Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 10, Number 6, 1 Iune 1993 — Kaʻao O Hawaiʻi: "Nā Manu O Kaʻae" [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kaʻao O Hawaiʻi: "Nā Manu O Kaʻae"

Editor's note: We begin this month to present a regular feature on Hawaiian language. Ka Wai Ola O OHA thanks the students of Kalani Akana's UH-Mānoa fourth year Hawaiian poetry class for this article. lt consists offive mele (poems) arranged in traditional order, starting with a prayer to the gods, a song for the ali'i, a poem or succession story following traditional Hawaiian elements, a love song and a eall to unity.

na Kalani Akana 'Auhea 'oukou e ka lāhui Hawai'i mai Hawai'i o Keawe a Kaua'i o Manokalanipō, a hiki aku i nā moku hāpapa o Kanaloa, ka palena pau o nei pae mokupuni, me 'oukou ho'i nā lālā o nā 'ano'ano kumu koa i lū 'ia ai e ka Moa'e, ka Malanai, ke Ko'olau, ke Kona, a i ho'okupu 'ia ai ma nā pou 'ehā o ka honua nei, ka iwi o ku'u iwi, ke ēwe o ku'u ēwe, ke koko o ku'u koko, ke kupa, ka 'ōiwi pono 'I o nei 'āina, Aloha 'oukou.

He makahiki kēia no nā manu o Ka'ae e leleo aku i nā mana'o kūpono no ka lāhui. 'O Ka'ae kekahi manu o ke au kahiko nona ka leo u'i loa a piha pū me ka mana. Ua ho'okohu 'ia nā kākā 'ōlelo o ke aupuni Hawai'i me ia - 'o Kuakini, 'o Nāihe, 'o Desha. Pēlā pū ka ho'ohālikelike 'ana me nā po'e Hawai'i e 'ōlelo ana ma ka 'ōlelo Hawai'i i kēia manawa- he manu o Ka'ae nō lākou. Ma muli o ke a'o maika'i 'ana mai ia'u, ua hiki ke a'o ma ke kula kaiapuni o Waiau a me ke kula nui o Hawai'i ma Mānoa i keia mau lā ma ka 'ōlelo makuahine wale nō. 'A'ole kēia he kaena akā he hō'ike i ka maika'i o o nā manu a Ka'ae nāna i hānai mai ia'u ma ka pūnana me ka mama 'ōlelo 'ōiwi. No laila, huli wau iā lākou a 'o Sarah Nākoa (ua hala)'llialoha Quick, Pila Wilson, me Kauanoe Kimura a mahalo nui. Huli ho'i wau i nā kumu hula nānā i ho'okupu i loko o'u ka hoihoi nui no nā mele Hawai'i 'o ia ho'i 'o Ho'oūlu Richards (ua hala), Edith Kanaka'ole (ua hala), Pat Bacon, Aunty Nona Beamer, Edith McKinzie, Kalena Silva, Ka'upena Wong me ko'u kumu i aloha nui 'ia e a'u 'o Kaha'i Topolinski a mahalo nui. Huli

hou, mahalo au i nā kūpuna 'o ia ho'i 'o Elizabeth Kauahipaula lāua 'o Agnes 'Ā'i nāna i kū pani hakahaka no ko'u mau kūpuna Hawai'i i hala loa ai. Mahalo nui loa 'oukou. A ma muli o ko lākou mau ha'awina, ko lākou ho'omanawanui ua lae'ula 'ia nā ku'eku'e maka o nā haumana a'u ma ke kula nui o Hawai'i ma Mānoa. 'O ko mākou ha'awina nā mele Hawai'i i haku 'ia i kēlā me keia au. Ua nānā 'ia ke 'ano o ka mele hula, mele inoa, mele kū'auhau, mele ho'okipa, pule a pēlā nui aku. Eia kekahi, ua ho'olohe 'ia ke 'ano o ka leo o ke olioli, ke kepakepa 'oe, ka ho'āeae 'oe, ke kāwele 'oe ā nānea ka pepeiao. 'O ia ho'i, ua kono 'ia nā haku

mele kaulana e ka papa e kama'īlio e pili ana i kā lākou e hana nei a pehea lākou i haku ai i nā mele i mea e ho'omākaukau i nā haumāna ma ke kākau 'ana. No laila, ua kipa mai 'o Haunani Apoliona, Haunani Bernardino, Manu Boyd, John Ka'imikaua, Mahina Kauakahi, me Chinky Māhoe i ka papa a ua pi'i nui a'e ka 'i'ini i loko o nā haumāna e haku i mele. Mali'a paha ua haku 'ia no ke kaha "A". 'Ae paha, 'a'ole paha. Koe aku ia. No laila, aia ma lalo nei kekahi o nā mele i haku mua 'ia e nā haumāna a'u ma ua papa kula nui nei. Nui 'ino ka laulā me ka hohonu o ko lākou 'ike i ho'opuka a kākau 'ia ma ka pepa. E māliu mai. He punua wale nō kēia. E 'olu'olu 'oukou e kōkua a kāko'o mai e hiki iā kākou a pau, nā Hawai'i ke hō'eheheu aku a kī'ililī mai me ka ha'aheo a me ke kūlana hiehie o Ka'ae. E pohā ka leo me ka nani a me ka mana o ka 'ōlelo Hawai'i. Ua like kēia hō'ike me ka papa hana i ho'onoho pinepine ai e nā kahiko. He kūpono ka ho'omaka 'ana o kahi papa hana me nā mele no nā Akua me nā ali'i Eia kekahi māhele mai kekahi pule lō'ihi loa i haku maiau 'ia e Kamana'olana Mills no kona akua;

...Polapola au, noa ho'i au Noho i ka mālie a kau i ke aloha Ke aloha pumehana ka'u i ka nāhelehele He lei laua'e ma ka nāhelehele. Hemelole au, maika'i au Maluhia i ka pō me ke ao A Waipi'o au a 'ike i ka pono Ka pono o ke ola, ka pono o ke kino. Pale au, pakele au Noa au i ka 'ino Luana ma ke one o kai Nanea i ka wailele o Waimanu Ola au, pono au Pau ka 'ino i ke aloha Pau ke kaumaha i ka 'oli'oli Pau ka ' ino, pau ka ' ino — na Kamana'olana Mills A ho'omau ho'i ana kona mau mana'olana no 'elua mau 'ao'ao hou. Kū i ka hāweo. Na Malia Forsythe i hāpai hou i ka inoa o ke ali'i Pauahi ma kāna mele ma lalo nei. Ua 'ike 'ia, 'eā, ka ho'onā'aikola 'ia 'ana e kekahi nūpepa ma ke kaona 'o Honolulu nei i ka hana a nā kahu waiwai o kā Pauahi Waihona Ho'oilina. No laila, he ho'ōla a he ho'ohanohano kēia mele no Pauahi me kāna mau pua e ola nei: He inoa keia nou e ka lani, lā 'eā Ka wahine hele lā o Kaiona. Alaka'i 'oe i nā kula Hawai'i, lā 'eā No nā pua maoli o ia 'āina. Kama'āina he lā'au kū ho'okahi lā 'eā No Ka'ala ho'i, he lehua. Ua lehu a mānoa ka 'ikena, lā 'eā O nā mo'opuna a Kamehameha. E ola mau kou inoa e ka lani, lā 'eā No Pauahilani nō he inoa. — na Malia Forsythe Ma ka papa, ua kūkākūkā 'ia ke 'ano o ke kaila o haku mele 'ana a ua nānā 'ia nā laupua hoihoi i loko nō kapa 'ia he meiwi. 'O ka meiwi kekahi hua 'ōlelo hou i haku 'ia e Kalena Silva no Hilo nei. Mahalo nui 'ia ua kanaka nei i kona akamai i ke oli a he polopeka kaulana 'o ia i nā mele Hawai'i like 'ole. Ua helu a kapa 'ia nā inoa no nā meiwi like 'ole e ia. He kōkua nui ka nānā meiwi 'ana no nā haumana. Na'u pū 'O ka meiwi e 'ike nui 'ia nei ma nā mele ,'o ia ho'i ka meiwi kani Kama'āina ka hapanui o nā kānaka me ka māmala 'ōlelo haole no ua meiwi nei, 'o ia ho'i ka "linked assonance." Akā na'e, nui 'ino a'e ka heluna o nā meiwi. Ua kāhāhā nā haumāna i

ka loea o nā haku mele Hawai'i ma o ka haku meiwi 'ana. Eia kekahi, he mea ko'iko'i loa ka ho'onoho pono o nā hana a pau na kākou, nā Hawai'i. 'A'ole hana me ka no'ono'o 'ole. 'A'ole hana me ke kāpulu. Ho'olālā a ho'onoho 'ia me ke ka'ina maika'i. No ia kumu, ua kapa 'ia kēlā he meiwi ka'ina. Hiki ke 'ike i kekahi lā'ana ma kēia mele nei i haku 'ia e Braven Kalama Cabignon no Kapahulu mai. Ho'omaka 'ia kāna mele ma uka 0 Ka'au ma Pālolo a 'oi holo ka huaka'i mele i kai o Kalehuawehe ma Waikīkī. Eia nō: He nani 'o Kapahulu Ku 'u 'āina ehuehu i ka lā Aia ala iā Ka'au Lua Ka uka hāuli mai i ka paoa laua'e Ka uka ko'eko'e i ka ua 'o Makahuna Aia ala ho'i ka pūnohu 'ena'ena iā Kalehuawehe A hewa, lā 'eā, nā maka malihini a kama'āina ho'i 1 ka nani o Lae'ahi e kāmoe ala I ka la'i a me ka mālie! A he li'a aloha no, 'o nā u'i o nā lā, 'o ka ho'oleilei a kamali'i Ahona ho'i hā nei kula 'o Kapahulu He 'āpa'a no nā 'ōpio punia ma ka 'io Ka 'eu o nā 'ewa'ewa e ō! Kū i ka mālie! ā.... He aloha nou e Kapahulu a mau ā.... — na Braven K. Cabignon 'Oi aku ka nui o nā mele i haku 'ia e nā haumāna no ka 'āina, nā kulāiwi ho'i ma mua o nā 'ano mele ē a'e. Ua 'ike kā lākou mau po'o mana'o me nā po'e kahiko - he mea nui ka 'āina. Puni nā Hawai'i i ka haku mele aloha 'ana kekahi. Eia kekahi mele aloha i kapa 'ia e 'Ulalia Woodside 'o "Ku'u Lei Pikake." 'A'ole i hoakāka nei haumana i ke 'ano o ka pua akā ua hiki ke 'ike 'a'ole pili kēia mele i kekahi pua maoli. 'O ia ka maika'i a me ka ho'onanea o nā mele: 'Auhea 'oe e ku'u lei pikake Ka hanu 'a'ala a'u i aloha He lei pāpahi i ka ua noe He u'i nohea ('oe) i ka 'ike 'ia. Kou mau maka onaona Kou leo pā nahenahe Kou poli pumehana Kou kino malu e malu mai ai. Ku'u hoa, 'ohi pua melia Ku'u hoa i ke kui lei Ku'u hoa i ka ua īuahine Ku'u hoa i ka pō me ke ao E ō mai 'oe i kou inoa Ka lei 'a'ala o ke aumoe E hahani mai i ko'u poli He mai, e ku'u pīkake. — na 'Ulalia Woodside

Ua hū ka 'aka'aka o'u no ka mea keu nō ho'i ka hoihoi o nā wahine me nā kāne i loko o ka papa i nā mele ho'oipoipo. Kainō wau no nā kāne wale nō ka haui ho'oipoipo. Auē ke aloha ē! No laila, ua oki iki ma 'āne'i. Ua ho'omaka au me ka 'ōlelo 'o kēia ka wā kūpono e ho'oleleo i nā mea ko'iko'i no nā Hawai'i i ka lehulehu - ka 'ā'ume'ume no ka 'āina, ke kūkulu aupuni Hawai'i, ke kula kaiapuni, e pēlā nui wale aku. 'Oiai ka nani o nā mele aloha he maika'i inā kūkala ha'aheo kākou i ke kaulike a me ka pono i mea e ho'okūpa'a i ka maluhia a me ke ea o ka 'āina. No laila, eia mai ka puana o kekahi haumana ma ka papa i ho'okaiapuni 'ia ma ka 'ōlelo Hawai'i. Maopopo le'a 'o ia i nā 'ā'ume'ume o ko kākou lāhui. 'A'ole 'o ia ha'i waha wale. 'A'ole 'o ia namunamu wale. Akā hele 'o ia i ka 'Aha 'Ōlelo Hawai'i e hō'ike i nā 'elele me nā kenekoa kona mau mana'o e pili ana i ka hului 'āina no ke kahua kolopā, ka lawe malū 'ana o ka 'āina ma lalo o nā 'āina ho'opulapula, a pēlā aku. Kapa 'ia kēia 'ano kanaka he "radical" e nā nūpepa akā i ko'u wahi mana'o, 'o lākou nei nā mamo hiwahiwa o ka lāhui. 'O lākou nei nā me'e e paio ana no nā kuleana no nā mo'opuna e hiki mai ana. Mai ho'okae a ho'onā'aikola mai 'iā lākou akā e heluhelu a e ho'olohe pono i kāna e kani ha'uha'u mai nei. E ala e nā manu o Ka'ael' E ō e Kūikalāhiki Nā 'ōiwi e kū'ē ana, e kūpa'a ana, e kūpono ana i ka lā e hiki mai ana. E kū i Mānoa ka hale o ka 'imi na'auao. Kū'ē 'o Kamehameha, ka 'ālapa pi'o mo'o o Kū Kūpa'a 'o Ka'ahumanu, ke ali'i wahine kila Kūpono 'o Kahekili pā'ele kū lani He aha ke kuleana o nā mamo? Moe mākou, kū lākou? Kū mākou, moe lākou? 'A'ole! Kū Kākou! E kū e Hawai'i ka mokupuni nui E kū e Maui no ka 'oi E kū e Moloka'i pule 'o'o me Lāna'i a Kaulawahine E kū e Kaho' olawe ka mālamalama E kū e O'ahu ke one o nā ali'i Ekūe Kaua'i kūikawā E kū e Ni'ihau i ke kīkū. 'O ka mālama 'ana ka mea e pono ai i ka 'āina Hawai'i, ka po'e Hawai'i, nā mea Hawai'i 'O ia nō ke kuleana o nā mamo 'O kēia ka lā e holomua ai Kū ka pū'ali E kū'ē, e kūpa'a, e kūpono E ō Kūikalāhiki. — na Kēhaulani Pu'u