Ka Oiaio, Volume VII, Number 6, 12 ʻApelila 1895 — Page 2

UPEPA KA OIAIO.

J. E. BUSH, Lunahooponopono.

 

O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA.

Poalima, Aperila 12, 1895

 

Ka Moiwahine.

            Ua lohe mai makou ua hoi hou mai ka oluolu mau o ka Moiwahine e like me kona mau.  Aloha no ke ‘Lii i kona noho hoomaluia malalo o ka mana o ke kanawai ana e noho hoomanawanui nei.

 

Ka Lei a Hawaii.

 

KE KAMA’LII WOHI KAIULA NI MA KE ALA MOANA NO NA KAIAULU OU E HAWAII.

            Ua pakui hou ia mai ko makou lohe, a oia ka makou e hoike aku nei i ke akea, a oia keia:  Eia ae ke hoi mai nei ke Kama’liiwahine Kaiulani ma ke ala moana e hiki mai ai i Hawaii nei, ma keia mua koke iho.

 

HE HOOMANAO ALOHA!

            Ua hoouna aku hoi o Mrs. Amy Gillig, i kekahi ipu-ie nui i piha pono i na hua ai a me na @ o ia ano a pau, i ka Moiwahine, e noho pio nei ma Hale Alii.  He aloha oiaio ka mea e hoomanao ana i kona hoakanaka oiai oia i kahi pilikia.  Pela hoi ke Akua i hoike ai i kona aloha i kana mau kauwa, ia Paulo, a ia Petero ma, oiai lakou iloko o ka Hale Paahao.

 

HE KAHEA NA AMERIKA.

            Maluna mai o ka mokumahu Auseteralia i keia la i iohe ia mai nei, ua kahea mai ke Aupuni Amerika i kona Kuhina Noho a Elele Kiekie e hoi aku mai Hawaii nei.  He kauoha ano nui keia, ina he oiaio, e hoike ana i ko ke Aupuni Amerika hoowahawaha i kona makamaka aupuni Repubalika Hawaii.  Ina keia he hana pili aupuni ua hana ia mawaena o na aupuni, me @, ua ane like maoli no me ke kukala kaua ana, a noho oluolu oleana paha e hele aku ana ia kulana.  He nui no na olelo a kekahi mau nupepa o Amerika e hoino ana ia Kakina, e olelo ana e @ ia oia no Hawaii nei me ka olelo aku ia Peresidena Dole aole e awiwi e hoonoho ae iaia ma ka oihana.

 

HE HOOKIPA ANA.

            Ua hookipa aku ko kakou hoaloha J. A. Cummins, (Keoni Kamaki) i ke Lii Brandenburg o ka ohana ‘lii aimoku o kekahi mokuaina o ka Emepaea o Geremania.  He kaikaina keia no ka moi o Bulgaria mamua, a no ke kane a ke Kamalii Beatrice, Kaikamahine hope loa a Moiwahine Vitoria.  Ua ola ka moa lahui makea alii, ma o kekahi o keia Keiki papa o ka aina, a kanaka Hawaii kuonoono hookahi hoi nana e hookipa nei ko kakou mau malihini lahui ke hiki mai.  Mahalo i ke poo o ka Hui Lei Mamo.

 

KA OHANA O KA POE PAAHAO ALOHA AINA.

            Ua kipa aku kekahi Komite o na Hawaii i ke Luhina Kalaiaina King, i ka Poalima nei, me kekahi palapala noi i ke aupuni e ae ia lakou e noho ma kahi hoopae lima hana iho nei, a i ole ma ke kahua o ka Hale Mai Lepera ma Kakaako.  Ua ilihune loa kekahi mau ohana, a e noho malama ia ana e ka manao aloha o kekahi mau hoa kanaka no ko lakou noho ana.  He nolo palaualelo maoli no hoi ko kekahi poe.  He nui no ka poe i makaukau e kokua ma ka hana i ka poe hiki ke hana, ina lakou e ae ana.  He wa nohona pilikia no keia o ka lahui Hawaii, a ua hiki ole ke kokua i ka poe pilikia e like me na la i hala.  Ua ike maka makou i keia.  Aka, he mea kupono loa e kokua kakou ka poe hiki, e like me ka mea hiki; i ka poe io i loohia i ka pilikia, me ke kaana ana i ka mea kupono e hana ai.  He puu dala kekahi e loaa nei, aka aole e lawa ana ka pilikia o ka poe i nele, no kekahi manawa loihi aku.  O ka imi ana i home, i wahi e noho ai, oia ka hana mua.  He nui no ka poe waiwai o ka ohana aloha aina e noho nei, a ua hiki loa ia lakou ke kokua me ka hookaumaha ole ia lakou iho.  He hana kupono no hoi keia a ka Hui Hawaii Aloha Aina a na Kane a me na Wahine e lawelawe ai.  Ke ole makou e lohe hewa, eia no ke waiho nei he mau haneri dala a ka Hui a na Wahine Aloha Aina.  Mamua ua manaoia keia puu dala, i waihoia no kekahi ahaaina, aka, na hala ia, eia ka hana ku i ke aloha aina io, o ke kokua e hoopau i ka pilikia o na ohana o ka poe aloha aina i hele i ke kaua no ko lakou aloha aina io; - ua oi aku ia mamua o na anoai ahuai ahaaina lealea wale.  O ka mea haawi i ka mea nele, ua haawi ia mea i ka Haku, a he waihona kona ma kahi mu ole a popo ole.

 

KA BANA LAHUI

            Nui ka hauoliia o ka Bana Lahui i ka po o ka Poalima nei.  Me he la he ekolu tausani kanaka a oi ae i hele aku e hoolohe i ka lakou paani ana.  Ua piha mahaloia ka leo mele hou, “Ka Maki i Daimana Hila,” i hakuia e Porofesa Libonio, a me kekahi mele me ka hula.  He oia mau no ke ohohie ia o na keiki aipohaku o ka aina.

 

HE MAKAMAKA OIAIO

            Ua haawi ae o Mrs. Amy Crocker Gillig, he iwakalua kumamalima dala i ke Komite Lulu Dala no ka poe ohana a na pio Aloha Aina.  O kekahi keia o na wahine Amerika lokomaikai nui i ike ia ma Hawaii nei o na malihini.  Ke @ keia manawalea me ka na Kamaaina kuonoono o kakou, ua like kana haawina me kekahi kuahiwi i keaahi okuku nuku a ko kakou poe aloha aina.

 

NA HAWAII MA KA PILEDELEPIA.

            Ua kipa nui aku na Hawaii e ike i keia mokukaua e like me ka poloai akea ana a Adimarala Beadslee.  He aneane elua tausani ka nui o na Hawaii i holo aku e makaikai.  Ua hookipa oluolu ia mai lakou e na makamaka Amerika o keia mokukaua nani, a ua huli hoi mai no hoi lakou me ka piha hauoli a me na mahalo i ka lakou mea i ike ai a me ke lakou hookipa ia ana.

 

HIKI MAI O KINI.

            Ua hiki hou mai keia keonimana mai kana kuakai i Kaleponi, e pili ana i ka hoopii i ka moku Wahlberg.  He maikai no kona ola kino.  O kona kokoolua i manaoia e hiki mai ana, o Kakina, aole i kau mai ma keia moku.

 

KONA KINO WAILUA.

            I keia Poakahi ae e hiki mai ai ke kino lepo o Arthur P. Peterson, ka Loio Kuhina hope loa o ke Aupuni Moi, Maluna pu mai o ka Australia me ke kino ola o kona hoa kuka o ka la 15 o Ianuari, 1893, Lorrin A. Thurston.  He mea pahaohao na mea a kakou e ike nei, e pili ana i ka poe i komohia iloko o ka hookahuli aupuni.  He elua makahiki a oi i hala aku, mai ko keia mau hoakanaka launa ana e kamailio e pili ana i ke kulana o ke aupuni moi, a me ka manao kukala kumu kanawai hou o ka Moiwahine.  Ua launa laua ia wa he mau hoa ohumu i ka Moiwahine Liliuokalani, ke hoi hou mai nei laua he kino make ko kekahi, a he kino hoi ko kekahi i hookae ia mai e kona mau hoa noho ana launa oihana, i like no a i oi aku no paha me he la he mea i make he make hilahila.

 

NA PUKIKI.

            I keia mau la i hala iho la ua hiki hou mai la keia lahui ma kekahi mokumahu Geremania, mai ka mokupuni mai o Sana Maikele o ka Paemaku o Medera.  He 842 ka nui o na kuapaa mahi-ko i hiki mai, i mahele ia penei:  He 411 kane, 133 wahine, a he 268 keiki.  Ua hiki mai lakou me ke ola kino maikai.  I ka Poaha ka pae ana mai o na limahana a ua hoouna koke ia aku no lakou no na mahiko, e like me ko lakou kepa ana.  He nui aku na kane i manaoia e hiki mai ana, aka, no ke kue ia e ke Kanikela Hawaii ma Sana Maikela, ua emi mai ka poe i hiki mai.  O ke kumu o keia, ua komo kino ka ke Kanikela ma ke kepa ana i kona hoakanaka no na aina-mahi ma Berazila.

 

MAKE HIKIWAWE.

            Iaia e kaliana ma ka lanai o ka Hale Haawi Laau o ke Aupuni, ua haule iho la o Kahele, mai ka lanai a ka honua a make iho la.  Ua maa mau no hoi oia i ke kii laau nona i keia mau mahina no kona mai he ake-pau, a e kaliana eia o ka pau mai o ka poe i hiki mua ae i ka Hale Kauka.  Ua hoihi kana noho kalaiwa kaa ukana ana no Wailemi.  Ua make oia i ka Poaono hora 9, a ua kanu ia aku hoi ma ka ilina ma Makiki; na Kapena Robert Parker Waipa i malama ka pule ana ma ka hale lua.  “He lepo oe; a e hoi hou no hoi i ka lepo.”  A he oiaio loa keia olelo o ka Baibala a kekahi poe e hoohemahema nei.  Aloha no ia hoakanaka!

 

MAI NA PIO MA HILO.

            Ua hiki mai la ka olelo ia makou nei i ka oluolu a me ka maikai o ka noho ana o na pio aloha aina i lawe ia aku nei no Hilo e hoohana ia ai.  Ua hana aku la no hoi ka Ilamuku i na mea a pau i hiki i kona mana no ka hoomama ana i ka noho piliaiku ana o na keiki aloha aina, a wahi a lakou, ua oi aku la ko makou mahalo i ka noho hana ana ma kuaaina nei, mamua o ka noho hana ana ma Oahu.  Nolaila, e hoomanawanui no kakou a pau, i komohia na ohana iloko o keia ulia o ka noho ana o keia ao, e like me na pio e hoike mai la ma ko lakou mau ano, a na ke aloha oka Makua Lani no hoi e makala ae i ka pilikia ma keia mua aku e like me ka @ i ke i ka pono.

 

KE HOI MAI.

            Mahope o kona hiki ana mai i Hawaii nei, ua ike ia iho ma na nupepa, e hoi ana o Mr. Lorrin A. Kakina i Kuhina o ko na Aina e ma kahi o Mr. Hatch e noho nei ma ia Oihana i keia manawa, a o Mr. Hatch hoi ke hoi aku e noho i Kuhina Noho ma Wasinetona.  Aka, aole makou i hilinai he mea hiki keia, oiai, ina na hiki ole ia Mr. Kakina ke ae ia e noho launa oihana ma ke ano he Kunia Noho, pehea la e hiki ai ke launa oihana ma ke ano he Kuhina o ko na aina e.  He hiki no nae i ke Kuhina Kakina ke noho ma kekahi oihana e ae. 

 

HE MAKE I ALOHA NUI IA.

            Ua hoohikilele ia ae makoni ka lohe ana mai ma ke telpona, i ka make ulia ana hoi o kekahi o na makuahine opio o keia lahui o ka ohana kuoonoono o na Kamaaina o ka Mokupuni o Mano, o Mrs. James Gay, i ka Poalima nei la 5, ma Waialua, Oahu.  E hookele ana oia i kona kaa me ke kaikamahine, e holo ana no Waialua e hoolimalima i paahana Iapana, a i ka huli hoi ana mai no kona home ma Mokuleia Ranch, ua puiwa iho la ka lio o ko laua kaa i kekahi Iapana e ku ana ma ke Alanui.  Ua hulihia iho la ke kaa, a haule aku la laua me ke kaikamahine a ua noha iho la ka puniu-poo a make koke iho la ka makuahine, a pakele iho la ke kaikamahine.  Ua hoouna ia mai ke kino wailua i ka home o Samuel Parker, a mai laila i manele ia aku ai no ka hale-lua i ke ahiahi, ma Ilina Maemae.  He mau kaikaina kona a he kaikunane, John Richardson, a he ehiku ka nui o kana mau keiki e ola nei.  Aloha na makuahine noho hoopono e ola nei a e ola ai ka aina hanau.  Me ka ohana ko makou aloha iloko o ko lakou kanikau ana me ka naau luuluu.

 

NA HANA HOOIKAIKA KINO.

            Oiai ka Lahui Hawaii ke hoomaka nei e ulu hou ae, he Mea kupono i na makua e makaala loa i ka malama ana i ke ola kino o na opio a me ko lakou ola uhane ke hiki aku i ka wa kupono e ao hoopono aku ai.  He haka ke kino o ke kanaka no ka Uhane Hemolele, nolaila, he hana i ku i ka pono e malama ia ko kakou kino a oo, e na makua a he hana hoi i ili iho maluna o kakou pakahi e malama iho kakou i ko kakou mau kino mahope aku.  Hookahi wale no alanni e hiki ai keia hana o ka mua, e like me ka olelo a’o a ka Buke Hemolele, e malama i ko ke aupuni lani mua a ua loaa wale ko ke aupuni kanaka.  Oia hoi i na kakou e malama i ke kino i hemolele ai a lilo he punana no ka Uhane Hemolele, he mea maopopo, e ola, e ui, a e ikaika hou ana keia kino o kakou.  Pela hoi kakou e hooikaika ai ma na ano a pau i oolea pono ke kino, i maikai ke ola; a ia kakou e hooikaika ana, e hana kakou e ai, a e inu, me ke akahai ma na ano a pau, me ka hoomaikai aku i ke Akua, i hoopomaikai ia ai kakou ma ka hooikaika kino ana a me ka hooikaika uhane ana.  Ua like keia rula me ke kahuna lapaau ma na ano a elua, a o ka mea e hahai ana i keia rula paa mai ke Akua mai, oia ke aloha aina, a me makee lahui oiaio, aole hoi o ka poe ahuai i ke kino a pepehi ika uhane.  O ka paa kanaka i mare ia nona na kino maikai, ohaha; nona na manao akahai, haahaa, malana i na kauoha a pau a ka Makua, e ike no anoi kakou, o lakou na makua e ola ai ka lahui kanaka a e laupai ai ka aina i na pono a me na pomaikai kino a me ka uhane.  Nolaila, o na kini o na lehu, e ala, e huli mai ko kakou mau noho hewa ana i loihi ai ka noho ana maluna o ka aina a ke Akua i haawi ai no kakou, a i kau aku ai na pomaikai a pau i ke kuakahi a hiki i ke kuakolu, wahi a Iehova!

 

NA KAUHALE KAHIKO I LOAA HOU!

KA IMI HOU ANA MANA AINA I KAMAILIO IA MA KA BAIBALA.

 

MOKUNA I.

KO KAKOU WAIWAI ILOOILINA MA AIGUPIKA.

            Ka Mahele Honua Kahiko i hoopaauaoia-Ua Kakauia ka Moolelo Baibala maluna o kona mau Kiahoomanao-Ko Aigupika Moolelo paa manawa-Aole i kue me ka moolelo Moseica-Ka haule ana o ka molelo iloko o ka Pohihihi-Ka “Pohaku Roseta” – Ka Hoomana a ka Poe Kaniko o Aigupika.

            Ua kaulana keia keneturia nei no na ike i loaa ia ia ma na akeakamai a me na imi ana iwaena o na wahi i hiolo a i uhi pu ia o ka wa kahiko.  Ke hooikaika like nei o Europa a me Amerika e hookuku ana kekahi me kekahi ma ka imi hou ana i na mea hana ike, na olelo, na kulanakauhale, a me na lahui nalowale.

            A hiki i keia wa aole he mau mea i loaa aku i kue i ka Hoike-ana.  Aole keia mau kulanakauhale i hue hou ia he mau paia make hoi aka he mau pohaku ola e hoike ana i ka oiaio o ka Palapala Hemolele.

            No ka pili loa o na ano o Aigupika a me Palesetina a me ka awiliwili pu ia o ko laua moolelo, ua lilo he mea paakiki @ kakou iho ke kamailio no kekahi me ka hookomo ole ana mai hoi i kekahi, oiai he lehulehu na mea ma ka moolelo hoano i hana ia ma ke Awaawa o ka Nile.

            Maanei i loaa ai ia Aberahama he home a he ola i kona manawa i kipaku ia ai e ka wi mai Kanaana aku.  Maanei i hookahua ia ai ka moolelo nani o Iosepa, a i noho paa ai o Iakoba me kana mau keiki; maanei o Mose i hanau ia ai, a ma keia aipa i hooku nu ia ai ka ahaaina pakoa; he kaikamahine na kekahi o na Parao e noho alii ana, ka wahine a Solomona; a mai keia wahi hoi i auhee aku ai ka ohana hemolele i pakele ai mai ka pahikaua koko a Herode; a ma ia ano hoi e hooko ana i ka wanana.  “Mai loko aku o Aigupika au i kahea aku ai i ka’u keiki.  Mat. 2:15.”  A o kekahi hao loa hoi, oia no ka na inoa i olelo ia ma ka palapala Hemolele, e loa hoi o @ Mizaraima, Potopara, Sisaka, Asenata, ka wahine a Iosepa a me kekahi aku, ia no ke loaa nei ua kakau ia maluna o na kia ho manao o keia aina a he lehulehu wale no na moolelo pili i ka aihala i hoopaa ia hoi ma na mea i kalai a i kahakaha ia ma kona mau heiau kelakela.  Ma kekahi o keia mau kii kalai ia ua loaa ia kakou kekahi kii e hoike ana ma kaanana iho i ka la o Iosepa e hoolauna ana i kona mau hoa hanau ia Parao; ma kahi wahi e hana ana na Hebera i no pohaku puna me ka olelo kuahaua i kahakaha ia e kauoha ana ia lakou e kukulu heiau a e kalai pohaku na Ramese, na kii o na luna hana e ku ana me na uwepa hili ma ko lakou @ e hookikina ana aole hoi e palaualelo; a ma kekahi wahi hou aku no, he moolelo o ka haalele a hele ana aku hoi o kekahi lahui malihini mai Aigupika aku a noho ma Sria malalo o kekahi alakai ma ka inoa o Osarsiph, he inoa hoi i ku like me ke ano o ka inoa o Mose, he inoa i lawe ia mai Osiris ae, ka Apisa gula.

            He moolelo pu hoi kekahi o ke kau laupai o ka aina o Aigupika ina mea ai a me ka hoopiha ia ana hoi o na hale waihona me na hua kulina, i ukali ia hoi e ka wi nui i kulike me na mea i pahola ae i ka manawa o Iosepa.

            Me he la o Aigupika hookahi pa haka mahele aina malamalama kahiko loa o ka honua nei.  He wahi mea iki wale no nae hoi kai ike ia o kona moolelo mamua o ko Aberahama manawa aka, he mea oiaio, aole hoi keia he mea hiki ke hilinai ia.  O na moolelo a @, kona haku moolelo hookahi, ka mea i kakau i ka A. M. 285, aole i kala kahiko i nalowale ai, oia no na mea i kakau ia e na haku moolelo mahope mai, mahope o ka wa, i lawe hele ia ai ma na lima o kale hulehu, me ke kanaloa ole, ua hoololiloli ia.

            Ke olelo nei kekahi @ no keia aina, he oi loa aku kona kahiko mamua o ke kuauhau manawa o ka honua a Mose, a mamua aku o na mea i ike maoliia, e hoiaio pono ana e hiki ai ke ike ia iho e kela a me keia mea heluhelu pololei e imi ana i ka oiaio ma keia mea.  I ka lawelawe ana i keia ninau o na @ manawa o ka honua o na au kahiko e imi ana no makou me ka naau haahaa a me ke kaokoa-me ka haahaa no na mea laahia a mea kahiko a pau, a me ke @ hoi e @ ana i na manao a me na wehewehe ana a kekahi poe e aku-me hookahi manao nui, e loaa aku hoi ka oiaio e pili ana i ka manawa o na mea kamahao e waiho a ei e hoailona ana i ka olu ana o ka malamalama o ko kakou hoana nei.     

Ua olelo ia hoi, ma ke ano he mea alakai, aia maluna o na papa helu @ kanaka wale iho nei no i loaa ai na inoa o kekahi o na Parao, e noho moi pakahi ana he mau makahiki, a i ka manawa e houluulu ia ai ka helu holookoa oia noho ana e hele ana ka huina a hala aku @ kela huli o ko kakou au he elima tausani makahiki a oi aku paha.  O ka mea hoa la ka po lolei.  Aka hoi ua lele aku ko lakou ike maluna o ka mea oiaio ano nui, aole hoi keia mau alii i noho paa ma ka noho moi aka ua noho @ ma kekahi mau manawa; e noho ana hoi na Parao maluna o na noho alii o Aigupika lalo i ka wa hookahi i kekahi wa i oi e noho pu ana ka makuakane a me ke keiki ma ka hooponopono ana o ka aina.  Eia no hoi he nui na hakahaka o na mea i @ ma keia @ papa kuauhau, ka mea nana e hoopau ina pohihinia pau ma ka hoike ana i ka mookuauhau o Hobera a me Aigupika.

            Ua paio hou ia mai no hoi e ulu mau ana ke oneae ma kela a me keia wainui ana o ka muliwai Nile ma na iniha averika hookahi a no ko loaa ana aku hoi o kekahi o keia mau kulanakauhale ua uhi ia mai ka iwakalua a ke kanakolu kapuai e keia koana lepo, nolaila, ua hiki aku i ka eono e awalu tausani makahiki ke kahiko o keia mau kulanakauhale.  Aku aole hoi keia he mea mau, oiai he oi aku keone ekoana ana ma kahi a ka wai @ ana ke hookui aku i keia mau kulanakauhale, i oi aku ai ka uhi ia ana maluna o lakou amua o na wahi waiho wale o ke kula.

            Ma keia mau ano olelo e paio ai a e hoao ana kekahi poe e ehookui kui a e hoohaule ia ka helu manawa o na ana-manawa o kela a me keia mea maloko o ka Baibala.

            O kekahi mea ano nui hou aku oia no ka loaa ana aku o na laau na pahu-kupapau a me na kii kalai ia iloko o na-lua kupapau o keia aina, ma na wahi he lehulehu, me ka pono ole o na kino make hoi i ialoa ia  me ke ano maemae no o ka lole i waiho ia ai; ka loaa ana aku o na lole pa’upa’u i kakau ia me ka makamaka me he la i ke kahi la iho no ke kakau ia ana; na hua-manu oia ano hou no, me he la o ka lawe ia ana mai no ia mai ka punana mai; na hua kanu a me na hua huvita oia mau no ka maikai, o na omoomo palaoa, na mea ai hoouluia, a meka hone meli e waiho ana e like me ia mai ka hana ana a ka meli; aole loa he mea hou e aku e hooia ana he wa kahiko hou aku kekahi mamua o ka Mose moolelo i hoonohonoho ai, ina kakou e lawe ana i ka Baibala Helene oia ke ana e like me ia i hooponoponia ai e na kana ka loea he kanahiku.

            A o ka mea hoi i oi loa ai o ke ano e o keia mau olelo a ka mea kanalua i ka oiaio o ka Baibala, oia hoi ka loaa ana aku ma kekahi o keia mau kulanakauhale, i olelo ia ua uhi ia no umi tausani makahiki, na apana dala a me na apana potero no ke @ Helene a me ke au Roma wale mai no.  A o ke ana o ka zodiaka kekahi i kalaiia ma ke kaupoku o loko o ka luakini ma Denderah, ka hale a na loea Farani i helu ai he umikumamalima a umikumamahiku tausani paha o kona mau makahiki ke kabiko, ua  hooiaio ia hoi mahope mai no ke au no ia o ke keneturia Karistiano mua iho nei.

            Mahope aku o ka Baibala ua hooia ia o na kia hoomanao o Aigupika na mea i hoike mai i na mea helu manawa kahiko loa e pili ana i ka ohana lahui kanaka aka aole hoi keia mau moolelo kia hoomanao he hiki ke paulele piha loa ia, mamuli hoi kekahi o ka nele ana i ka helu manawa polo lei a me ka maopopo pono ole o ka helu ana o ka makahiki o ka poe Aigupika, a aole hoi i lawa e hiki ai ke kapae ae i ka pololei o ka ke Akua olelo.  Ua hiki ole i na haole akeakamai naauao ma na mea kahiko o Aigupika ke lokahi ma ka helu manawa, e like me ia i ike ia, ke hoohalikelike ia ka moolelo a Bunsen, Wilkinson, Mariette, a me kekahi poe imi e ae ma na mea kahiko, oiai ua loaa aku la he paewa nui o ekolu tausani mau makahiki ma ka lakou helu manawa ana.  A no keia kumu ua nalowale hoi ka moolelo kumu o keia lahui kanaka kahiko iloko o ka moolelo kohokoho wale aku, a ke kau nei no hoi maluna o ka aina o na Parao kaulana o na la i hala, kekahi moolelo huna pohihihi.  O ka muliwai Nile, ka muliwai pohihihi hoi o kona kumu, a i oi loa aku hoi o ka pohihihi ma kona hu mau ana i kela a me keia makahiki, e kahe ana ma kona alawai no na tausani mile malalo o kekahi o na lewa lani molelae i kau wahi ao ole ia, e hoohauoli ana i ka waoakua panoa, a e hoomohala ana hoi i ka aina pa-na ole ia i kahe a hooma uia me he mala puarose la.  A ia ma na kapa o keia muliwai laahia i uhi hapa ia e na one kaalelewa o ka waoakua, na luakini lehulehu kelakela e ku @ la, na hale nona hoi na ahi o na mohai o ko lakou mau kuahu i pio nokekahi manawa loihi i kaa hope aku la, a me ke koena hoi o na tausani kulanakauhale nona na moolelo i nalewale aku la iloko o ka powehi o ke au kahiko i hala e aku mamua.

            Aia hoi keia mau kia hoomanao kamahao ke ku nei maluna o ke kahua pohaku-papa o ka waoakua o Ilibuana, no la kau hoi ka moolelo o ko lakou kukulu ia ana e waiho pohihihi nei me ka hiki ole ke wehewehe ia.  Me he mea la e mau ana ka waiho nalo ana hoi o ka moa nana i noonoo mua a i kukulu keia mau hana nani kelakela.  I ka maka e nana ana maluna o ka wai o keia muliwai kaulana, iaia, e kahe nehe malie ana, ua kaohi ia iho la ka ikona a na maka maluna o ke kii kanaka i kalai ia ae la mailoko o kekahi pohaku nui (sphinx); e keia hoi ke kii nui hookahi o keia ae nei, a o kekahi hoi o @ kii-pohaku o na Aigupika o ka wa kahiko loa, i apo ia no hoi kona moolelo me na pohihihi pahaohao i kuluma i na mea oia ano ma keia aina.

            A ma na wahi a pau a na maka e alawa ai ua hoopahaohao ia ka nooo noke hoomaopowo aku i ke ano o keia mau kia hoomanao o na ano lehulehu wale i na kii kalaiia i kohu kuahiwi kamahao ke ike aku; na hale kelakela, e hoolilo ana ia lakou ma ke ano o ko lakou kukulu ia ana, me he mau keena pohihihi nani kamahao la; a o ko lakou hookumu ana ua hoopuni ia hoi iloko o ka pouli lipolipo.  Aka nae o keia mau ano ohihi e pili ana i na mea a pau o keia aina oia no kekahi o na kumu nana i hoolilo ia mau mea he mea e hoonanea ano e ai a kohu kaao na meaa pau o keia aina.  Ua hiki loa i kekahi mea ke hoohala i kona ma nawa no na la a me na hebedoma iwaena o keia mau mea kahiko me ka ike ole iho i ka luhi, me kona maopopo ole i ka manawa e loaa iho ai hoi o ka haina e waiho pee iho ana nana e wehe ae i ka ipuka huna e hoike mai ai iaia i na mea pohihihi o na au kahiko loa, a e alakai ana paha ia ia ma kahi o na waiwai huna kele.

            Mahope iho la o ka loaa ana i kekahi Farani akeamai o ka “Pohaku Rosetta” kaulana ma ka nuku o ka muliwai Nile ke kau o ka makahiki 1799, a me kona ano i unuhi ia e Champillion, he mahuahua aku ka malamalama hou i hoopahola ia iho la maluna o ka moolelo powehiwehi o keia aina.  Eia hoi keia pohaku ke waiho nei ma kahi o ka Waihona Musiama o Beritania kekahi pohaku eleele kohu pele, a maluna ona kekahi olelo kuahaua e hoohanohano ana ia Ptolemy Epiphanes, A. M. 196, i kakau ia ma na ano olelo ekolu, ka olelo Helene, ka olelo a na kahuna a me ka olelo a na kamaaina.  O ka loaa ana o ka wehewehe ia o ka olelo o keia pohaku ka mea nana i kaawi mai la i ka haina o keia mau mea pohihihi o na la i hala, ikahakaha ia maluna o keia poe kia hoomanao, na kahakaha i hiki ke heluhelu ia e like me ka heluhelu ia me ka oluolu o na olelo kahiko e ae.

            Ke hoomau ia nei no na imi ana i na mea kahiko, malalo o kela kanaka kaulana ma ia mea, Mariette Bev. a ua hoolako mai la ia kakou i na mea hou oia e pili ana i ka noho ana o na Iudaio ma ka aina o Aigupika, a me ka hoomana a na kanaka kahiko o keia aina, e hoike ana aole he ike moakaka o keia lahui i ka hopena ola mau o ka noho ana kino uhane, a hoola hou ia ana o ke kino maoli nei hoi a me kekahi mau ano e aku i hoakaka ia ma ka palapala hemolele, mua aku o ka noho ana o na Hebera me lakou.  Ua ike pu ia no hoi he like loa hoi keia mau lahui ma ko laua mau ano hoomana, ko laua hoomanao nui i na mea pili i ko ka uhane, e noonoo mau ana no na mea mamua aku o keia ola ana, aka ma na mea e ae hoi ua like ole loa.

            He poe hoomana na Aigupika i na akua heluhelu, a he poe ai a maopopo no hoi.  He mea haku wale iho no ka nui o ko lakou mau akua, a he mea o na ano lapuwale loa kekahi o lakou.  O Osiris, he bipikane laahia kekahi o ko lakou mau aku i hoomana nui ia, i hoailona ia ma ke kii o ka Apis; o Athor, he bipiwahine:  o Thoth, he kino kanaka me ke poo manu Aibisa; o Amibis, he kino kanaka me ke poo o ka ilio alopeka; Kneph, me ke poo o ha hipakane; Past, me ke poo o na liona a me ka popoki i kekahi wa, Sevak, me ke poo o ka moowai o ka Nile; Hours me ke poo o ka manu; Typhon, ko lakou kupua ino, he kekake; a he lehulehu aku.  Ua hoomana ia e lakou na holoholona a pau, na manu, na mea ola, na mea ulu, malalo o ka manao kuhihewa aia na akua iloko o keia mau ano a pau.

            Ma kekahi aoao hoi he hookahi no akua o ka poe Hebera ke akua ike ole ia, naauao piha a mau loa.  Iwaena o ka poe Aigupika, ua piha pono hoi ko lakou mau heiau i na kii kalai ia, o na paia a me na kaupoku o loko o na hale ua paa i na kii i okiia, pena ia, a kahakaha ia, a me na olelo mai luna a lalo, maloko a mawaho i hana ia hoi e hoonani ana i ko lakou mau akua.  Pela no hoi na kia kelakela a me na kii liilii loa o na ano ukulele na hana wale ia no i mea hoonani i ko lakou mau akua.  Aka iwaena o na Iulaio na ao wale ia no na mea a pau i na ano pili uhane, noonoo naauao kanaka, a he hoailona hoi o na ano maemae, a mea oi aku o ka mau.  He mea mua ke akua iloko o ko lakou noonoo a me ko lakou manao aloha.  Aole hoi na Iudaio i hoomanao ma na mea ike ia, aka ma ka manaoio, me he mea la e ike maoli ana no i ka Mea ike Ole ia, aole na kii kalai, na kii pena, na kii a olelo i kahakaha ia i loaa iki maluna o na kia hoomanao o Iseraela ma ka aina Hemolele.  Mahope o ka @ pio ana o Palestina ia Alekanedero, na loaa iho la hoi kekahi mau hiohiona o na mea kalai a me na mea kahakaha ia a ma Helene, aka ma na mea hana a na Hebera kaiko aole hoi kekahi moa e hoike ana i ko lakou mau inoa, mau makahiki, a me ke kumu hoi, kekahi hoi o na mea i nele ole ke minamina ia o kakou oiai keia mau hoailona kahiko ko ka nei aole he inoa a aole hoi he moolelo.

            Mahope o keia mau olelo hoakaka @ nui e pili ana i ka  moolelo a me ka kuauhau manawa a me ka hoomana e keia lahui kanaka kahiko, e hoomaka aku no makou e kamailio no kekahi o ko lakou mau hoailona hoomanao e waiho nei e hoike ana hoi i ko lakou pili me ko kakou hoomana, a me ka noho malihini ana a ka Iseraela maloko o keia “Aina o Hana.”