Ka Oiaio, Volume VI, Number 10, 9 March 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii. [ARTICLE]
HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.
Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.
Ke Kahulileole'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Waipio Hawaii.
• > ——— ■ j Uimhiia e Mvxe īfanu no "KA LEO.'l Hiki hou o Makaiukeoe makai o na pa!i lmlnnna—Hui hou oia j me'kona i»n\i hoa auk#—Ha?»wi j oia h« }ist>aaina nui na ha Mano j —Hoolilo o".it ia liiliou i aiau ki- j no kanaku maoli —Nni ka hauoli oia p!)ē eepa—Hookaawale oia ; na poe malinini mft kona kaik\)iihine. A oia ka ke 'lii nona ka moku ij olelo an ai, kai no hoi o Jaua nei ; walo ae-nei no la hoi na mea lealea j eia no ka hoi noia maii mea hoonajiea. a.'oia ka u<i a'ii la j lawe aku ai a hookuu aku ia i na kupee anueaue ina na j>ulima o Pupukanioe <vui tn« ko Jlaunaloa tnau kaikanmhi/ie, a ia Līhau hni iuo Kaohaiiula iii.i (ie liuleiioluho makah'| nie na kinohinohi o ka nani ni>i. a j lie niho niauo i kainnaina. me K;ta-j ]a, i knpa ia Koua inoa he L°iom:\iui, ua li.iawi makana aku oia ia Kaana, ahe lfei mouii hoi kana i inanawnlea aku ai ia Kawelouaakalaikhua. r-o^k^-ai»-o-keia^-m«a— he nioini; he lelo maikai oia ke nana iho, a he ano like kekahi me he puupuu daimnna la, a be melenaele ano polu liekuhi, a he mnu auo e ae no kekiihi o keia mea he momi, ua ike nui ia keia mea ne uiom; nia ke kai kuonoae nui'o Ewa ma Oahu nei, mai kwla i 3 mai he Pipi aia ma kona Lhilihi e kau ai ua motni nei. he niea makeniake nui ia e na 'iii ī ka wa kahiko i Jei, oia k"a ka wahine eueu o Hawaii i olelo iho ai: Kuu i a hamau leo—e Mni walaau oe o niakani aui nei. Oia ke kanlana o Ewa i ka i-a haniau leo a hiki i k.eia au hou. O knia le) inoi>n kana i makann «ku ni i ke lii kaili Ja o LehuA. n ia Makinikene liui, he wahi lei hwn li-aiukala kona, he wahi lei ano ole paha kona ma ka nanaaku. aia nae iit* ,iu a\viilina kona me ka niulea.a i kuuoiuai no hoi e like ine ko Makanikeoē ano hihiu ma koini miu hana mana a oau, he mea ole iaiu na mea a pau. Ma kei» inau makana a Kamohoalii i hnawi aku ai i kana mau malihPhi, nolnila e hoomanao iho kiīna e ka maiiamaka. 0 kf]\i ka mua loa i ike ia ai na k 11,100 i hnawi makana ia ; nku a-i e alii ala. a lilo i mea | k'uiee inau ia ini na lima o na 'lii ! a ;i.-j j;a p(je hula « ptl i pu no tne, na iimkaaiuana. | 1 ;;a p.ui ana o keia mau maka- | i i i n > ki.ii ae l.i hoi na lealea | :r.i!a a M;u h"iaia ma, a luana lho j
1 1 ipa'una hope lna me na elolo :!'.;i. a oāii ko lakon pa■"i'i aita. na hn.oknu ia na kinu laau i- ■'..'.a u Ma inaloa e hoi me ko ln— ■ ko i i;';*>i i>awe!ii lei l"hn >. a peia j i)?: na o\riii pipihi Jehua o Li-j hau 1111:. a u;i ano li'k'e ae la no j hoi meku Koiihi me Kaohiiuln. ■ A n > ka manawa e kokoke m:ii j ai n MnknniKeoe uia e haalele mai i j ke lii puwwai hamanni uomi kn j Moiu'.olulo. ua ku ae la o Maknni- ; kepi? a uoi nku la i kona ohiolu f hookuu mai ia makou e huh hoi iiKU uo Hnwmi. oini aia ke kau niai , la oa miika o k>. ui'.iii nana ka hoouna in lai .1 e hoi no ka lona me ka īule. ua ai* oiuolu ī,t m-ii la koia mau ok'lo ine ke alohu, a oia kan« ī oleloao ai 1 kona >nan elele oia o Kealakoiiila me kona lua o Knhakauakoko. he mau inauo - mahoe' kein eiu i, oi.i ko K;mioho.ilii man hope nonoi ma ka noho ana a .mc kaheKiam, . ! A o n;i Pukaua ia n.n kona alo ponoi, a he mana piha ko laua e pepeiii i kalii mano a uiau mimo e uhiii an.i i ke knnawai a e kaula'i la na iwi i ka la ma ka aina maloo. A oia kei;* i ohlo ia aku la e ko laua haku ah 1, a v>ia ka laua e hoo- 1 lohe 111:11 la o ka pane ia aku, a ua )< patie nku la !;o l.iua haku ahi, Anhea olua e ko'u mau hope a 1 elele hoi o ko kai uli k:ū lipolipo '< hohomi 0 ko kakou aupūni moana ' ano. o liuiiii, hooniakauk'an, e hai < aku 1 d:i N'nihi 1110 ka heluna niii ■ 1 hewaltt>»va o ko knkou mau hoa' I like ho iiiiino a ke manao nei au e 1 ! lilo 1,1 olua a iuc na Ninhi ka hoo- I noho papa ana ia iakou ma ka ili ; k:>-i o k ( inoana o A!er»u.ha' a ao' i nqi īii.'.luna :tku nei o kakou i«:.i )a ' 1 tn|i ak!)• :i hiki 1 11-«wait, wahi a na ! t
I uiamo i pane iii'qi ai aoīē e pau'kulia i kaln āu i makehiake ai e ko oiakou haku. Pau keia iuauolelo. nia Ue on> ln 0 Hoo(afekaīmu me Puakawilīwili ininahu ka mnno, me M.ikamakaole. Kulukapii. me ko lakou 1113 kaukau n sno pieu anni tno ka_ hakalia ole, ua hiki ia lakon ke pulumi i ka manawa pokole i ma- - - — r. A oia.no ka ka mea i maai ka Lnhiiī Hawaii »01 i ka niaīama i ka leo, aole he makemake e huule ki' leo, ua m >a mau no mai ka p<v kahiko mai. E ae iho e ka ni"°a heluhelu i kou iini no na hoohiluhiln a na niaiH>, ine ka haaheo nui o na kanialiele. a penej ka hoonoho ana, o Hoolalekiwmu mu I'uaknwiliwili o laua na pa'lnta mainua o ka hu&kui me Makt\uikeoe, a mahope akii o laua. na pa knnnha ia ka nui o na mano m'a k'a Ffih)ni hookahi, oia hoi, h->o kahi kaau i;. ma ka helu o II awr.ii nei. a- ua olele ia ma keia moolelo. aole i huijj mai ua poe Pipi huhu { nei 0 ke 1 ai, ua hookui'aku la la - ; kou no kahi 1 pae aku ni ma Ha- | enn. j Ua ikevae la no kaua e ka mea nnna e kilohi iho ana i keia nanea. aiano kakaua kamaeu 0 ka aiiia j [mamua o ka huakai ine na Niuhi j kae'ae'u o-ka moana, a mahope mai | i nna, o ke alii o 'Kahakauakoko tne j ke alii kaīli la o Lehua, oiai e; . pipk> iho ana na anuenue nialnna • pono' ine na kilihune ua liilii e koi- J . awe ana ika lewa, .ā me ka pnpa > lalani mahope iho ona, ha Pupu ! kam'np elua. - \ M ii poina oe eka niea heluhelul 1 kela inoa a Makamkeoe i kapa j iho ai ia aia.ma ka ; lalnni elua o na mnno o Lihau ko . Mani nohen, a mahope aku o Ka'aana me kona mau kaikualiine ieli'a, a na Komhi me Kaohaiula : j pnnai aku ka liope, j I ka makaukau ana o ka poe tnalthiui e hele aku no kahakai ka ; mahiio, ua haawi'ia ke aloha hope | me Ke alii nona 0 Kanaloa, oia ka ' inoa mua o K:ihoolawe i ka wa. h*- j 1 «kua wale tio'na po« « noho j I>ma mnluna o keia liiau moknpiiui ; { he 12 ? j j E lon M) iia hoike oiaio ona ku ! inkuhi :re na wnhi pana a puni j keia Pae Aina maloko o na moolelo ! kahiko a me na Pulo. na inele Koihonua. me na Kumulipe, me na oki ■n mahelehele. aia niai !<>ko ni '.i oia " mau 'mea e loaa ai ka oldo kumu o Hawaii |uei. I ka wa hope loa o na puili alolia ana, he oiaio, ua ko oae )a īa raawaena ae oke alii me ka malihini .1 ua hookuu aku ln oia 'ia lakon e 1 hele e like tne ka olelu a M ikaui ' keoe. A nia keia huakai a ha malihini maluna o na mano, u 1 huoinaka aku hi ka mnka mua ma o Hoolalekannu ma ala me kona mau hoa, «i.i hoi o Makanikeoe ke kilohi ala' j i ko laaa mau oui nna, ine he kuhe ana ala a ka wai mii e holomoku J aiu ma ke knhawai. a ke.panee li- ! ke aku nei hoi na mauo a pau mahope aku, aia hoi na waa pupu o Maknnikeoe me ka auwaalalna ke' olali ae la hoi mamua pono o ka j huakaī moana, nie ka pohu lai ma-j tie o na hiona nanaina 0 u» la* nei, ua kaiae ka lani, ua papuhea ke! ano oku lewa, aole he nmi okuku ; opua, ua hoi ka ohu a ke kumu' 0 na mauna, ala nae īloko no oia' malie uaaikai a puni ka lewa, 0 ka j mea kamahao nae 1 ike ia. eia 1.0 ka halii m\u ana oka ua-k<>ko aie ka pipio a".au ana o ke anuenue • naluua pono o Kawelo'naakalnile- : i hōa me kona īnau lioa au moana j ja pau, he mau hoike keia e maopo- ; 'uo ai. ua ike >a ki'ia huakai hele e : ; ka poe.o ka po mai , j Ai tka aiaka mi';i ona mano ke j hele ala i ka hapaiua like o ka ino- j iana o Alanuihaha, a o.ka hope mai [ aoie ih i laua uini. aia no ia i Ka- j hoolawe. a ke kal ih ala na lala 0 j ua poe mano iiei ilūna o ka ilikai, ' aia hoi ke nana pono aku nei nn ; poe inalihini i ka oni maia Mauna- ! 1 kea me Maunaloa a me Hualalai! a j oia ka ua poe malihini nei e nioau imalu nei ii Puoukanioe. a ke haI Jiai mai la oia i na inoa o nn wahi j a pau o Hawaiī ma ka aoao o kn j hnli a lakeu e nanan4:u nei. i.ia hoi J na wah.ne noho mauna ke ka.luko ! ina: U i ko laua kapa hnu, a kthonola nni la hoi i ka piii laau, n oia pahīi k« ia la: ! "Maoiuao i ka hau Jfcatui).t o Ma- i ■ nakeii. Opu iho la iluna o li hinahina. Ka pna luhiehu a ka Mamnne, i 'He l.una wale ala 00 ke ike aku, Alnha niai nei hoi ka uina, ; Me kuu kaiKniua o launni o ke 'kaha." ī Aia hoi k« kuahiwi kaulana o Maui ke kunihi ae la i ka makani. nona hoi ka olelo ia: 'Akaka wale 110 Haleakala, Ka uwe a ke kim o Koolau." JN«» koia wa a l'npukanioe e oielo nei i na ho.ihole, aia lukou ke hek' ne ia maw; hoo ka lae o Upolu a ua hoohuli ae la lakoa 110 k.i aoao lulu, a ke nana la mai h e K \ p->c o ! oka o Kohala, koia pipio o ko ami£nue me ka ua koko «• htlu pna ' liei iluna o ka īlikai. a ko hooknni u»ra mm" la i,a kanaka a pau o uk,o ka ainn, a i'.a inaopopo n<i nae i . lakou ke- koho ana niai; ma ke an<> . o keia iikiu hoailona, ho alii nm Ka ; tnea noin ke anuen i<» nie ka ua koko, <iai, u >11 vv 1 ou ika ik.- 1 ana i na ouli kupanal>-> iie nui w.i ; 10, aohe ht! mt;i pohihihi i.t iakou. j a ho Lahui uookoia k<> 'Hawaii uoi ' iua ua ino lohu'ehu walo he uui i: k.i « a kahiUi), tia like ko lakou iko j oie na ka po? uatia i iko 'i'. \
kn Hakh, 7i*oia lakou i hoomanai» ae ai, ua haiuTNivfe'a Mesia. Pela no na kupuna o; ka lahui ! Hawaii nei, aoia>nokft ua poe . 0 uka 'inai o Kohala e olelo nui mai la. ' ' la &rakanikeoe ma i kokoke aku ■ ni ma Haena. ua hoopa#' iho la jnia 1 ka oniana o,na mano, a lni-k* iho la lakou a pau m'a ke kai. O. Hnena keia i oiēlo ia jna ke mele. j "Auheat)c e kāehn. —- NoOnoe pono iho oe, I ke awa ku e ua moKU, Ku nku 1» i Haena." Ma keia kalewa ana a na mano j ina ua wahi ala me na poe n.inhhini, ua hoopuka Sre la o Makanikeoe* i kana ok>lo imoa o kona knikuahine Pupukanioe, e hoomakft nna oia e haaleli? ia lakou malaila no ka niaiiawa a hoi mai. a 110 keia olelo, ua hoolohe ia,kona leo kauoha. . Ka hele hon ana o Makanikeoe tr.a ke ano kiu a hoi hou inai— Kona lawe mua aiia ia Kawe'lonanknilehua. Ma keīa huakai kamnhao a 11 rt kamahele malnna 0 n» mnno, mai ke kowa aku o M;lni me Knhoolawe. a ua hiki akn lakou mawaho mai o ke kai o Haena, nolaila, o ke ke'ki kaulana 0 H.awaii ka mea !-o lakou e r>ae e aku ana iuka 0 ka ! aii a ma ke n'nfi he kiu. a i konn t mau[hoaehuli pono ma; ana kt> 'lakoumau nanaina laia, me na hej khelena e hoike mai ana i ko lakou ! mnnao ku i'o o ke aloha hoahele 0 Ina alanui pahaOhao a lakou i he'e I mai ai niaiuna o ka ilikai o ka mo- ! nna nni akea, 'ka'mea nana 1 lawe i mai in lakoii. j Ma keia man manao kuka olelo ! ana, ua hiu koke ae ia no na ina--1 kani haukawewe nei o na pr.li o | \V»ipit>. lia hiki aku oia inauka o | na puu haelelua ma Kalahikiol'a, a |un hala ae-'la o iNiunulu *mahope jonn, a ke hele aKU la mauka o Hoj nokane Kohalaloko. a ua keeh'i I mua aku la oia maluna o Awmi, a haia i ho.li ae ni a ike nku i ka hoimeo ko laua haku aiii Laukaieie,. ! ka ui ūohea o ka noe 0 Waipio | A īaia i'hiki aku ai ninlaila, aia jua ut u'i.hiiu uiē. kuna"nmu hoa ■ e noho ann, e like no me ko lakoii [ano mau he hie.hie uia na ano kuS iana a pau', a e hamumu nua no j lakou no na olelo a Puaohelo ī hai jt? ai 1 ola honua, nia nue, na pa-e :aku la he w;ihi leo p.he,ihe, ine he | walii makaui ke hau ala no'ka r.ili j o ke ao. i Ua j>npa pono aku la keia wnhi j leo niii na pepeiao o ī.ankaieie e hai akvi ami: E ke alii waliine j īloko o ka malu o ke aloha, ano. ua j kokoke -iiai ka hopena e ike ai oe ji na hiona liula o ka la, k» mea au i hooumi ai ia eia oia raa na aekni o llawaii nei, nolaīla. e liuliu oe 11011 ilio. I ka pau ana o ke:a olelo i mao nono ole ka mea kiiit>"kanaka, a v.a j hoomanao ae ia oia rfa Hioanlujohia ma no ia mea nana i hai wial j iaia, ■ oia hoi kana i pane ae ni 1 I kona mau kahu hanai .ia Kaukini jmePokahi. j Auhea olua e o'u -makua aloha? j E-o-, wahi a laua i pane mai ai. I j A wahi 11 Laukaieie i pane aku jai. hewahi leo keia i oa-e iho nei I ma ko'u mau pepeiao eine o Pupu j kanioe a hoea mai mekana ukana , waiwni nui he aloha. aole i pau poj 110 keia mau oleio a Laukaieie, ku j ana o ilinaiiluohia inawaho o ka jpuka o ka hale, me kana mnu hua- . olelo: . E Laukaiei«, o ka mea an e olelo I nei i 011 niau makua, o Makanikeo i ia. oia ko Pupukanioe kaikunane, ;ka mea nann i alo aku hi ke kai ; loa. a loaa ko makemake i ka paiena o na mokii. a he mau hoahele i kona, e T a la iluna oke kuala o naj ; mnlio ma kf.i o Haena ma Kohala i ;»e nei. nolaila. nv.i uihoihoi oe no ; kou ike an >. nku iaia, a n;i inaua kn ! hoohiluiulu ana ia oe 110 kou launa. i nna me in. r keia wa e olelo nei 9 Hinanluohiamekana mnu hoakaka piha; ana imna n ka mea npna' keia moolelo. ua hal;i e aku la o Mnkanikeoe i kni o īīnena me kona kaikn-i aliine Pnpukanio^. fa Makanikeoo i hiki ai mnlmln a iko i kona ka'kuahino a 1110 kona uian ho«, a ho nioa hauoli n:ii ia ' 00 lakou 1 ka iko ana mai i:\in, a un o|i>lo aku no ho, oia i kona innlī i kniknahine. eiioi ae no lakou nia . ; ke-ala kai a liiki nia ko laua wahi ī i ' hoomakn akii ai e kau maliina o »ia ; waa pupn; aoh* nae e Wikīwiki la- | kou i ka lole nna mni mka o kn ' aīna. nia a hooa aku oia inalailn.' ;na ae mai la o Pnpukanioe i keia inau olelo a kona kaikunano. ; ' Ika i>an ana o koīa mau olelo u:c hole mai la o āīakanikeoo m< , Knwe(.»'naaKalatiehu i no uka <> Kahuwa, a mailaila aku 110 ka aina ua kiinu.puu o Waimeā. kal>i keia *> ka h<>le. a mailaīla aku la ma ka t>oa o n;i kuiihiwi mauKa o Waipio 'mo Waiiuauu, h mt liiki loa akū ; hiua no Kaau.vana ka home paa j maii i ka ohn o ka ui nohea a hiap;iiok* 01,t ukii. aia hoi. ua h >iktaku i.-i o Makanike >0 i ua holehele n i o ko beik> kaili la o lK>hua i mna o Laukaieie i e he n Ra ala 1 ! :ii;>al<> ao a nalo akut M.i koia maalo Ai\a ae o ke kino o ka mea nona ua kulana kilnkīlai imua o ka moa nona koia mook-h>j ua hooiai » oia i na ololo* a |>au a ko : Vtipua Hinauluohia. I koia maalo ana ,ae o Makanike> uie kaua nianiua 0; Laukaioio, ua ah«ii loa aku oīa iaia ! nialuna 0 ka pīk«> o Maunukea kaj hnle noho hoi oia mau kupuou ho-J v>K..iHK.UpU;.. i