Ka Oiaio, Volume VII, Number 6, 12 April 1895 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Unnhi tn t Mon llanu no "KA I.EO Ka huakai liele xuakaikai a Laukaiei© me leana Aliikane—Lilo o Ma- . kanikeoe me Hinalaelelani i īuau alakai ma ka aiua » me k& moaua Ike ia na lua hohonu maloko o ke kai a me k& aiua nei—Hele pu me na ohana pouoi—Hoonolioi i o Laukieleula i īhikalaai—tTIs ka i«i« rua keia mau wokupuui—LH<) i niea ia t> ka Lahu Hawaii uei. . ■ A o na pali a nwaawa a iu* n« kuaUpa * WaiLhu. ua uau U>& i* i ka ike ia e ka tupa uona keia nea. a uo k«i* a(t)4 ua i h&ku • e(1 « *IU, a « uo na wahi ka alana uaa keia ai&wn o Wailau, & hauoli no ua ka&aaiua o k«i* ke, ike iho \ keia , i|tau wahi lalaui m»l« « iike ui« il.lNaNp*. oia hoi keia meleiuoa 9 Kaiu<?haui«ha V. i, ihak». T 1 'llaamae i ke jk*i ka j»ua o ka hala, Ua (UMw* Kapaliokahiwa fC»hmahiwa 1 pulipo a Papāīau- ! »hu O ka nani HouioUie o kuu mea 3 '

f alolia i otia 11 niau koloiani aku nei ka hele j • . ana i Hele oe af»he aho o O ka nawe wale no a hiki i Halhala Heaha la ia'u hala nui īa oe e k« • aloha, Flr niea ala ka'u e honi nei'i Mali>lewaa £ he» mai ka pono inalaila kau-a i Mahea hui au *-e ■ ~ Ma ko alo no au.' • Ona wahi p;n»a a paft ,o Wailau. ua pau'loa ia iloko o keia moJe, a na kalua d ko mele e pau loa ai na wahi kaulana o'na pali keiki D Koolan o Molokai, ka sina i oklo ia eka poe iuakaikf.i kaahele, oia ka helw ekahi o ka >lokup rii o ka aina pali mauma o nsn Mokupuni 6 »e mai Hawaii a ka poe i ike uiaka i keia uiau pali o Koolau Molokai, aia nee kaahele ia nei e ka mea'nona keia moolelo oie kona kaikunane eleu me ka oiaiia nui. I» Lnukaieie me kona ohana ma Wailau, ai.t hoi, ua nee ae la lakou ma Pelekun», a ke ki!ohi ala ko lakov man nana unn i ka pali nona keia mau Uiuni mele. 'O ua ui o Koolau Wo na i>ali o Koolau.' Aia ke npnea la i ka puu kaulana o Kaunuohua a me ka laila mau ea.hiiihui.mai na kuahiwi mai aia kahi moku aina kaulana i ulu. ia e ka loulu i like me lia huelo o ka ilio kona inoa. -Makama-ka-nnnau oi ala Aia ka ike i ka huelo.' Aia ma keia wahi ī hun lule aku ai o Makanikeoe i ko loila mau lua ma ua mau pali nei o Wiiilau a me Pelekunu, a ua nui wale o na ana huna i loaa īaia mawaena o na pali a ni.e ha iwi kanaka e ana, o ka loa aku o ka nui o uu lua mami Uwau maluna oka welielau o na pali o keia luau awaw«, si ua loaa aku la hoi ka lua o kela mau kupūeu i liakaka ai fee kai malaloo ke kuuiu o ka pa|i,joia hoi ka hakaka ana o ka mano nie ka puīii a make ka mano i kona hoa paio, a a;a ia wahi puka ke hamama la a hiki i keia wa. -

A LQaboDe iho o ko lakou nant a an?. ma Pelekunu, ua k.imoo mai l:i ka huakai no Waikolu, kekahi kfcia 0 na awaawa. kaulaua- ina kekuhi d!e!o kahiko 6 Hawaii nln, oia h'.i kekahi riiab wahine hi'o aho i haawi waie ia i ka ai a me ka ia, e ka iuea nnna keolona, a. ihi ia hana ' pūta ai ka olelo kaulana a kela tnati wahine. "E wili Koolau na ahiahi." (Aia ma keia wahi be nui ka hoopaapaa o kekahi poe no Koolau o Hawaii a me Maui Oahu Kaui, aia nae aia na moo!elo kahiko o llawaii nei e waiho nei i ka mea kakau moolelō e hiki ai na hooiaio ke hoakaka Ja me ka i>ohih| ole. Aia i kela manawa 1 h.iki aku ai Ka mea nona keia moolelo i»a Wai aoiu. aia hoi. ua hoike uaai !a o Laukaieie i kona miu ano hiliiu a pau ua ik« ia ma Waikohi nk Punohu Ua-koko me na anuenuo e pipio «na i na pali o Waikolu a oia mau h«he oia mau haawina, ua hiki loa aku ia i kai o Kalaupapaj, e koopuni aiia i na kakaipaU kaulana oia aina aloha a ka ehaeha nui wal* 1 noho al. A na ia mea i hooopahiaohao aku ka manao o ke kauamahine aiii o Kalaupapa, oia o Kaulaailehua me kona kaikunane o Hoolulehua, a oia ka laua i huli ae ai a| nana i. na paia paii o ko laua aina. ! A ma ia ano, ua loaa 'ia iioko o ka manao o ke k&ikamaluae alii o Kalhupapa he manao Hoohuoi no keia l'unohaula a me ka ua koko e ku n«i iuka o Waikolu a; ine Kalauwao a tne Kalaupapa. Nolaiia, ua ulu ae ia ka mauao iaia e hele aku e ike uiaka ia mea, a iaia i hiki aku ni ma, Kalawao aia hoi, ua halawai mai ik kona uanaina me kekahi iiau me|a 1 ike ole ia mamua, a uia ia ano } | ua kapae ae oia i ka hilahila, a ua| hiki aku oia iiuua. o «.e alo o ka ;i»3a nona keia nanta me na haawina a ke uhohiu noi. A oia ka ka mea nona|k«;ia uioo leio i pane atu ai ia Kaijilaailehua oa ae at» i kou manao. a i'iolaila. ua| 001 aku la lakou mamuli.o kalokomaikai o ke kaikauiahinei alii o ka| aina o ka ehaeha, a na keia kaika : mahiue alii i hookipa ī fejena loko- j waikai ma na ano & pau.; elike me; ka raea i loaa iaia. J Nolailn, ua nee aku lakipu a noho 1 ma kona home v>oiun niAai o Ka- 1 laupapa ma kah o KaikilauiaHi- 1 wahmeopuna i noho ai T,onoi-! I kamakahiki kona kaikuiume !an; 1 ali», a oia kft ka mea kaVs[u e hoo- ] manao a« net i keta mjau lakni a ke keiki kaulana 'o Kawai i; Ihaleu t»enei: ' ■ Nsai o Kalaupapa | ' I I k»> ihu oka moku | I Hmohnno ī ka luna ! ; Na pali Koouu 1 He piina ikhki ; A liiki ī Koloa j | Noho mai Kaiawao . I ka uka iuiu j A. Waikolu au , j Lei ia k& Lehua ' 0 k* aihi a ka lau ; MaUe i ka , aia o U ili , Lau o Ke&alii j Sīalaloacau . M*lutu Waimanu ; ] ,1-ee me h<s mauu *U , i M»k*tu i ke kai | Ll« uie he Kaupu aU j OTv ut*h;pe K*'» ku i ka pali { 'LeookaulUi. !

I kn {.i a'pe.a.po 4 1 ka Uualiua K.iti A kain Uuu eha • ' We.ania i ka leo % ' KubL īa a.e 6u - * . Ma Hoolehua ' . 1 Ke poi Āauia I ka lae o Kabio Haiiui ka puuiia I lohea ka iuoa Owai Km ia A heaha hoi kiina." E like i)je na ohohia nui i i ke kaikauiuhiuu aiii Kaulaailehua, oia kaim i puluma niai ai ī ria auilihiui kiekie u-Hawaii,* a i>iat pu hoi ka kona ii:au makūa pouoil e lokahi pu nei me na ohanan nie j ua uiakaainana mai na pali i hala iiope aku Ja a hiki i Kaluakoi. liewa 1 i ka wai ka ua mea he nui o na ka-' naka i ike ia ia uaau Ja, a u». ane 1 āne no paha ms ku nui o na kanaka e noho nei ma īu mau aina a ka ehaeha i nOho ai, oia hoi na haawina tnai hootaawale ohana i loaa )a lakou me ke aioha. . i Ma keia mai hana a ui kaulana [ala oia aina kula Dalahala"ha i noho j aii, a i ci )oa aku hoi i ke ku raai o t na- kakai uati UiAuku.ipai me ki> J.»kou mau awaawa iipo'ipo o fcina-' hele. 1 He wahi no hoi k.eia na na ao o ka lewa a me ka oliu e huīii Aaa rue ka ha:»heo ma ko iakoirmau welelau pali, a e ike ia aku no ho jna kilihunu ūa me na Punohu Uakoko e kau hoolai inalio ujai ana iluiua o na welelau pali o Kalawao, a--e-Jike me Ka nani—nui o ka mahma i ka po o Mahealani ma ka pea o na kuahiwi, pela no ka nani o ke kaikaaiahine aiii o Kaiaupapa Kauiaailehua ka mea hoi a Laukaieie i hoohaliKe auu ai i ua u.i nei o na pali o Koolau. Aia ma keia wahi o ko kakou nanea e naua ae kaua e ka mea heluhelu 1 na hookipa hiwahiwa a Kaulaailehua. I ka inanawa a ka iehulehu a me ke aiwaiwa o na malihini e noho nei e like uie ko lakou hiehie nui, ka mea hoi aka lehuiehu e haka pooo uiai nei o ko lakou m»u na n&ina me kekaiuahao ī ko lakou ajnau iionnoo kauaka, ao ka . mea hea ia ka iakon e iioohalike ae ai i j'a mea nona keia moolelo. A e like me ke aloha okaui o Kalaupapa i pane mai ia imua o na nri:ilirtinīj ua panai pu ia aku no hoi na lealea like oie mai na ieo kahuli aku o na pah o Waipiu, a he mau puukani niaoii no hoi no loko oia mau ln, a na keia mau hana i hoonanea aku i ke anaina holookoa h ]>au n>e na maiiao , hauoh nui e like me ko L.ihai a poe 3 pau ai na laln ulu o Le!e i ka huihaī, pela nO ko Kalanpapa poe i ike ia ia la

Ma keia liiki kino ana o L.aukaieie me koua ohana ma keia aina kaulana i oleieia ma keia mau lalani mele. Aia i Molokai ka iwa la I ke kula wa!e o Kalaupapa Pnpa oiolo e ke hoa. Ua hoohala ia kekahi mau ia o Aia ma ko lakou po hope loa o ko lakou noho ana malaila, a o keia no hoi ka po i hoike pau ia mai ai na leo mele holā hke oīe e na ealo i he!e \vala a paulehia ma ia oihana kaulana o Hawaii nei, a tua ia po no hoi i ike ia aku ai ke kulana o ka lehuiehu a me ke amhu e holo ke ana 1 o a ianei, a e hookeke ana kekahi me ka nana ole ae i ka poe hapauea. oiai e ake aia kela a aie keia mea e kokoke aku imua o na po« malihiui e lealea ojai nei. A ke hoolohe ole loa ia aku la ta olelo īnai a k» wahine i kana kane ro ka n:ii piha loa mai keia i ba makemake i na lealea a me na leo mele hke ole. a o sahi uiea !oa paha hoi i kookiī !oa 5a ai, iu ke kulana ui a ratū uiaoli no o na hele-

i helena o ua poe pmikani nei o Hawaii, oia' aole he mea a na kiionohi maka o ke anaina e naaa aku a i ko latou mau ano a pau, he hilaiu lakou ma ano.a pau. _ A oia no paha mea i olelo ia ai e ka poe hakn mele penei. j Aia paha ce me Hihiu, | Keikī a Waii&aaahek.' | Aia ma keia hope lba o ka lealea jaa komo pu m&i na kaikaahine (ponoi o Kalaeohia. a o ko Maui ui i uohea kauiana kekahi o Lihau, a | uie ka n»ni aala o ka niaile ]f>u lii [ o Koahi kekahi. ka u)e aoie ono leo |oli a hula hoi i ike ia u>a keia iuooiielo mai kona iawe ia ana o Makaj «ikeoe a hiki i Waipio Hawaii, ku | nae ma k< la nui lea o ke I ik« nei oe 6 ka helvihrlu, e\a i oia i *2vitūu poahi uei ka'n lehua, i 1 ka ai kikoni a na manu, i Maou.tahi ko ihu e p ia r<\st, i ala kai iuo max ia'u.* i K* hin nei keia poe kaikaiuahii t ko iakou luau oiwi a ke anoaae uei e hui kaaha tm> ka lani. aia no ; iioi i ke * mau hora hoouanea oi» po> ftia ua ruea a pau īluna kalu i | kuku at me aa leo noi walaau o ka i hauoh « iiihepiue nei a haaieīe walo i ka makemake, A o keia ka nianawa i lohe i« aku ai ka leo a ke kaikamahin aiii o Kalaupai)* e pa-o mai aua ka |«a h«i maopope K>a e luki a» hooiohe pono loa ia «ku koua }«o * ua w«« a i>au, a ma hoi koi* tt»«u iuapuiit leo. K o u luau makaainana, he mea |hh»« ia oukou e akahele loa ma ko oak*>u u.auao ana m» ka hoolilo aoa i fceia anaina leal a a na tuaiilaui kiekie i kipa aai «e'i t ko kakou aiua n«i i meahauuaele» a lilo hoi kakou i mea wa la iinua o Jaoolaiia, «? Iwolohe u»ai vvuk v u i «u ko uie ka uulie ioa. I ka p»u ana o kaua olek\ ua

;ib;.kuu in ii la-na o ,k<* iinain* imlii./lia inai.o a t\ h umhope ih<> o k'lnaīiawa. ua hl.> ii< na ieo mele hope loa, o ka iioneln nē i kit ■i>i)ī o ke «o in Pqpi!kanii>e a n>e kona mau kaikiiinu poniii, ka pee ia lakou ka waihona o na leo iioonahenahe. * - ' A na ia niau leo ī hoekuu ue i na ieaiea oia po nui ma. Kaiaupaoa.- a : na ka huiiii mala iial;>ma .o n.a kukuna o ka la iluna o ka ilikai y hoike mai. na iiaia aku la ka po n:e | kana mau hana, nma ia ana ae, [ ua makaukau ka huakai aiii o haa- | iele aku i ka aina oiwi oke kaika'mahine i.lii p.uuwai hamama ine. j Kona mau mukaainana. l A mamua ae o ka i>el« ana, ua i !oaa ia ka manao ia Lankaieie e konoaku ia Kaulaaiiehua e hele | pu oia me iakou a hiki ma ka houie |uloha o na mahoe me ko laua kai- ) kunane malona o Mauna Loa ka J ajna a ke au a ka hewahewa i noho i aL . , v ■.■■".■ J Aia hva keia olelo aka mea nona j ki-ia moolelo nnua o ke kamauina, j ua ae mai la oia me ka manau oluj«.lu iae ka i>oio pouo o iu uiauao, a j iu) keia inanawa i haawi aku ai o 1 a me kona ohana ī ko } lakou mau iulu pu ana me ko Ka|iaupapa poe kamaaina a Kalawao, ia uela uu no h.oi me ko na paJi Kouiau aku, a he ma.nawa Koi ia no ka walonia nwi mawaena ona malihi a uie na kamaaina o ia mau walii. " , Aia ma keia mananawa, ua lawe au.lā o Hinaheioiani a me Makanik.eoe i ua mahele o ka huakai a !akou.„ He olapa ana na fea ui!a me na hoailona hoohakui ana a na leo hokili e haluku ana iioko o ke ao polohiwa me ka ohu e halii paa ana i na kakai pali o . Kalaupana, a me iona kula laula he mau mile ka mamao mai Kaiaupapa aku a hiki i Kalawao. Aia nae itia ia mro ana ae, aole he hookahi mea i ike ia Kaulaailfhua a me ka u,ea nona kei mooielo, « rne kona ohana i ke iakou manawa i haaleie iho ai ī ka aina a ka iokomaikai nui wale nana i hoonanea ia iakou ia mau la oke ohohia nui. iia nae mahopē īho d 'ka ike ia ana o na kupanaha, mai ka lewa iani niai, a ma ia mao ana ae, aia ka ounohn uakokoko iluna o Mauna Loa kahi i ku ai me kona kulana o ka nani nui Mamuli o na malama maiau ana a na mahoe tne ko laua ohana, ua kaua iki ia ka hele anao ka huakai no ia la, aua olelo malu' aku la o Laukaieie ia Kaiiiaaīiehua, oiai o laua wale no me keia inau olelo alii. 'E kuu hoaloha maikai, ka mea nana i hookipa akn īa'u meio'u ohana, ka niea hoi nana ī hoomoamoa rr>ai ja inakou, ' e like uie ka nni o kOu aloha a ine kou lokomaikai, ka mea hoi a'u e poina ole ai ia haawina maemae mui iloko mai o kou emHUnia. ano īa inea, ke wnīh* aku hei au i ka'u oielo maikai imua oh, i pinai ma ko inakou aoao, a oia hoi kela, ke lawe mai nei au ia oe ī aikane na'u nie ka maiama ia o kou kīno holookoa me ka ma'uhin, aōle hoi he knleana a mana o kekahi o ko'u ohana maluna ou e hnina i ko lakou makemake ! ovau wale na, ano ;a rue;i, e ae ! auanei oe e nelo pu me au ma keia I hnakai makaikai?' ( wahi aKklīiaaileliuā i pane | aku ai me ka huaoielo haahaa iniua 1 o ka mea nona kt-ia nar>ea--1 Mamuli o keia mau olelo ]»ke a I !auā, ua hookoīa ko Laukaieie niaI nao no ka ui nohea o lialaupapa, a t mahope iho o keia mau kukai olelo falna a laua, ua hai aku o Laukaieie i keia mea i kona ohan*. I ka hala hou ana o kekahi mau

; la i kw liuakai W; ii njaluna Ma«[naloa, a mamua ae hoi oko oko j lakou haaleie aua ia w&hi kuaiujwi anoauo a ka eehia i noho ai, ua j inalie maikai ia ia, aole iie mau ao jkaaleleara e hoholo ana iioko o ka i lewa, aia hui, ua liuli aku. la ko L&- | «kaieie aiau uanaina »o kona aioa oiai, aia oii,\ mai la ka \ Mauna oi kelakela a ko«a aim» ku« {iaiwi roe kona kapa hau e halali : ana me ue opua hiki kakahiaka ka ; mamua oka malaaaalaiua o ka la» j ua ike aku oia i kda mea mawaena ■ o ke kowa o Maui a me ka mokui puni o Kahookwe. ' A aia no noi imua oko l<aukaiejie uiau kaonohi maka, ke ike pu j p'i aku la oia ī koua hale alii Ttiii kalaui uie he ;>uka ana a &a hoku j laa ika wanaao ma kona a;ahele j laoū a ma ia ano, na hu mai la k<>īna aloha ī ko lakou wahi muli po i kii LaukieleuU, kahi vu ojao «au» j i ukali aku mahot¥> o ko kkou kaikunane euea nui waU\ j , o * a ka Laukaieio i hoopulu iho fai i kena mau papaiina nohea me ; iva kulu waimaka oke aloiia .pokii, f * ia.ano, ua kemo la na ma- [ n,vo hv>ohuoi i kaua aiii k&ue ame , ko laua mau ohana. , Awa ka kana aHi k*»« i p«ne i aku ai uie ka 100 malk imua o kana alu wahine. i 'Heaha k«»ia waimaka ou e kuu ; h*fcu alīi wahiue lani ? I A ot* ka Kaukaie;o i aku ai uie keia mau hu*oiei-is 'K aloha &e ao« a« i ka j»kii o : kakou, a wahuie otao hc4 au." Haiuk He holouina gula a k<i>kahi Ka}\il;a gnl{\ o ko o īho K nku ia no k* m*\* e I,vvm ai ke uaiW iho »«a ka Halo Kahi i Ashw<>rth, Alaimi Hoi