Ka Oiaio, Volume VII, Number 6, 12 April 1895 — Page 4

NUPEPA KA OIAIO

J.E. BUSH, Luna Hooponopono

O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA

 

Poalima, Aperila 12, 1895

 

He Moolelo Kaulana

NO

OPERIA.

Ka Eueu o Aitiopia

A ME

APERODITE

 

Ka Mahina Piha o Iopa—Ka Oiwi nona ka Ui a me ka Nani, i oi aku i ko

 

ALIOPE

 

Ka Moiwahine o na I'a o ke Kai

 

I ka aneane ana aku e hiki i ka wa e hanau ai o ka laua lei makamae, aia hoi na ouli o ka hanau ke haawe iho la maluna o kona wahine.

Ke hoike mai la hoi kona mau helehelena i ke koikoi o ka ehaeha o ka hanau ana o nei mea he keiki.

I ka piha pono ana o ka manawa e hanau mai ai ke keiki, aia hoi ua hoike e mai la na ao opua i ka ehaeha o nei mea he keiki.

Mamua o ka manawa e hoea mai ai o ka opuu hou mai loko mai o ko laua puhaka oia kona wa i pane aku ai i kana kane me na leo e ku ai i ka walohia, i ka ia ana aku

E kuu kane maikai ka mea hoi mana i hehi mua iho i ka laahia o kela kihapai loa ka mea hiki ole ia'u ke haawi wale aku i kekahi palaualelo e hoomaunauna wale ia e kela a me keia.

Ano, ke ike nei au, ua kokoke mai kou manawa e hakoko ai me na ehaeha o ka hanau keiki ka mea hoi a'u i ike ole ai mai kinohi mai.

Ke hoomaopopo nei au e ola ana oiai eia na ao ke hoike mai nei i ko lakou mau helehelena kaumaha.

Me he mea la e i maoli mai ana no ia'u ua kokoke mai kou hopena ma keia ao.

Na keia mau olelo a kana wahine i hoano e ae i na helehelena o ua Operia la, me he mea la, ua kohu like oia me he i-a la ua make i ke kohola.

Holoholo ae la oia maloko o ka laua halealii nani, me na waimaka e hiolo makawalu iho ana mai kona mau papalina iho.

A iaia nae e hoomau ana i ka holoholo ana imua a i hope me kona nana hoomau ana aku maluna o kana wahine oiai oia e kulou ana i lalo.

Aia hoi me he imo ana la na ka maka aia hoi, e ku ana kekahi meaa kino ano e imua o ko laua alo, me he Anela hoopahaohao la, a pane mai la ia laua nei.

E aha ana keia keia mau waimaka o olaua e uwe nei e a'u mau keiki aloha?

Aole anei e hiki ia olua ke hoomaalili ae i ka iho makawalu ana mai o ko lakou mau wai hookio mai ko lakou mau punawai mai?

Na keia mau leo ninau i hoohuli ino ae i ko Operia mau keehina wawae, a nana mai la oia maluna o ka mea nana keia mau olelo ninau.

A i ka maopopo pono ana ia ia, ua pane aku la oia me ka malie, a me ka leo haahaa o ke aloha, ua pane aku la oia i ke kanaka malihini, me ka i pu aku.

Ina paha ua lohe aku nei oe i na huaolelo walania o ka ehaeha, i hoopuka ia ae nei e ka'u wahine, me he mea la, e komo pu an ano oe me a'u, iloko oia mau haawina kaumaha.

Aka, ke hoomaopopo nei no a'u aia no he haawina makamae iloko o kou waihona noonoo, e komo iho ana no iloko ou ke aloha no ko maua hoolauwili ia iloko o keia mau haawe ehaeha e lohi nei maluna o ko maua mau kino pakahi.

Aka hoi, ina he enemi oe i hele mai nei e hoao e pakaha, a e wawahi paha i ka maluhia o ko maua noho opio ana, alaila, ua makaukau mau au e pale aku no na mea a pau e hoao ana e hana pela.

I ka hooki ana iho o Operia i keia mau olelo, o ka wa no ia i pane mai ai o ua kanaka malihini la, me keia mau olelo e hoopau ia ai ke kupikipikio o kona lunaikehala.

Aole au i hele mai nei e hakilo ma ke ano he enemi, a hoao paha e maihi ae i ka maemae o ko olua noho ana laahia, oiai olua e kaana ana i ka pono ame ka hewa o keia noho kino ana.

Aka, i hele mai nei au e noi aku i ko o lua aloha e ae mai olua, e lilo ka malama ana o ke keiki, i kona wa e hanau mai ai, malalo o kau malama ana, a hiki i kona wa e kanaka makua ai.

O kona mau hooponopono ana hoi a pau, aia ia malalo o kau malama ana, a aole hoi o olua kuleana i ka'u mea e hanai ai.

Ua kono ia mai au, e hele kino maoli mai, a e nonoi aku hoi me ka maikai i ole ai ia e lilio i mea e hoinoino ai i ko olua noonoo.

Ua kulou iho la ke poo o Operia ilalo, a aia hoi na manao hakoikoi o ke aloha aloha keiki ke aumeume la iloko ona me he nalu la, e po-i ana i kumupali, ka haaleale o ka manao.

I kona aea ana ae o kona poo iluna, pane mai la oia imua o ke kanaka malihini, me keia mau olelo o ka makee keiki oiaio, aole hoi ma ke ano aua iho ana, aka, ma ka haawi ana aku me na olelo kahoahoa o ke aloha.

Ano ua hoeha ia au me na manao walania e uumi iho ana hoi i a' u me he mea la, ua kokoke mai ko'u hopena, ma keia ao, elike me na hoikeike a na ouli o ka lewa lani.

Ua manao au, o ka hua mua e loaa mai ana mailoko mai o ka mana kihapai, i mea hoonani la ia no ka uluwehiwehi o ko maua halealii elike me ka maua mea i kuko mau ai.

Eia ka aole, eia ka he mea okoa e ae no kekahi e hoomakaukau mua ana iaia iho no ia haawina hookahi elike me ko maua manao.

Nolaila, ke haawi aku nei au me kou naau makee a pau, e hana no oe i ka mea pono, i oi loa aku ma mua o ka maua malama ana.

E hoi oe, e nana @u mai, i ka wa e hanau ai o ke keiki kii mai no a lawe, aohe a maua mea @ keakea akua i, no ka mea o ka make keiki ia, ke hele la a nonoi imua o ke alo ma ke ano maikai aku hoi i ke aloha ia.

O keia mau olelo maikai a Operia i pane aku ai imua o ke kanaka malihini, ua lilo ia he mea maikai i kona noonoo, a oia kana i pane hope aku ai imua o Operia, me keia mau huaolelo e hooniua ai i kona puuwai.

E hoomanao oe, o ka hora 12 o ke awakea o ka la apopo, oia kou wa e hoea hou mai ai imua o olua, me ka makaukau no ka lawe ana aku i ka hua mua loa mailoko aku o ka olua opu.

Mai lilo hoi ka'u hiki hou ana mai i mea e hoehaeha ai i ko olua noonoo, a i ole, hoohewahewa mai paha olua iau, ma ke ano o ku hana e lawelawe nei.

E hoikeike mua aku ai la olua, o na ouli kupanaha e hoea mai ana i ka la apopo, aole ia na ka mea okoa, aka, nau ponoi no ia.

I ka pau ana o keia mau olelo a na kanaka la, o kona wa no ia i nalu aku ai me ka hikiwawe loa.

Ua noho hamau iho la ua mau opio nei me ka ekemu ole, a aia hoi ko laua mau waimaka ke hiolo la, me ke kali ana aku no kona hopena.

Noho hamau iho la laua me ka ekemu ole no ka mea ua komo mai la na manao ulupuni iloko o laua, a peia laua i noho ai me ka hoomanao ole i ka ai a me ka ia.

Hoi aku la laua no ko laua rumi ponoi, no ka haawi ana i manawa no ko laua mau kino e hooluolu ai.

I ka wehe ana mai o ke alaula o ke ao, aia na ao opua ke haawe mai la ma ke alo iho o na kuahiwi me ka hoailona o na hiohiona walania.

Oiai na hora o ke kakahiaka ke hookokoke mai nei, aia ua mau opio la me na manao walania o ke aloha keiki, a ke ike aku la hoi o Operia i na helehelena ano e, e kau ana maluna o kona wahine, me he mea lau ua hookokoke loa mai ka manawa nona.

Ua pane akula o OPeria i kana wahine me na huaolelo o ke aloha kuio i ka i ana aku.

Ano ke hookokoke mai nei ka manawa e hookaawale ia aku ai o ka hua o ko kaua opua mai a kaua aku, elike me na olelo a ke kanaka i noi mai ai ia kaua.

Aka, hookahi wale no au mea i anoi nui ai oia ko kaua ike iho i na helehelena  o ke keiki e hemo mai ana mailoko mai ou, he keikikane paha, a i ole, he kaiamahine paha.

Na ke au o ka manawa e hoike mai i maopopo ai ia kaua ka mea oiaio, no ka mea, ua huna ia aku ia mau mea mai ko kaua mau maka aku.

Na keia mau olelo kaukau, aia na wainaoa a ke kehau, ke huepau la iwaho, no ka mea, aole e hiki ia laua a elua ke kaomi iho i ka hu ana a na wai o ko laua mau kahawai waimaka.

Ke hookokoke io ae nei hoi ka manawa, e hiki i ka wa i hoikeia ai a oia ka wa a ua mau opio nei e puili ana kekahi i kekahi.

No ka mea, ua maopopo no ia laua, ke hooko ia keia mau olelo, e nale io ana no laua i ke keiki.

I ke kupono ana o ka la i ka lolo a aia hoi he mau minute kakahiaka wale ae no koe, kani ka hora 12, aia hoi ua ike ia aku la he owa nui ma ka aoao hikina o ko laua halealii nani.

A aia hoi kekahi muliwai nui e kamoe ana mai ka hikina a ke komohana, a o kona wai e kahe ana he uliuli lipolipo awiliwili pu ia hoi me ka hulalilali.

Ua kilohi aku la maka o ua mau opio la maluna o keia muliwai nani, a mahalo aku la i ka nani o kona waiho ana, a me ka uliuli hoi o kona wai.

Ia laua no e nana ana i ka lipolipo o ka wai, aia hoi, ike aku la laua i ka maalo ana mai o kekahi mea kino, e kau ana maluna o ka waapa, a e hoe pololei mai ana ma kahi a laua e nana aku nei.

I kela wa i hoomaopopo ho ai ua mau opio nei, ua hookokoke loa mai ko laua manawa e ike i ka hope o na olelo a ke kanaka i nonoi aku ai iaia.

Aole no hoi i emo ko laua kakali ana iho, aia hoi, pili mai la ka waapa ma ka aoao o ua halealii la, a hoopaa iho la oia i ka waapa ma ka aoao e ku pololei aku nei i kahi a na opio e nana aku nei.

Hele pololei mai la oia ma kahi a na opio e noho aku nei, a pane mai ia.

I keia wa, e hoomaopopo iho ai olua, ua hookoia kau mea i makemake ai, a e hoea mai ana no hoi ko olua wa e ike hope ai i na helehelena o ka olua keiki, mamua o kau lawe ana.

Nolaila, emanao iho olua, o kau lawe ana, aole ma ke ano e hoopoino ana i kona ola, a i ole ma kekahi ano okoa ae paha.

I keia wa a kakou e kamailio nei, e nahunahu ana oe i ke keiki, a e hanau mai ana oe he keiki kane, i kulike ole kona mau helehelena me ko olua na makua.

A ia wa hoi au e haawi aku ai i manawa no olua e nana pono iho ai i na hiohiona waianuhea o ka hua ohaha o ko olua kihapai ohana.

I loa no a pau ke kamailio ana a ua kanaka la, aia hoi, ua kau koke mai la na haawina o ka hanau keiki maluna o Aperodite, a me ka hikiwawe loa, aia hoi ua hemo koke aku aku la ke keiki me ka nui ole o ka hana au pau hoi i ka hoomaemae kuponoia eiike me ke ano mau o na keiki hanau.

O keia ka wa i lalau mai ai na lima o ua kanaka la i ke keiki, a hii ae la iluna, a mahope iho hoi o ka pau ana o kana kamailio ana, ma kekahi mau huaolelo i hiki ole ia Operia a me Aperodite ke lohe, ua haawi mai la oia i ke keiki iloko o ko laua mau lima, me ka olelo pu aku.

E nana pono iho olua mamua o kou lawe ana i ke keiki nau e malama.

Oiai, ua hoike aku nei au ia olua aole i kulike kona mau helehelena elike me ko olua.

O keia ka wa i ku iho ai o Operia ma ka aoao o ua kanaka la, a nana iho la kona mau maka i na helehelena o kana keiki, e huli pono ae la ke alo iluna.

Na keia ike ana ona i na helehelena o ua keiki la, i pane aku ai oia i kana wahine me keia mau olelo e ku ai i ka pihoihoi o kona lunaikehala.

E kuu hoa pupuu o ke anu, o keia aina mehameha kanaka ole, hookahi no kanaka o ko kaua hoomanawanui i na inea okkeia noho kino ana.

Ano, eia imua o ko kaua alo, ka hua makamae mailoko mai o ko kaua opu, a ke hoomaopopo nei au, aole io no i kulike kona mau helehelena elike me kou, a i ole hoi ia, e like paha me ko'u.

Ua kaawale loa ae kona mau hiohiona mai ko kaua ae a ke manaoio nei au, na ka lokomaikai  o Alahe i haawi mai ia kaua i kekahi hua maemae loa, i oi ae mamua o ko kaua.

Nolaila, o keia ka manawa au e hele mai ai e ike hope aku iaia, mamua o kona nalo ana aku mai ko kaua mau maka aku.

O ke keiki i hanau iho la he keikikane ia, a he hoike mai la hoi na ouli kupanaha o kona oiwi kino, aia he haawina pookela ke hekau hoi ana ma luna ona.

A ke hoea aku paha oia i na la omaka mua, me he mea la, e hoea mai ana kana mau hana hookelakela a oi aku mamua o kona makua.

Mahope iho o na hoomaemae ia ana o ko Aperodite kino, mai na ehaeha mai o ka hanau keiki, o kona wa no ia i hele mai ai e nana i ka laua hua ohaha.

A he mea oiaio, he nani kona i hiki ole ke hoole ia, a i oi pakela aku hoi mamua o ko laua na makua.

Huli ae la oia a nana aku la maluna o Operia, oiai hoi na manao aumeume o ka minamina ke hakoko la maluna o kona aahu me he mau paka ua noenoe liilii la, ka noe powehi i na maka o ua ui la.

Na keia mau hiona ano e i hoomaopopo aku i ke kanaka malihini aia he hana nui o ka minamina maluna o ka wahine.

E hoomanawanui iho e ka mea heluhelu, a uwila hou aku i ka la Poakahi.

 

HE MOOLELO KAAO HAWAII

 

NO

 

LAUKAIEIE.

 

Ke Kino Kamahao Iloko

 

O KA

 

Punohu Ua-koko

 

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali

 

..o..

 

Wapio Hawaii.

 

Unuhi ia e Mose Manu no "KA LEO

 

Ka huakai hele makaikai a Laukaieie me kana Aliikane—Lilo o Makanikeoe me Hinahelelani i mau alakai ma ka aina a me ka moana Ike ia na lua hohonu maloko o ke kai a me ka aina nei—Hele pu me na ohana ponoi—Hoonohoia o Laukieleula i Ihikalani—Ula ka ieie ma keia mau mokupuni—Lilo i mea hoomanao ia e ka Lahu Hawaii nei.

 

A o na pali a me na awaawa a me na kualapa o Wailau, ua pau loa ia i ka ike ia e ka mea nona keia nanea, a uo keia aina na mele i haku ia e na 'lii, a e lua@ no na wahi kaulana ma keia awawa o Wailau, a hauoli no na kamaaina o keia ke ike iho i keia mau wahi lalani mele e like me J. Napapa, oia hoi keia mele inoa o Kamehameha V. i make.

‘Maemae i ke kai ka pua o ka hala,

Ua maewa wale i Kapaliokahiwa

Kahiwahiwa lipolipo o Papalauahi,

O ka nani Hemolele o kuu mea aloha i ona

I niau kololani aku nei ka hele ana

Hele oe aohe aho o Kikiopua

O ka nawe wale no a hiki i Haihala

Heaha la ka'u hala nui ia oe e ke aloha

He mea ala ka'u e honi nei i Malelewaa

E hea mai ka pono malaila kau-a

Mahea hoi au –e

Ma ko alu no au.'

O na wahi pana a pau o Wailau, ua pau loa ia iloko o keia mele, a na ka lua o ke mele e pau loa ai na wahi kaulana o na pali keiki kane o Koolau o Molokai, ka aina i olelo ia e ka poe makaikai kaahele, oia ka helu ekahi o ka Mokupuni o ka aina pali mamua o na Mokupuni e ae mai Hawaii a Kauai, na ka poe i ike maka i keia mau pali o Koolau Molokai, aia nae ke kaahele ia nei e ka mea nona keia moolelo me kona kaikunane eleu me ka mana nui.

Ia Laukaieie me kona ohana ma Wailau, aia hoi, ua nee ae la lakou ma Pelekunu, a ke kilohi ala ko lakou mau nana ana i ka pali nona keia mau lalani mele.

'O ua ui o Koolau

No na pali o Koolau.'

Aia ke nanea la i ka puu kaulana o Kaunuohua a me ka laila mau ea huihui mai na kuahiwi mai aia kahi moku aina kaulana i ulu ia e ka loulu i like me ka huelo o ka ilio kona inoa.

'Makamaka nanau oi ala

Aia ka ike i ka huelo.'

Aia ma keia wahi i huli hele aku ai o Makanikeoe i ko laila mau lua ma ua mau pali nei o Wailau a me Pelekunu, a ua nui wale o na ana huna i loaa iaia mawaena o na pali a me na iwi kanaka e waiho ana, o ka loa aku o ka nui o na lua manu Uwau maluna o ka welelau o na pali o keia mau awawa, a ua loaa aku la hoi ka lua o kela kupueu i hakaka ai maloko o ke kai malalo o ke kumu o ka pali, oia hoi ka hakaka ana o ka mano me ka puhi a make ka mano i kona hoa paio, a aia ia wahi puka ke hamama la a hiki i keia wa.

A mahope iho o ko lakou nanea ana ma Pelekunu, ua kamoe mai la ka huakai no Waikolu, kekahi keia o na awaawa kaulana ma kekahi olelo kahiko o Hawaii nei, oia hoi kekahi mau wahine hilo aho i haawi wale ia i ka ai a me ka ia, e ka mea nana ke olona, a ma ia hana i puka ai ka olelo kaulana a kela mau wahine.

"E wili Koolau ua ahiahi."

(Aia ma keia wahi he nui ka hoopaapaa o kekahi poe no Koolau Hawaii a me Maui Oahu Kaui, aia nae ma na moolelo kahiko o Hawaii nei e waiho nei i ka mea kakau moolelo e hiki ai na hooiaio ke hoakaka ia me ka pohihi ole.

Aia i kela manawa i hiki aku ai ka mea nona keia moolelo ma Waiaolu, aia hoi, ua hoike mai la o Laukaieie i kona mau ano hihiu a pau ua ike ia ma Waikolu na Punohu Ua-koko me na anuenue e pipio ana i na pali o Waikolu a oia mau h@he oia mau haawina, ua hiki loa aku ia i kai o Kalaupapa, e hoopuni ana i na kakaipali kaulana oia aina aloha a ka ehaeha nui wale i noho ai.

A na ia mea i hoopahaohao aku ka manao o ke kaikamahine alii o Kalaupapa, oia o Kaulaailehua me kona kaikunane o Hoolulehua, a oia ka laua i huli ae ai a nana i na paia pali o ko laua aina.

A ma ia ano, ua loaa ia iloko o ka manao o ke kaikamahine alii o Kalaupapa he manao hoohuoi no keia Punohuula a me ka ua koko e ku nei iuka o Waikolu a me Kalaupapa.

Nolaila, ua ulu ae la ka manao iaia e hele aku e ike maka ia mea, a iaia i hiki aku ai ma Kalawao aia hoi, ua halawai mai la kona nanaina me kekahi mau mea i ike ole ia mamua, a ma ia ano, ua kapae oia i ka hilahila, a ua hiki aku oia imua o ke alo o ka mea nona keia nanea me na haawina o ke ohohiu nui.

A oia ka ka mea nona keia moolelo i pane aku ai ia Kaulaailehua ua ae au i kou manao, a nolaila, ua noi aku la lakou mamuli o ka lokomaikai o ke kaikamahine alii o ka aina o ka ehaeha, a na keia kaikamahine alii i hookipa i kona lokomaikai ma na ano a pau, e like me ka mea i loaa iaia.

Nolaila, ua nee aku lakou a noho ma kona home ponoi makai o Kalaupapa ma kahi o Kaikilanialiiwahineopuna i noho ai me Lonoikamakahiki kona kaikunane lani alii, a oia ka ka mea kakau e hoomanao ae nei i keia mau lalani mele a ke keiki kaulana o Kauai i haku ai penei:

'Nani o Kalaupapa

 I ka ihu o ka moku

Hanohano i ka luna

Na pali Koolau

He piina ikiiki

A hiki i Koloa

Noho mai Kalawao

I ka uka iuiu

A Waikolu au

Lei ia ka Lehua

O ka hihi a ka lau

Maile i ka nahele

Me he ala o ka ili

Lau o keaalii

Malalo ae au

Maluna o Waimanu

L@le me he manu la

M@kapu i ke kai

Lele me he Kaupu ala

O K@la mahope

Ka'a ku i ka pali

Leo o ka ulili

I ka ai apoapo

I ka huahua kai

A kani kuu eha

Welania i ka leo

Kuhi ia ae au

Ma Hoolehua

I ka poi Aama

I ka lae o Kahio

Haina ka puana

I lohea ka inoa

Owai hoi ia

A heaha hoi kana.'

E like me na haawina ohohia nui i loaa i ke kaikamahine alii Kaulaailehua, oia kana i pulama mai ai i na malihini kiekie o Hawaii, a oia pu hoi ka kona mau makua ponoi e lokahi pu nei me na ohana a me na makaainana mai na pali i hala hope aku la i Kaluakoi, hewa i ka wai ka ua mea he nui o na kanaka i ike ia ia mau la, a ua aneane no paha me ka nui o na kanaka e noho nei ma ia mau aina a ka ehaeha i noho ai, oia hoi na haawina mai hookaawale ohana i loaa ia lakou me ke aloha.

Ma keia mau hana a ui kaulana ala oia aina kula palahalaha i noho aii, a i oi loa aku hoi i ke ku mai o na kakai pali mauka me ko lakou mau awaawa lipolipo o ka nahele.

He wahi no hoi keia na na ao o ka lewa a me ka ohu e halii ana ma ka haaheo ma ko lakou mau welelau pali, a e ike ia aku no ho na kilihuna ua me na Punohu Uakoko e kau hoolai malio mai ana iluna o na welelau pali o Kalawao, a e like me ka nani nui o ka mahina i ka po o Mahealani ma ka pea o na kuahiwi, pela no ka nani o ke kaikamahine alii o Kalaupapa o Kulaailehua ka mea hoi a Laukaieie i hoohalike aku ai i ua ui nei o na pali o Koolau.

Aia ma keia wahi o ko kakou nanea e nana ae kaua e ka mea heluhelu i na hookipa hiwahiwa a Kaulaailehua.

 

I ka manawa a ka lehulehu a me ke aiwaiwa o na malihini e noho nei e like me ko lakou hiehie nui, ka mea hoi a ka lehulehu e haka pono mai nei o ko lakou mau naina me kekamahao i ko lakou mau noonoo kanaka, a o ka mea hea ia ka lakou e hoohalike ae ai i ka mea nona keia moolelo.

A e like me ke aloha o ka ui o Kalaupapa i pane mai la imua o na malihini, ua panai pu ia aku no hoi na lealea like ole mai na leo kahuli aku o na pali o Waipio, a he mau puukani maoli no hoi no loko o ia mau la, a na keia mau hana i hoonanea aku i ke anaina holookoa a pau me na manao hauoli nui e like me ko Lanai a poe i pau ai na lala ulu o Lele i ka haihai, pela no ko Kalaupapa poe i ike ia ia la.

Ma keia hiki kino ana o Laukaieie me kona ohana ma keia aina kaulana i oleloia ma keia mau lalani mele.

Aia i Molokai ka iwa la

I ke kula wale o Kalaupapa

Papa olelo kaua e ke hoa.

Ua hoohala ia kekahi mau la o

Aia  ma ko lakou po hope loa o ko lakou noho ana malaila, a o keia no hoi ka po i hoike pau ia mai ai na leo mele hula like ole e na ealo i hele wala a paulehia ma ia oihana kaulana o Hawaii nei, a ma ia po no hoi i ike ia aku ai ke kulana o ka lehulehu a me ke anaina e holo ke ana i o a ianei, a e hookeke ana kekahi me ka nana ole ae i ka poe hapauea, oiai e ake ana kela a me keia mea e kokoke aku imua o na poe malihini e lealea mai nei.

A ke hoolohe ole loa ia aku la ka olelo mai a ka wahine i kana kane no ka nui piha loa mai keia i ka makemake i na lealea a me na leo mele like ole, a o kahi mea loa paha hoi i hookii loa ia ai, no ke kulana ui a nani maoli no o na helehelena o ua poe puukani nei o Hawaii, oiai aole he mea a na kiionohi maka o ke anaina e nana aku a i ko lakou mau ano a pau, he hihiu lakou ma ano a pau.

A oia no paha ka mea i olelo ia ai e ka poe haku mele penei.

'Aia paha oe me Hihiu,

Keiki a Walikanahele.'

Aia ma keia hope loa o ka lealea ua komo pu mai na kaikuahine ponoi o Kaleohia, a o ko Maui ui nohea kaulana kekahi o Lihau, a me ka nani aala o ka maile lau lii o Koahi kekahi, ka mea ole ono leo oli a hula hoi i ike ia ma keia moolelo mai kona lawe ia ana e Makanikeoe a hiki i Waipio Hawaii, aia nae ma keia po nui lea o Halalii ke ike nei oe e ka mea heluhelu, eia oia ke—

'Niniu poahi nei ka'u lehua

I ka ai kikoni ana manu,

Manuaahi ko ihu e pua rose,

Me ala kai lilo mai ia'u."

Ke hiu nei keia poe kaikamahine i ko lakou mau oiwi a ke aneane nei e hui kaaha me ka lani, aia no hoi i keia mau hora hoonanea oia po, eia na mea a pau iluna kahi i kuku ai me na leo nui walaau o ka hauoli e pihepihe nei a haalele wale i ka makemake.

A o keia ka manawa i lohe ia aku ai ka leo o ke kaikamahine alii o Kalaupapa e pa–e mai ana me ka leo nui maopopo loa e hiki ai ke hoolohe pono loa ia aku kona leo e na mea a pau, a oia hoi keia ma mapuna leo.

E o'u mau makaainana, he mea pono ia oukou e akahele loa ma ko oukou manao ana ma ka hoolilo ana i keia anaina lealea a na malihini kiekie i kipa mai nei i ko kakou aina nei i mea haunaele, a lilo hoi kakou i mea wa ia imua o lakou, nolaila, e hoolohe mai oukou i ko'u leo me ka malie loa.

I ka pau ana o kana olelo, ua akukuu mai la na leo o ke anaina holooka mai o a o, a mahope iho o ia manawa, ua lilo ae la na leo mele hope loa o ka honehone i ka pili o ke ao ia Pupukanioe a me kona mau kaikaina ponoi, ka poe ia lakou ka waihona o na leo hoonahenahe.

A na ia mau leo i hookuu ae i na lealea oia po nui ma Kalaupapa, a na ka hulili malamalama o na kukuna o ka la iluna o ka ilikai i hoike mai, ua hala aku la ka po me kana mau hana, a ma ia ao ana ae, ua makaukau ka huakai alii e haalele aku i ka aina oiwi o ke kaikamahine alii puuwai hamama me kona mau makaainana.

A mamua ae o ka hele ana, ua loaa ia Laukaieie e kono aku ia Kulaailehua e hele pu oia me lakou a hiki ma ka home aloha o na mahoe me ko laua kaikunane maluna o Mauna Loa ka aina a ke au a ka hewahewa i noho ai.

Aia ma keia olelo a ka mea nona keia moolelo imua o ke kamaaina, ua ae mai la oia me ka manao oluolu me ka holopono o ia manao, a no keia manawa i haawi aku ai o Laukaieie a me kona ohana i ko lakou mau lulu pu ana me ko Kalaupapa poe kamaaina a Kalawao, a pela pu no hoi me na pali Koolau aku, a he manawa hoi ia no ka walonia nui mawaena o na malihi a me na kamaaina oia mau wahi.

Aia ma keia mananawa, ua lawe ae la o Hinahelelani a me Makanikeoe i na mahele o ka huakai a lakou.

He olapa ana na ka uila me na hoailona hoohakui ana ana leo hekili e haluku ana iloko o ke ao polohiwa me ka ohu e halii paa ana i na kakai pali o Kalaupapa, a me kona kula laula he mau mile ka mamao mai Kalaupapa aku a hiki i Kalawao.

Aia nae ma ia mao ana ae, aole he hookahi mea i ike ia Kaulaailehua a me ka mea nona keia moolelo, a me kona ohana i ko lakou manawa i haalele iho ai i ka aina a ka lokomaikai nui wale nana i hoonanea ia lakou ia mau la o ke ohohia nui.

Aia nae mahope iho o ka ike ia ana o na kupanaha mai ka lewa lani mai, a ma ia mao ana ae, aia ka punohu uakoko iluna o Mauna Loa kahi i ku ai me kona kulana o ka nani nui.

Mamuli o na malama maiau ana na mahoe me ko laua ohana, ua kaua iki ia ka hele ana o ka huakai no ia la, a ua olelo malu aku la o Laukaieie ia Kulaailehua, oiai o laua wale no me keia mau olelo alii.

'E kuu hoaloha maikai, ka mea nana i hookipa aku ia'u me ko'u ohana, ka mea hoi nana i hoomoamoa mai ia makou, e like me ka nui o kou aloha a me kou lokomaikai, ka mea hoi a'u e poina ole ai ia haawina maemae mai iloko mai o kou umauma, a no ia mea, ke waiho aku nei au i ka'u olelo maikai i mua ou, i panai ma ko makou aoao, a oia hoi keia, ke lawe mai nei au ia oe i aikane na'u me ka malama ia o kou kino holookoa me ka maluhia, aole hoi he kuleana a mana o kekahi o ko'u ohana maluna ou e hana i ko lakou makemake owau wale na, a no ia mea, e ae auanei oe e hele pu me au ma keia huakai makaikai?'

Ae, wahi a Kaulaailehua i pane ai me ka huaolelo haahaa imua o ka mea nona keia nanea.

Mamuli o keia mau olelo like a laua, ua hookoia ko Laukaieie manao no ka ui nohea o Kalaupapa, a mahope iho o keia mau kukai olelo ana a laua, ua hai aku o Laukaieie i keia mea i kona ohana.

I ka hala hou ana o kekahi mau la i ka huakai healii maluna Maunaloa, a mamua ae hoi o ko o ko lakou haalele ana ia wahi kuahiwi anoano a ka eehia i noho ai, ua malie maikai ia la, aole he mau ao kaalelewa e hoholo ana iloko o ka lewa, aia hoi, ua huli aku la ko Laukaieie mau nanaina no kona aina hanau, oiai, aia ke oni mai la ka Mauna oi kelakela o kona aina kulaiwi me kona kapa hau e hulali ana me he opua hiki kakahiaka la mamua o ka malamalama o ka la, ua ike aku oia i keia mea mawaena o ke kowa o Maui a me ka mokupuni o Kahoolawe.

A aia no hoi imua o ko Laukaieie mau kiionohi maka, ke ike pu pu aku la oia i kona hale alii Ihikalani me he puka ana a ka hoku loa i ka wanaao ma kona alahele lani, a ma ia ano, ua hu mai la kona aloha i ko lakou wahi muli pokii Laukieleula, kahi ui opio nana i ukali aku mahope o ko lakou kaikunane eueu nui wale.

A oia ka Laukaieie i hoopulu iho ai i kona mau papalina nohea me na kulu waimaka o ke aloha pokii, a ma ia ano, ua komo ae la na manao hoohuoi i kana alii kane a me ko laua mau ohana.

A oia ka kana alii kane i pane aku ai me ka leo malie imua o kana alii wahine.

'Heaha keia waimaka ou e kuu haku alii wahine lani?

A oia ka Laukaieie i pane aku ai me keia mau huaolelo.

'E aloha ae ana au i ka pokii o kakou, a wahine @@@ hoi au.'

____

 

Haule He heleuma gula a me kekahi hapaha gula o ke Jubile o Chicago iho nei. E uku kupono ia no ka mea e loaa ai ke waiho iho ma ka Hale Kahi Umiumi o Ashworth, Alanui Moi.