulu koa I ka pi'ina 'olu'olu o ke 'a'ali'i — Manu Boyd

'Upu a'e ka mana'o hāli'a aloha I nipo a pālihihia ka hīnano Pā ahe mai ka makani Ka hahani a ka Moa'e Hoa a pa'a 'ia iho Kohu lei hie ka hīnano — Mānaiakalani Kalua