Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 23, Number 9, 1 September 2006 — Kū haʻaheo i ka ʻōlelo makuahine! [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Help Learn more about this Article Text

Kū haʻaheo i ka ʻōlelo makuahine!

na Lūkelani Fergerstrūm Editor's note: Lokekun Fergerstrom is a haumāna 'ōlelo Hawai'i (Hawaiian īanguage student) at U.H. Mānoa. In her submission, Hawaiian diacritieaī marks including 'okina and kahakō are not employed -agrowing trend among some, illustrating the advancement of language understanding and the preference for older orthography. Synopsis: The uplands are home to splendid native flora and fauna - many of whieh are rare. The 'alalā (native crow) is among them and is surviving, in part, due to their breeding in captivity on Hawai'i and Maui. Known for its distinct voice, the 'alalā is likened to Hawaiians today, who work fervently to reclaim the Hawaiian language. Mai ka la i puka mai i ka hikina a i ka napoo ana o ka la i komohana anoai kakou. Ke pii ae oe i na kuahiwi o ka moku o Keawe, nui na mea e mahuahua ai ka aina. Uluwehiwehi i na ano mea like ole, o ke kumu laau oe, o ka laau maoli oe, a me na holoholona oiwi e noho nei ma Hawaii wale no. Pomaikai kakou i ka loaa ana o ia

ano mea kakaikahi o ka honua a ma Hawaii wale no kahi e ike ia ai. I keia mau la, he mea kakaikahi ka ike ana i kekahi o na manu oiwi nona keia aina. O kekahi o ua mea la, o ia hoi ka alala. O ka manao o alala, he leo nui ia. No laila i olelo ia e kupuna, "He alala, he manu leo nui." (O.N. #527) O ia hoi ka olelo noeau e wehewehe aku ana i ke ano o ia manu. Ke lohe ia kona leo i ka nahelehele, aohe lua e like ai. He manu kolohe no ia a i ka wa kahiko, pau ka nahelehele i ka ai ana o ka alala. I keia mau la, aole no nui na alala ma ka nahele, ke nalowale aku nei ma muli o ka malama ole ia. Ma kekahi moolelo i puka ma ka nupepa Advertiser (18 Kekemapa 2003), mea maila o Ieff Burgett, nona ke kuleana no ka hui Fish and Wildlife, koe wale no elua manu i ike ia akula me ke ku haaheo ana ma Hawaii. I kona manao, hala akula paha kekahi o na manu elua ma muli o ka hoi ole ana o laua i ko laua wahi pili. He mea minamina ke noonoo aku. He aha ka hana a ka hui Fish and Wildlife? Hoao nui lakou e hanai a nui i na alala ma lalo o ke kahua hanai ma Maui a ma ka moku o Keawe no hoi. He kokua no ia, aka nae, he paakiki no ka mea, oi aku ka maalahi o ka hoonui ana i na

Alala ma ka nahele ma mua o ka hanai ana i ke kahua hanai. Aia he kanaha wale no alala ma Hawaii a puni. Mea maila o Cynthia Salley ma ia moolelo nupepa like, o ka poe akeakamai kai hoopilikia i na Alala ma muli o ko lakou niele ana aku i na punana o ka Alala. He hooweliweli no ia ke hele ka poe akeakamai ma laila. I ka makahiki 1981, hoao akula lakou e kiko i ka hua o na alala, aole no i holo pono ia ano hana. No'u iho, aole keia he hana pono e kau aku ai i na manu oiwi i ka pa hanai ina nona ka aina e noho wale aku ai. Ke waiho ia na alala i ka ulu nahele me ka hoopilikia ole, e ola ana no. Pehea kakou e na alala o ka pae aina o Hawaii nei? Me he alala paha ko kakou noho kaawale ana i ko kakou aina hanau, aole anei? I ka wa kahiko ua ola na kupuna i ko kakou mau loina oiwi, o ka olelo oe, o ka oihana oe, a me ko kakou moolelo kekahi. He mea ia i puka walewaha mai no. I keia mau la ua nele na manaleo olelo Hawaii ma muli o ka hoopilikia ana o na mikioneli. I keia mau la pehea kakou e ao ai i ko kakou olelo makuahine? Ua kau ia makou i loko o na papa e hooko ai i ka iini e olelo Hawaii me he mea ala o kakou ka alala i paa ma loko o ke kahua hanai. Ma na papa kaawale o ke kula no kakou

e hana aku ai no ka hooko ana i ua iini ala. Aka nae, ke ola nei no ka olelo Hawaii ma waho o na kuono eha o ka lumi papa. Ma na hoomoana i malama ia, na la launa pu e paina pu ai na haumana, a me na aha mele 0 Hookani Manoa i hoola hou ia aku ai ka olelo Hawaii. Aole ia he papa; he wa kamailio, he launa ia 1 na poe ma waho ae o kau papa ponoi. He alahele no ia e ikemaka ai i ka poe nona ka pahuhopu like o ka olelo Hawaii ana. He manawa no ia e pili aku ai ka poe like o ka iini e mohala ae nei i ko kakou mau naau. Ma ka hoomoana i malama ia i Apelila, launa akula na haumana like ole o ke kulanui i Manoa, mai ka papa makahiki ekahi a hiki i na

kumu olelo Hawaii. Aohe hilahila i ka hiki a me ka hiki ole paha ke olelo me ka pueko, he kokua aku kokua mai, he walaau aku walaau mai. Ike ia no ke ola nei no ka olelo ma waho o ka papa, he oiaio. Ua hoomalu ia kela mau haumana ma lalo o ka malu olelo Hawaii. Kipa maila ko kakou kupuna, o Mahealani laua o Kulu, a ku haaheo aela laua i ka lewalani. Pa maila ka makani olu ua hoomohala aku ia i na leo o na haumana. E like me ka alala aole o kana mai ka ui o na leo oiwi, a ma waho ae no o kahi kahua paa e mohala aku ai. No laila, e na manu oiwi o ka pae aina o Hawaii nei, e ku haaheo kakou e lohe ia ka olelo makuahine. S

'ŌLELO MAKUAHINE • HAWAIIAN LAN GU AG E

The endangered 'ūIūIū, or Howoiion crow. - Pholo: KWO Atchive