Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 17, Number 2, 1 Pepeluali 2000 — Lohe hou ʻia ke Kumulipo [ARTICLE+ILLUSTRATION]
Lohe hou ʻia ke Kumulipo
Na Kalanl Akana
MA UKA o Kaūmana a'u i lohe mua ai i ke mele kaulana a Hawai'i 'o "Ke Kumulipo ." Ua heluhelu a nānā mau 'ia ke mele ma ka
puke a ua lohe au i kekahi o nā māhele o ia mele akā, mali'a paha, 'o kēia ka makamua i ha'i a lohe 'ia ai ua mele lā ma kēia kenekulia ma waena o kākou Hawai'i. He 'ōko'a kupanaha nō ka ho'olohe 'ana i nā kānaka nāna i ho'opa'ana'au a pa'a pono i kēia mele 'o "Ke Kumulipo ." Ma ke oli nō ia i ke oh kom
a ke kumu, 'o ia ho'i 'o Kamuela Chun, i komo 'ihi'ihi ai lākou. Ka'i mua nā wāhine 'o Ipo Nihipali, 'o Tuti Baker, 'o Ka'ohu McGuire me Leiānuenue Nīheu. Ka'i māhe nō ho'i nā kāne 'o Baba Yim, Keoki Faria, Nu'uanu Lenehanko,
Kaleikoa Ka'eo me Kalani MakekauWhittaker. Ua noho 'aha'aha lākou a pau ma ka pō'ai noho papahele. Aia a pau nā pule, ua ho'omaka ka 'aha 'awa. Holo pono nā loina o ia ho'ola'a kānaka. Na Kauamakani 'Elia no Puna ke kahu 'ūmeke 'awa. Ua ho'omākaukau mua 'ia ka 'awa a 'o ka hua'i
I wale o kona 'uhi o ka lau lā'ī ka hana mua. A laila, ho'omaka 'o Kauamakani i ke kani kō'ele 'ana ma ka lihi 'ūmeke me ka ho'oholo 'ana o ka 'apu mua ma ua lihi lā me he 'uaki lā a puni ka 'ūmeke. No 'ekolu, 'elima paha manawa āna i hana ai pēlā. A laila, 'ālana 'ia ka 'apu 'awa mua ma ke kuahu i
ho'okīnohinohi 'ia me ke kukui 'oe, ka liko 'oe, ka palai 'oe, ka 'ulu 'oe a me ka lama. 'Ālana 'ia nā wahi kapu e like me ka mea a kūpuna i mālama ai ma ka wā kahiko a laila ua hānai 'ia nā mea oli. Na ua inu la'a a kahiko ka mea i ho'onā i ka
ukiuki, ka pīhoihoi, a me ka ha'alulu inā ua loa'a a puka mai nō i loko o'u ka no'eau o Kūpuna no ka ho'ohana 'ana i ua mea inu ma nā ho'ola'a Hawai'i. Hiki ke kū'ai mai i ka huale ma ka hale kū'ai i kēia manawa akā 'a'ole hiki i nā kānaka ke kū'ai mai i ka pua'i aloha ke ho'ohuihui 'ia ala ma ka pola 'awa. Kū mai nā wāhine e oli aku i ke mele 'o "Ea Mai Hawai 'i Nui Ākea" e pili ana i ka hānau 'ana o nā moku. Na ka wahine 'o Papa i hānau a na nā wāhine i ha'i. Ua kūpono nō. A laila, i loko o ka mālie o ia pō maialilelile i ho'omaka ai ke mele 'o "Ke Kumulipo." Na ke kāne wale nō ia kuleana. Wāhi a ke kumu 'o Kamuela ua pule a ho'okē 'ai 'o ia a mai ka pane, na ke kāne ka ho'opuka 'ana o ia mele no ia kenekulia. Wāhi a nā kānaka i kākau mua e pili ana i ua mele nei, na Pu'ou i kānaenae aku i ua mele ma ka heiau 'o Hikiau i ka hiki 'ana a Kuke mā. Na Ahukai me Hewahewa nā kāne i kauōlani i ua mele a lā iā Alapa'i a i ka manawa ho'i o ka hala 'ana o Ke'eaumoku ma Koko, O'ahu. Nolaila, ua kāko'o maoli 'ia kona moe 'uhana e nā kānaka nāna i 'ike lihi i ua mau hana. Ua oli a pau nā wā o "Ke Kumulipo" a pau. Ua kepakepa 'ia kekahi mau paukū. Ua olioli 'ia kekahi mau paukū. 'O ka mea nui nō na'e ka ho'opa'ana'au 'ana o ia mau kānaka. Ia'u e h o'olohe ana i nā hua 'ōlelo, ua hiki nō ke ho'omoeā i kā lākou e kānaenae nei a pua'i mai nō ka mana'o i loko o'u he mea nui kēia hana. 'O ka mea pa'akikī ka ho'opa'ana'au 'ana o nā inoa kānaka, ke kāne a me kāna wahine, 'o ia ho'i nā mamo a La'ila'i mā. Inā 'a'ole i ho'opa'a 'ia nā mana'o o ia mau inoa he kini a lehu e ka mō'īwahine 'o Lili'uokalani, mah'a paha e 'oi aku ka pa'akikī no ka ho'opa'a na'au 'ana. Ua hiki ke 'ike i ka maopopo i loko o ia mau kāne o nā inoa ma muli o ke ki'ina o ka leo, ka leha o ke ku'eku'e maka, ke kuhi o ka lima, a me ka 'oni o ke kino iā Iākou e
ho'opuka ana i nā inoa kupuna. I kekahi manawa, ua loa'a ke kōkua ma ka ho'opa'ana'au 'ana a me ka ho'ohana 'ana i nā 'ano meiwi kahiko e la'a: Haliluna (kāne); Halilalo (wahine). I kekahi manawa, ua loa'a ka pīna'i ma loko o nā inoa penei: Papakahikenahu, Papaluakenahu, Papakolukenahu, Panahākenahu. 'Oia ho'i nā kāne. Pēlā paha lākou i ho'opa'ana'au ai. Akā 'o ka mea nui ka ho'opa'ana'au 'ana nō ia. Ma hope o ia kauōlani nani maika'i, ua noi 'ia ke kupuna 'o Ka'anana, 'o ia ho'i 'o 'Anakala Eddie i kona mana'o. Ua ha'i mai 'o ia i kona mau hāli'ali'a i kona mau po'e tūtū i ka manawa a nā po'e oli e kaukau leo ana. Wahi āna, "I ku'u lohe 'ana iā 'oukou ua ho'omana'o au i ko'u po'e tūtū me ko lākou oli 'ana ma mua o ka hana a ma ke kakahiaka nui ma mua o ka ha'alele 'ana i ka hale." He loina i kāpae 'ia e kākou. 'O ka'u nō i 'ī aku ai ka'u mahalo 'ana i ke kumu nāna i koi iā lākou e ho'opa'ana'au me ka mana'o i 'ole ia kumu 'o Kamuela 'a'ole paha lohe hou 'ia " Ke Kumulipo" i kēia mileniema. Ma ke kakahiaka a'e kānaenae hou lākou i ke mele ma ka hālāwai 'ōiwi 'o WIPCE ma Hilo. Ua pā'ina kākou a pau i ka mea'ai Hawai'i i ka 'ai 'ia me ka mūkī mūkā o ka waha i wali ho'i ma ka 'ōlelo hiwahiwa o ka 'āina. Ma kēlā pule ua 'ike 'ia ka pilina maika'i ma waena o ia mau kānaka oli a he maika'i ke 'ike i ua 'ano pilina no ka mea ua ho'okumu 'ia a lipo ke aloha ma waena o kākou ma kēlā hale ma uka o Kaūmana. ■ Mai ka luna ho 'oponopono: 'O Kalani Akana ka pelekikena o ka 'Ahahui 'Ōlelo Hawai'i, ke kumu hula o Ka Pā Ho 'oheno Hawai'i, a he kumu a 'o nō ho 'i ma ke Kula Kaiapuni 'o Waiau. Ua pa 'i mua 'ia kēia mo 'olelo āna ma Ka Ka 'Āha'i 'Ōlelo a ka 'Ahahui 'Ōlelo Hawai'i, hā'ulelau 1999. Kl'l PA'I 'IA E MANU BOYD
•H® 'fcs. j*r % < \ * 1111» j 1M »1111111
o Kalani Akana
I ke kauwela aku nei ma ka hale waihona puke aupuni ma Honolulu i oli ai kēia po'e kānaka i "Ke Kumulipo." Aia 'o Kamuela Chun (ke kumu oli) ma ka hema, e kū ana me ko ia ala po'e haumāna.