Ka Oiaio, Volume VI, Number 22, 1 Iune 1894 — Page 1
| This text was transcribed by: | Lovey Slater |
| This work is dedicated to: | Hazel Lucille Slater |
Nupepa Ka Oiaio.
"O KA PONO KA AIALII E OLA AI KA AINA"
BUKE VI HONOLULU, IUNE 1, 94 HELU 22
HE MOOLELO KAAO HAWAII
NO
LAUKAIEIE
Ke Kino Kamahao Iloko
O KA
Punohu Ua-koko
Ke Kahulileole’a o-ke
Kaluaumoe o
na Pali
o
Waipio Hawaii
Unahiia e Mose Manu no “KA Leo”
Ka lua o ka Makanikeoe huakai me kona wahi hoa hele me Awini. Hiki hou oia ma Kahoolawe me Maui, Molokai, Oahu, Kauai a me Lehua.
A he mau kaikamahine okoa ae no kekahi, a o na makua hanai kekahi oia nei, a me ko Kaohaiula, Kaulaaihawane a me ko Koiahi, a pela pu me kekahi poe e ae o koa wahi he kane me ka wahine a pela no hoi me ko Lihau mau makua ponoi me na ohana he nui. He huakai pui hewahewa keia e holo mai nei oia la ke nee mai nei na waa mawaho ae nei o Kohala.
Ma keia mau olelo hoakaka mua a laukieleoia imua o kona mau haku alii me ka pololei loa, aia hoi ua paha hauoli loa o Kawelouaakalailehua no kona lohe ana i na olelo a ko laua ki’@ a ua manao iho oia aole kela he kaikamahine, o kona kaikuahine hanauna no o Kalehuamakanoe, a oia ka kona mau kulu waimaka i haule ino ai, no ka piha aloha iaia a me ko laua mau makua, i ka alo ana mai i ke kai loa no ke aloha kaikunane a keiki hoi oia ke kumu o keia mau waimaka o ua keiki kaili la ala o Lehua e kulu-kahi nei.
Ia Laukieleula no e kamailio ana no keia mau mea e like me ka mana ike i loaa iaia ma ke kahoaka me na ouli e hiki mai ana no ka manawa e like me ke ano o ko lakou mau ano mana kupua kamahao ua ninau mai la o Laukaieie i ko laua wahi keai Laukielenia.
Pehea i maopopo ai ia oe kau mea e olelo nei ia maua?
Pane o Laukieleula, ma ke konikoni hui o kuu mau manamana wawae.
Aole i holopono loa keia mau huaolelo, aia hoi, hu ana ka makeni puahiohio o Waipio a ku ana mawaho o ihikalani, ka home aloha o ua aiwaiwa nei, i huli pono mai ka hna o na nanaina o ka poe noho hale, eia ka auanei o Makanikeoe, a he mau minute ia no ke aloha, a oia ka ka mea nona keia moolelo i pane mai ai.
O ka olelo ana iho nei no o Laukieleula ia mau nou, eia io no ka e hoea mai ana oe.
I keia manaw a Makanikeoe i hoea aku ai mua o kona kaikuahine haku lani, na hai aku la oia i na mea a pau o kana huakai alua no Kaui, mai ka mua a like no hoi me ka kona muli pokii kaikuahine i hai ai mamua ae nei; a mahope iho oia kamailio ana, ua komo ae la lakou a pau iloko o Ihikalani a hoonee koke mai la no kahi o Koaekea me Kaholookuaiwa kahi hoi o Kaohaiula me Kaulaaihawane e noho ana me kana alii kane Hiilawe me na hoomanao aloha kane, a oia i no hoi lakou e noho ana me ka nanea, me ka manao ole ae o Kauhaiula e eia ke kumu o ke aloha ke hoi mai nei, ka mea nana i hoona i ke aloha iloko ona a hiki i ka hooko ia ana o kona makemake, a oia kau e ka mea heluhelu e puana ae ai i keia mau lalani mele hooh@.
Auhea wale oe e ka Uakea
E ka ua kaulana o ka aina
Ei ae ka makani Koholalele
Ka makani aloha o kuu aina
Hoihoi mai oe e ka Moae
A loaa au i Maui o Kaina
Eia ke kula o Kamaomao
Hilinai ia e ka Onamiliona
Eia Kahului a he awa laki
A Celaudina e ku nei
Nunu lawe leta ia o Maui
A i ane like me Makanikeoe
Haina ia mai ana ka puana
Aia ka leo ai a ka Lahu
Ia Kaoliai@ la ma no e nanea ana aia hoi me he malu ana la a ke no kuli e ailai aku ana i na kukuna wela o ka ia aia n@e, ia lakou i huli ae ai a ike pono ia Ihikalani e kauaheahe mai ana i ka lewa, e like no me kona ano nani mau, a oiai hoi oia e hooneenee iho ana e kuu ma ia wahi, ua pane koke aku la ke kiai Laukieleula, me kona leo nui maopopo me ke ano kohukohu maoli no, ma ke ano kiai no Laukaieie ano, e liuliu me ka eleu ia oukou a pau no keia manawa me ke kali ole e hele mai a komo mai iloko o ka hale eehia o ko kakou haku alii.
I ka pau ana o keia leo, ua hooko koke ia me ke kali ole, aia hoi ia lakou i komo aku ai me ke anoano eehia nui lakou a pau i kukuli hoomaikai aku ai imua o ka nohea nona keia nanea me kana alii kane a oiai lakou e ku nana ana na manao haohao me ke akaka ole, aia nae ua pane mai la ke kiai Laukieleula.
E lohe olua e na ui nohea o Kauai eia ae a pae mai ko oua au makua ponoi me na ohana me ko ia nei mau makua hanai me kona kaikuahine Kalehuamakanoe, ke kaikamahine alii o Pihanaakalani; nolaila he mea hauoli nui keia no oukou na ui o Kauai.
O keia mau mea a pau a’u e hai aku nei ia oukou i keia manawa mai kou hanau mua mai no ia, oia hoi o Makanikeoe.
Auhea ia wahi a Kaonaiula i ninau aku ai?
Ua hala no luna o Kaauwana; wahi a Laukieleula.
I ka lohe ana o Kaohaiula i keia olelo a kona kaikoeke, he mea e kona namunamu iloko ona e like me ka mahu e hoona ana i kona wahi e puka ai mai ka imu aku, a oia kana i olelo iho ai iaia, e ike ana hoi oe, aole oe i ike i ka hana a ke kaikamahine o Kawailiula maluna ou e kuu aloha.
Mahope iho o ia wa a lakou i komo aku ai iloko o Ihikalani hale ua hoomaka ae la ua hale nei e pii malie mai ko Koaekeo ma wahi mau mauka o Ulu a kauaheahe hele aku la maluna o ke awawa kaulana o Waipio a nee malie aku la no ko Kaukini ma home mau aia nae ia lakou i kokoke aku ai malaila aia ko alaila mau kaikamahine puukani e noho mai ana me ka makaukau no ka hookipa na i ko lakou haku alii Laukaieie.
I keia hiki ana o ka mea nona keia nanea ma kahi o kona mau kahu hanai kahi hoi ana i noho ai i kona mau la u @ ka oikelakela ka mea nana i @ kaulana aku i kona inao a loaa ke keiki kaili la o Lehua, aia no iloko o kona umauma he mau hoomanao ana nona iho a me kona mau hoa me ka poina ole no ia mau la i nui aku la, a oia ka kona mau kulu waimaka i haule iho ai aia nae ia lakou i hiki aku ai maluna oia kahua anoano ua hala mua aku no o Makanikeoe no Kohala a nana i hai mua aku i ka lohe ia Kaukini ma, a oia ka lakou i noho ai me ka makaukau, a ia lakou nae e kamailio ana no ia mea, ua ike ia aku la ka maka mua o na wa e kaalo pono ae ana mawaho o ka lae o Kauhola ma Kohala-Loko o kahi keia o keia mau lalani mele:
Hone ana ke oeoe la
Mawaho o Kohala-Loko ia
A loko o Milolii la
Uluwehiwehi i ka niu la
E niniu oe e Kalani la
Ka hele’ na o kai hikina la
Hiki mai o Davida la
Me Kalehuamakanoe la
Ahaha loaa pono ia oe e ka mea heluhelu, a i ke kaa pono ana ae o na waa mawaho o na pali hulaana aia ka ua kualau me na kilihune ua koko e palahea ana iluna i ka ilikai a ke halii pono iho la maluna o na manowaa o ka ui o Kauai a he hoike ana mai hoi ia mau hoailona kupanaha o @ lewa i ke kulana alii oia nohea o ka mokupuni kaili La, e like me ke ano mau o nalii mai ka po mai, [oia ano alii mai kahiko mai, eia no ia maluna o Liliuokalani i keia wa, aole e pau a hiki i ka mea hope lao o Hawaii nei.]
I keia manawa o ke kaikamahine alii o Kauai e hoonanea nei maluna o kona mau waa kaulua, aia hoi ua hawanawana alu iho la o Makauikeoe iaia me ka ike ole ia mai e na poe a pau o luna o na waa.
Ano, e nana pono aku oe maluna aku o keia mau awawa e huli pono mai nei mamua o kakou, aia ma kela wahi mauka e uhi pono ala ka ohu he [Maino kekahi inoa] aia malaila ka hale noho o luu haku alii Laukaieie, me kou kaikunane lani alii, aia no hoi malaila ko makou mau makua me ko’u mau kaikuahine a pau me na kaikamahine o Kauai kahi i noho ai, nolaila, e lawe mua aku ana au ia oe malaila e ike ai oe me lakou a me Puakaakuli kou ukali o ke ala moana, a o na poe a pau maluna nei o na waa na’u ka hookipa ana ia lakou me ka waikai, mai kanalua i keia olele a’u ia oe, piai ua hiki mai la oukou i ko’u aina-nei.
Mahope iho o keia niau olelo ana a Makanikeoe ia Kalehuamakanoe, ua hai iho la oia i kana olelo kauoha ia Kawaihoa me kana wahine a me na poe koikoi a pau o Kauai e hoolana na waa a pau mawaho o Waipio Waimanu a me na pali hulaana a hiki ma Konala-Loko a hoi hou niai au mai uka mai, a ua lilo no hoi kona wahi hoahele Awini i kamaaina nona poe malihini.
Ano keia manawa, na like me ka maalo ana ae o ku manu Iwa iloko o ka lewa a nalo aku i Lunalilo pela i hiu ia aku ai ke kaikamahine alii o Kanai me ke na wahi ukali e ka makani kaulaua o Waipio me he ana pu ana la na ka uila i ka lewa, ua ike ole na kaikamahine malihini i keia wa o laua e lawe ia nei, aia wale no o ka manawa o laua i hiki aku ai maluna o Kaauwana, oia ka home nani o ka mea nona keia nanea.
Ia lakou i hiki aku ai malaila; ua pane koke mai la ke kiai Lau kieleula.
E ku malaila e kuu kaikunane aloha me kau mau malihini, heaha ka manao?
A wahi a kona kaikunane i pane aku ai. E oluolu mai e ke kiai, e wehe i ka puka o Ihikalani e hookipa aku i na malihini iua o ko kaua mau haku alii.
Pau keia mau huaolelo aia hoi emoole ua hamama koke mai la na puka komo o Ihikalani hale, a ike ia aku la na paia kapukapu eehia o na hale laahia nei me kona nani nui, i hui pu ia me ka nani oikelakeia o ka mea nona keia moolelo ka mea i like me ka malamalama o ka mahina i ka po o Mahealani, ke hoea mai ma ke kua o na kuahiwi iluna lilo o ka pale lani, aole hoi he mau mea nana e alai kona mau nanaina ol olu, ka mea hoi i olelo ia; Kelii wahine o ka oluolu me ka maluhia.
I keia wa o na ipuka i hemo mai ai o Ihikalani, ua hekau iho la na haawina anoano a pau me ka eehia maluna o na malihini e ku aku nei me ko laua kamaaina.
A na ko laua kamaaina i pane mai mai makau i na hiona o keia hale, owau no ia, nolaila, e komo aole he mea e makou ai, no ka mea ua ae kela kaikamahine uuku e ku mai la mawaho o ka puka komo.
A ia Makanikeoe e o lelo ana imua o na malihini, aia hoi ua halawai koke aku la na ki@onohi maka o na malihini me Laukaieie me kana alii kane.
A oia ka Laukiele@la i puana mai ai ma ke oli kahea:
He mai me he ua koko ala i ka maka o ka opua
Pu a mai ana i o’u nei ke aloha
E lawe a mai e ka, welelau makani
E ka Mikioi makani o Lehua
Lehua iuka o Pihanaakalani
O Kalehuamakanoe ko inoa
O na lehua i Kawaikini
He kini he mano he lau kou i anei
O Kawelonaakalailehua
O Kaohaiula, o Kaulaaihawane
He hua ai na ka manu o Kaula
Aia ma ke kowa o Nihoa
He hoa au he hale kipa no ke aloha
E kipa e komo iloko o Ihikalani
Ka hale noho o kuu haku lani
O Laukaieie me Makanikeoe.
I ka pau ana o keia mele oli a Laukieleala, ua komo aku la na malihini a kukuli hoomaikai aku la imua o ka mea nona keia nanea me kana alii kane, a i hui pu mai hoi me Kaohaiula me Kaulaaihawane a me na kaiuahine a pau o Makanikeoe a o ke keiki alii Hiilawe pu kekahi maaila ia ike ana me na manao hauoli o ke aloha me na kulu waimaka, a he manawa loihi keia hui ana o na kamaaina me na malihini, nolaila, e ka mea heluhelu, aole no hoi kaua e poina ana ia Koiahi me Lahau me na ui nohea o Maunaloa me ko laua kaikunane, o lakou pu kekahi ma keia ike alii ana, a o ke keiki Aiwaiwa o o na pali o Waipio, ua hala hou aku oia no kai kahi a na manowaa e lana mai la, na makaukau oiai ka pae ana o na waa no ukia o Waipio. O na waa kaulua o ke kaikamahine alii Kalehuamakanoe ka mua o na waa o ka pae ana, a mahope mai na waa a pau, a no ka nui launa ole mai o na waa, ua kau iho kahi waa maluna o kahi waa, e like me ka paila wahie.
E like no me ko Makaanikeoe ano eleu ma na ano a pau aole he mea hookahi nana oia e hoopapa, ua lilo ka nui o na malihini i mea ole iaia, a na lilo ke akea o kela awawa o Waipio i mea piha pono i na kanaka a hiki i Waimanu a o ka Makanikeoe hana mua ana i na pie malihini, oia no kona hookaawale ana i na makua ponoi me ua kahu hanai o ka poe ana i lawe mai ai ma kana huakai mua me kona kaikuahine Pupukanioe, ua ike oe e ka mea heluhelu ma na helu mua ae nei.
Oia kana i hookaawale ae ai ma ke kahua alii o Pakaalana, ua mahope iho oia i hoonoho pono aku ai i na kanaka a pau ma na hale e a@ mai kai o Waipio a hala iuka, a ua hoolako pu aku oia i na mea a pau me ke kokua pu mai o na kamaaina, ua pouli pu ka lewa i ka uahi a me he hookaheawai ana la no ka Pele ka malamalama o ke ani o na hale no ka luku ana i na waiwai e like me ke ano mau o ke au kahiko.
Mahope iho o keia wa, ua hala hou aku la o Makanikeoe no uka o kahi o Kaakini me kana wahine a pela no hoi me Koaekea me kana wahine, a ua olelo pu aku oia i na ui nohea a pau o loko o kona hale a oia kona ike ana i na maka o kana aloha Kaohaiula, a ua hookaulua iki aku oia i ka mea nona keia nanea me na kaikamahine malihini o Kauai, nolaila, ua haalele koke aku lakou ia luna o Kaauwana no lalo o Waipio ma Pakaalana.
Ia lakou i hiki aku ai malaila aia hoi, ua wawalo ae la na leo uwa o ko Kauai poe no ka ike ana mai no ka lakou mau kainalei aloha, e olowalu ana na leo me na kamaaina, a ua lilo hoi i mea oluolu no na manao o na makua ke ike ana mai i na helehelona o ka lakou mau hiona maika me ka pilikia ole, oiai, e uwe helu ana ko Kauai poe, e paiauma ana ko Oahu nei, e haalipo ana ko Maui.
Mahope iho o keia ike aloha ana ona mea a pau, na pahola ia mai la he papaaina nui, mawaena o na malihini me na kamaaina ua hoomau ia keia papaaina no na po 3, me na la 3, aole nae e mau nanea lealea no ia manawa, a oia ka ko Kauai, Oahu, Maui poe i olelo ae ai ia Makanikeoe nona waiwa a pau a lakou a lawe mai ai me na makana like ole he mai wale, a oia ka Makanikeoe i pane aku ai:
E waiho ko oukou manao meia a hiki mai kuu kaikuahine haku lani alii, aia nana e hai mai i ka olelo ia kakou, oia wale no ka mea kuleana a mana maluna o na mea a pau aole owau nei.
Ma keia noho ana o na poe malihini ma Waipio, ua aunana aku la lakou me na kamaaina, ma ke ano he hale kipa, oia hoi na aikane wahine, a pela aku, e like me ke ano mau o keia lahui.
I ka hala ana o ke anahulu hookahi ua hala aku la o Makanikeoe no uka o ka home noho o ka Pua nani iuiu o Hawaii, a ua hai mai oia ma ia ahiahi oia e iho me kana kane, me kona ohana a me na kaikamahine o Kauai, nolaila, ua huli hoi aku la keia no kai me ka hoomakaukau ana no na mea a pau e hiki mai ai kona haku alii, oiai, na maopopo ia Makanikeoe he po nui ia no na mea a pau.
I ke kaa pono ana aku o ka la e kiko aku kona mau kukuna i ka ili kai, a mahope aku olaila e hoea mai ana ka hula o ke ahiai, aia hoi, ua uleu ae la na poe o Kauai maka hoa ana i na ihoiho kukai o ka ui nohea Kalehuamakanoe, a ua lilo ua wahi a pau o lalo o Waipio me kona mau aoao paia pali i mea malamalama e like me ka la i ke awakea a ua nui ka mahalo o na kamaaina i keia hana a ko Kauai poe kanaka.
Ua hoomauia keia hana hoomalamalama a hiki i ka poeleele loa ana a o keia ka manawa a ka mea nona keia nanea i haalele aku ai ia uka o kona wahi mau, a nee mai la kona hale Ihikalani no ke kahua o Pakaalana.
O na minute o ua hale nei e hookokoke iho ana ma kahi i manaoia aia hoi, ua ano e ae la na ike ana a ko Kauai noo me ko lakou mau manao a pau no ke kupanaha o keia mea e iho iho nei i ka lewa, me ka nani nui; oiai, aole lakou i maa i ka ike ana ia mea ma ko lakou aina, a he mea hoohewahewa loa ia na lakou, nolaila, ua hoomalule ia lakou, me he mea la ua like me ka mea i poluhiluhi ia e ka ua oena. I keia wa, na ike ia aku la ka mea nona keia moolelo kaao me kana kane a me ke kaikamahine alii o Kauai a me na mea a pau malokoo ka hale e noho mai ana, a ua like hoi na paia a pau o Ihikalani me ke anuenue ka a lohilohi ke nana aku.
I keia manawa i kuu akea ia ai na poe a pau e ike ia Kawelonaakalailehua, oiai, ma ona la i lawe ia mai ai na @i nohea o Kauai, aia ma keia ike ana o kona ma o makua hanai, ua mokumokuahua ko laua naau i ke aloha me ka olioli nui no ka mea, he mau la loihi ka nalowale ana o ua maka o ka laua kamalei aloha, a ma ia wa no i hoihoiia mai ai ko laua mau manao maikai a pau e like me mamua, a oia haawina hookahi kai pahola iho maluna o na malihini a pau loa, mai ko Kauai, Oahu, a me ko Maui nei poe a koe aku na eueu o Maunaloa, mahope iho o ia manawa, ua puka mai ia o Laukalele a ku imua o ke anaina nui, me kona mau ukali a me kona kaikonane, oia hoi o Hiilawe, me kona wahi Hamuku Laukieleula, a iaia e ku nei me kona nani nui malalo iho o ka malamalama o ka la, ua puana mai la kona leo palupalu a nahenahe. “Aloha oukou a pau loa.”
Mahope iho o ka haawi ana aku o Laukuieie i kona leo aloha aia hoi ua panai mai la na malihini i ko lakou mau leo kupinai e wawalo ana iloko o na paia o ka lewa auwe! auwe!! auwe ka nani e!!! Ua kupono ka hui ana o ko makou ke iki ai i me oe, a nou a me kou ohana ka inoa e ola mau loa i na hanauna a pau ma keia mua aku a hiki i kou hopepa, a e lilo auanei oe i mea hoomanao ia e ka makou mau pua a me ka lahui ma keia mau mokupuni a ma kou ano he kino lau, e piha ana keia mau paemoku ia oe, a e loaa ananei he pomaikai nui no na mea a pau mai ia oe mai, a na ka La e hai aku i kou nani a mau loa aku no.
I ka pau ana o keia mau olelo ma ka aoao o na poe malihini, ua nalo aku la o Laukaieie iloko o kona hale ihi kapu, a oia ka ua poe Kauai la i nu-ne olelo iho ai ma ka olelo ana iho.
Kai no hoi o Kalehuamakanoe ka oi o ka ui a me ka nani ka oi kelakela o Pihanakalani, eia ka auanei ka ui nohea nana e hoohaahaa i ka ui o na mea a pau, pomaikai wale ka lilo ana o ko kakou keiki alii iaia nei.
Mahope iho o keia mau olelo ana na olelo aku o Makanikeoe i kona kaikuahine haku lani no na waiwai a ka poe malihiui i lawe mai ai a na pane aku oia.
E haawi aku ia mau mea a pau a ko’u mau makua hanai, oia hoi o Kaukini me Pokahi, a na laua e hana i ko laua makemake oiai oia ka’u uku no ko laua luhi ana ia’o.
Aole auanei ke hoomanao iho la oe e ka mea heluhelu i na olelo a Hinauluohia ia Pokahi ma, mamua ae nei o keia moolelo, a na ko laua lokomaikai i mahele aku ia Koaekea me kana wahine a me ko lakou mau ohana, aole no hoi i poina ia Makanikeoe kona wahi hoa hele Awini, ua hoao ae la oia me Puakaakuli, a me kekahi mahele waiwai nona, a ua loaa ka pomaikai ia lakou na makua, a oia ka mea i puka ai kela olelo a ka poe kahiko “Ola oe i kau keiki.”
I keia manawa a ka mea nona keia nanea e hui nu nei me na poe mahihini ma Pakaalana ua hoomau ia ka a ana o na ihoiho kukui i ka po a me ke ao nona anahulu ekolu me ka nui o na @ like ole o na malihini me na kamaaina.
Ma keia moolelo kaao Hawaii e hoomaopopo iho ai oe e ka mea heluhelu na ko Kauai mau alii i hoa mua ke kuikui i ke awakea ma Pakaalana, Waipio, Hamakua, Hawaii, a na ke alu kiekie Iwikauikaua i hoa i ka ihoiho kukui i ke awakea me na makaainana ma Kapulena a iho aku i ka pali o Waipio a hiki ma ke kahua o nalii ma Pakaalana, kahi a ke alii nui Liloa i noho ui, nona hoi kela pohaku kaulana, “o ka paepae kapu o Liloa,” a o ua kukui a la i ke awakea mai ke’lii Iwikauikaua mai ma ke kuamoo pololei, a aia maluna o ka Moiwahine Liliuokalani e noho nei i keia manawa.
Mai keia wahi e ka mea heluhelu e nui ae ai kaua a nana aku i ka lealea hope loa a na kaikamahine o Kauai, a me ka haule ana o Kalehuamakanoa me Hiilawe, a oia ka kou mea hoonoho i hoomakeaka ae ai “Hawaii no ka best.”
Ka lealea hope loa a na kaikamahine o Kauai me ke kaikamahine alii Kalehuamakanoe Haule oia me Hiilawe. Kona naauauwa ana i ke aloha a hiki i kona makeaina. Lalo o Kaniaaihawane malalo o ka Laukaieie malama ana me Makanikeoe. E like me ka manao o Laukaieie.
Oiai na lealea e hoomau ia ana iloko o na anahulu ekolu, i ka po ia o Lono, ua hooholo ia ae la ka lealea hope loaa na nohea o Kauai, oia hoi o Puakaakuli me Kalehuamakauoe ma kekahi aoao a o Kao nauila hoi me Kaulaaihawane ma kekahi aoao mai, he hula Kilu keia he hula noho no keia iluna o ka mua-moena maikai me ka pa-u no, he wahi pahu laau kai kukulu ia iwaena kona, a o ka nuku o ka huewai @ i oki ia oia ka m@ e omilo ai i ka lima a niiuiu, alaila hookuu aku a i pa i ka pahu laau alaila, oia ka ai helu.
Ua lilo i ke kaikamahine ahi ka hoomaka mua ana o ke Kilu me ke oli ana, a me kona wahi hoa. O keia hana a ua mau ui nei o Kauai me he wai la no Waipuhia ko laua mau pa-u e peepee ana ma ko laua mau hope, a me ko laua mau [opi] aoao, mamua ponoi o Ihikalani; a me he mea la e i mai ana:
Ia poahi kaa ka luna o Kilauea
Niniu mai Puna kaa keoahi
Ia poahi no poahi ka mauna
Ano mai ka nahele
Niniu mai ka pua.
Aia hoi na nanaina o ka lehulehu ke haka pono ala maluna o na mea ia laua ka lealea o ke kahua; a hoomaka ae la na leo o ka olioli o ka lehulehu e uwa ana a haalele wale, aole hoi e hiki ke uumi iho na iini a ka makemake, a na keia hana i hookupilikii i ko Hiilawe mau manao a pilikia loa oia, i ka ua mea he wali o na kikala o keia mau nohea, a o ka oi aku nae ma kona hoomaopopo aku, oia no ke kaikamahine alii Kalehuamakanoe a ua kuko maoli iho no o Hiilawe e hiu no a wela i ua hohea nei o Kauai, eia nae aole e hiki, no ka mea, ua paa kona ihu i ka uwea a nolaila, ua waiho pu wale iho la ia manao ana ona, me kona kuko mau no i ka nohea Kalehuamakanoe.
Ke manao nei ka mea kakau aole oe i poina i ka moolelo o Hiiakaikapoliopele i kii ai ia Lohiau i Kauai me Wahineomao, o ka leo o Lohiau ma ka hula Kilu ka mea nana i ku mai ia Pele ma Kilauea Hawaii, a oia hula no hoi ka ua aiwaiwa la o Hawaii i eo ai o Peleula ma ma Honolulu nei, a puka ai kela huaolelo kaulana. “O ku o Ka o Wahineomao.”
I ke kuu malie ana iho o ko laua mau leo oli, ua puana like ae la laua i ka leo hula maoli, me he ala e hele ana ka lau o na kumulaau, i ka ua mea o ka lealea launa ole, a nawai no hoi e nele ke koii koi o ka makemake. “ko ke ano i Heeia.” i kela mau nohea oKauai; a na like paha ia me keia mau la lani mele o Kaeleonalani:
He aloha Nihoa i ke kai, e a e a
I ke kapa ehu kai a Kaula, e a e a
Ua kau ka Iwa i ka makani, e a e a
Ua ko ke ano i ka @ nahele, e a e a
Ka ale leo lea o Kawai, e a e a
I keia manawa a ua mau nohea nei, aia hoi, ua kokua ia mai la lana e Kaohaiula ma ma ke oli ana, a hookahi wai o ka like a ua poe ui nei o Kauai, ma keia hoomau ana o ka lealea hula i ua po nei, aia iloko o ko Hiilawe manao ka @ nui no Kalehuamakanoe, a mahope iho o ka pau ana o ka hula ia po, a hala he mau la, ua hoi aku la o Laukaieie me kana alii kane me ko laua wahi kiai no ko laua wahi mau, a ua hoolilo iho la ke keiki uleu Makanikeoe ia Pakaalana i kahua noho paa no Kaukini me kana wahine me na kaikuahne onoi o ua eueu la oia mau la , a malaila i noho pu ai lakou me na poe a pau o Kauai mai, a malaila ke kaikamahine alii i noho ai a hiki wale i kona haule ana i ka hewa me Hiilawe, a ma keia wahi hoi i hooko ia ai ka manao o ua Hiilawe nei, a kaua hoi eka mea heluhelu i ike mua ae nei maluna ae, a oia ka kou mea hoonoho i hooheno ae ai me keia mau lalani mele;
I ke pono iho la nae oe
I ka hana a ke kauwila
I ka hala hou ana o kekahi mau la mahope iho, ua huli hoi aku la o Hiilawe me kona mau makua a me kana wahine no uka o ko lakou wahi mau.
Ma keia wahi o ko kakou moolelo e nana ae kaua i ka Hiilawe mau hana maalea no kana wahine.
Ia lakou e noho ana mauka, ua loaa ia Hiilawe he manawa kupono e hele ai no kai o Pakaalana.
I kekahi la malie maikai, ua olelo aku la oia i kana wahine, e ka’u aloha, ke noi aku nei au ia oe e oluolu mai oe @ iho ae au i kai o Pakaalana e hui au me Makanikeoe no kekahi mea a’u i manao ai iaia.
No keia olelo a Hiilawe, ua pane koke mai la kana wahine me ka olelo maikai.
Ua ae no au i kou manao eia @, ma keia hele ana ou e kuu kane, e hoo@ mai ana ka hopena o kau huakai nana e hookaawale ia oe me a’u nei kau wahine.
Aole pela, wahi a kana, kane i pane aku ai.
Olelo hou aku la o Kaulaaihawane, o ka mea a’u e olelo nei imua ou, aole ia e nalowale ana ia Makanikeoe a me kona mau kaikuahine, ua kamaaina no kaua ia lakou.
Ma keia mau olelo @ @ana wahine ua noonoo iho la na Hiilawe nei, na ahuwale kona manao i kana wahine, nolaila, ua noonoo hou oia i alanui hele nona e nalo ai kana mau hana.
Nolaila, ua noho iho la oia me ka maikai no kekahi mau la, a ma kekahi mau la mahope mai, ua ma’i wahine iho la kana wahine; nolaila, ua hele aku oia imua o kona mania ponui Kaholoakuaiwa e hai aku i ka mai o kana wahine: nolaila, ua hai mai kona mama;
Na’u e olelo aku i ko makuakane e hoomakaukau i ko’u hale ma’i o waho, oia hoi ka hale pea, i hoi pu aku maua me ko wahine; no ka mea , ua kokoke no hoi ko’u wa e ma’i ai.
Ma keia mau olelo hoaka a kona mama, ua lilo ia he mea maikai ia Hiilawe, a he mea oi@io ua kaawale aku la o Kaulaaihawane me kona makuahonowai wahine maloko o ka hale pea, a no keia manawa; ua loaa iho la ia Hiilawe he wa maikai nona e hele ai i kai o Pakaalana.
NUPEPA KA OIAIO
O
E HOOPUKAIA ANA E
KEKAHI HUI HAWAII PONOI
I Kela a me keia Poalima
Ka uku o ka nupepa hookahi: No eono malama, $1.00, no hookahi makahiki $2.00
KUIKE KO MAKOU RULA
He uku emi mai no hoi ko na hoolaha oihana, na hana kalepa, na hale kuai o keia a me keia ano. O na hoolaha mai na apana mawaho aku o ke kulanakaua hale nei, e hoouna pu ia mai ka uku.
E hoouna ia mai na manao ma ka inoa o John e. Bush Ailuene Buki, o na kauoha nupepa a me na hookaa kala a pau ma ka inoa o ka Puuku John Kapamawaho Prendergast.
JOHN E. BUSH
LUNA HOOPONOPON
JOHN K. PRENDERGAST
Hoolaha
I na Luna a me ka poe lawe pepa pakahi, a me na makamaka eae o ka NUPEPA KA OIAIO a me KA LEO O KA LAHUI ma keia ke hoike ia aku neiia oukou apau, e palapala pololei mai ma ko’u inoa no na kauoha nupepa, na hoolaha a me na hoouna kala ana mai a pau. Aole e mana kekahi palapala hookaa ke ole e kakauinoa ia e a’u ma ko’u inoa ponoi elike me ia malalo iho, i na ua hiki ole ke kakau mai ma ko’u inoa haole, alaila, e kakau mai ma kou inoa Hawaii elike me ia o puka aku nei; a i ole ma ka inoa o na “NUPEPA KA OIAIO a me KA LEO O KA LAHUI”
JOHN K. PRENDERGAST
KAPAMAWAHO
Puuku o ka NUPEPA KA OIAIO a me KA LEO O KA LAHUI
Honollu Jan 12 th 1894
Hoolaha Hou
HOOLAHA HOOKAPU AINA
Ke papa a ke hookapu loa aku nei au i ka poe a pau e hele kuleana ole ana maluna o kuu aina e waiho ala ma Kalapana, Puna, Hawaii, a ua hookohu aku nei au ia J. K. Kawaiwai i Agena no’u, a nana no e hopu i na heloholona komohewa a pau, a ua mana oia e hoopii imua o ke Kanawai ma ko’u inoa.
J. K Ml.
Honolulu, Apr, 13, 1894
Olelo Hoolaha
Mai keia la aku, aole loa au e ae e hookaa i na aie i hauaia ma ko’u imua, ke @ he kauoha mai a’u aku. GEO. MCNAMARA
Wailuku, Maui, May 5, 1894, @
Olelo Hoolaha
O ka poe a pau e paa ei i na waiwai me ke kuleana ole a me na @ ia Mrs. Hana Nauele ke hoihoi @ ia u, a o ka poo a pau he mau kuina ka lakou la Mrs. Hana Nauele i oiai ia e waiho mai ia u. MOSES MAHELONA
Hope o Mrs. Hana Nauele, Wananaina Hana Maui, March 8. 1894
ma@ @
Olelo Hoolaha
E ike auanei na ana kanaka a pau loa e nani mai ana i keia awau o Mooksing Pake, ke papa a ke hookapu kia aku nei i na @ mea waiwai a pau loa @ e hoaie mai i kuu wahine mare, ia Mrs Lono Mooksing, aole ao e aku i kona mau @ a pau a ke papa pu aku nei hoi au aole e malama kekahi poe iaia, a o ka @ hoolohe ole i keia e hoopii ia no ma ke kanawai.
MOOKSING @
N. Kohala, Hawaii, Mei @ @