Ka Oiaio, Volume VI, Number 6, 9 Pepeluali 1894 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE. Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko. Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO LAUKAIEIE.

Ke Kino Kamahao Iloko O KA Punohu Ua-koko.

Ke Kahulileol'a o ke Kuluaumoe o na Pali o Wapio Hawaii.

Ūnnhiia e Mum' Mauu do "KA LKo.'' Loaa ia Makaiiikooe ka hoi kc oiaio wai a Kaohaiula inai, eike ai oia i ka wuiwai o kann mea i hele mai ai — Loaa o Kawelof>\ naakalaHeliua. < : O ke kanaka hope loa i lāwe i J»ana hōe maluna o kona waa ponoi ] mai Kipahulu Matu mm i ka nia ' lania o lulai M. 11. 1875, oia o Ka . leinaakalii, a na manan ia, ōia kn kōnaka hope loa nana' i waiho akn i kana hoe, a niahina no hoi o keia ~ wahi J kukulu ai ka Moi Kameha • nifthq V ī pnhn Khp īl-in'nii, ekil'i uiai e ka mea heluhelu i neia mau hoakaka a ka niea kakau. I ka kaua kamahele e noho nei ma Leinoai, ua ike oia i na ano mahua pau o ke kai, a aa nhi paa ■ - . pu la o luna o na tnanti. a linliu īkī kona iioho ana nialaila, aele he wahi ano tiavtpu mai īlōko ona no liana mea e huli nei, a oia k;ina ■ h'ooonanao ar ;:i i na ole!o n Kaoha-' iula he hoonumpuni. * ; ■Nolaila, ua haalele aku oin ip ? Kaula a kapio mai !a ma ina ka ] «x)Oatia a hiki malnna o ka puti o' iih» o Anaki tna Miiol'n. f k;ihi nona ' Jca huluhulu nioerkc'hnu, a mai lailn | «ku oia no Juna o k.i pnu o ahi r> j Kaoiaile ma Nualolo, nnn.i ka pun vl«buaia. *"Ho uluhua au i ke alii lele o Kamwile. I kalel.e pna—« lele me Kaauhau." Ke kilohi aUkeia i ka h tka lewa o Nuololo me k«..lne knuiann kuaiki, a huli ae la oia a-iiana ī na j * pali nihoniho o Kahilau. kahi hoi a j KoolaU e noli'"» m"i ihm. ka Pikoiak«alala hoi o keia au hou e hele liei, *o ka mea, anl« e hnla kann _ puā i na e'pana i ka 1010. pela no o . Koola», ua ike maka ia kana mau " ola kino i make ai iaia nia Kalalau.' ke hiamoe n Q i me ka maknah'ne. ' honua, a nona hoi keia mau lalani «īele e wiile 'waha nei i keia mau la. "He ohohia nui, NouaeKoolan, O ke aiwaiwa. O na pali kiekie; i Kalalau kai Inna, | .. Alahaka i Nualolo, i Ua kobu Auhau, Kolo i Makuaiki." j I ka wa a ka kaua kamehele e ku j nei a nana maluna o ka puu o Kamaile, ūa haliu pono aku kona i»au nanaina no Nakaloaolaikapnli. me na koa Kaalahinnaikapuli, no j laila. ua hiKi aka oia ma ia mau j kiekiena, a iaia e nana niia i na ■ hiona oia mau pali kaulana, aia hoi. uahoopuiwa ia oia n;c ka lele o kona.hauli, no kona ike ana iho i ; nel raea nni e kup.'ka ana iloku o ■ ke kai, pii ka elm o ke kai iluna ■ aole o kana mai, ui.e lie poi aua la j na Ka nalu, a i ko i','. nei h<somao-' nopo ana iho, na ike iho le keia he 1 Mano ealualu ana i kekahi waa nu, ! me na kanaka e hoi ana i Haena ■ ma keift mea, ua maopopo loa iaia | n«, e p au ana !- r ela poe i ka make i keia M [ano e alualu nei, a oia ka ' Makanikeoe i olelo iho ai iloko ona J "aole a'u hani mnik.ii eae o hana, ' aku al la oukou ē keia poe kauaka ! eia wale no. na'u e lioowaiewale aoi) keia mano." J 0 Ko ia nei niiki koke iho la no i la mai luna md o kela pali kiekie ; a ooho ana kwia mahope o ka waa 1 o ua poe nei, kulii a Jka waha o ua ' mano nei e hamama ne :ti«. faia uiahope o ka w:»a i kela wa, q% pane ae la oia uie ka leo nui, mai hopohopo oukou i keia' mano, na'u e paani ae ini.i nei i noeH lealea na oukou, a e nana mai no ho ? oukou la, pau keia mau ole-' Jo, oko ia nei lele koks aku la no~ ia iloko o ke kai, i hnM ae ka hana 0 ua Mano uei e nahu, e alakei ae j|Pg keia iluna o ke k\u kahi i kau *

ai. a kfi paa ifi la ka lalaku o uai Maoo nei, ua loiLi ka inannw.H. aia nei i ho'ohoka ai i keia kupi.ino o ke tai o Kalalnu a hiki i kona pau- j pauaho ana, a ike mai Ja o Maka- . nikeo, ua kokoke ua poe nei e pae! me ko-lakou waft ma Ilaena, ua haalele aleu la keia, i ko.na hon mokomoko ma ke kahua o kaili o ke kai o Kaialau, ke ninau īho la paha oe e, me« heluhelu i ka inoa o keia Mauo e holap'u ia nei ka ma lihini a kaua, ow'ai la ia? o Koama y> kona inoa, aia kona kino pohamu la iloko o ke kai'a hiki ' manawa,- he pohaku makai fnai ia e ka poe bele kaapuni ir. j Kanai. , " t Aole i pae aku ua poe nei iuka o j Haena, ua hiKi mua aku la keia malaila, a ke nana ala keia i ka puu o ahi o Makana, ka mea hoi ; nona ka t)"li lauae, me ko laila ma 1 kīowai kaulana. laia nei no e ko aku nei .mauka me kona kino a-ka, ua ike ole mai Ia ua poe nei nona ka w-aa a pau la lakou i ka amu ia, a hoi uhane aku i Ih lakou no fco lakou.hale, a ke wa i nui la nae lakou i koīakou mea nana i hoopakele, auhuea la iaT ua hiu ae la ca keiki la aia iluna o Ko'uko'u; ke nana iho la i ka au o ūa hala o Naue i ke kal, nona hoi kn lae i uhi ia e ka noe, a ke huli I iho la oia e nana i ka holoholo a ke | kaikamahineo Waimha, oia 'o Na--1 lehuaoluluupali laua me Hoohila j "lea wahine nonii ka huln ana me ka ' wai o Lum;)hai, ka u»ea nona ka mole ulu. wiihi a ka. poe kahiko, a ke waiho kahelahela mai la ke one ■ 0 Mahamoku rr/e kena limu kau ; o Manu'akc|>n, a he puaiki ' mai ia ka wui o Naii)»Jokama iluna ■ a ka welelau pali, a no keia mau i hiohiona nan'i o Hanalei aiua ua ■ nai, ua lawa ae la ko ia nei nana 1 l.ana, a ua aui hou ae la oia wahope i jo kuln anai hele mai ai, no ka mea ] aole he wahi ano halia iaia ia wa ne. kana mea e huli nei. nolaiJ*f, ua i huli hou'oia i hooe, a nae ■ ekokoke aku nei e hi*T i«a Poli- ] ■ h?ile ka oia nohea ];Kadhaīula, uaiKe aku la keia he j mauMau ,n.anu Iwa e kikaha mai | ima if\jna lilo loa ine ka hoolailai I malie malie ,ina i ka lewa. a o na i uianu e/ae he nui wale, aoie lakou i' j helu ia. . i Ma keia ike ana ka o Mākanikeoe ! 1 ka nui hewaliewa launa ole o na nianu e ix»hai maiie a?<a i ka lewa, | ua lele koke aela kona hauli me ka | noonoo a»iano kekahi manawa an;t manao iho oia e hele hou aku ma i kahi aua poe auna inanu nei e koj koke i hoU i luna o Lehua a noia j mea ua lioohahuna aku keia ma ia j.wahi me kona kino ano pahnohno me ka ike ole ia mai oia nei, a īaia i iauna aku ai ma Lehuu, he mea i oiaio, ua halawai ko(c« aku la ko ia nei mnu kiionolii uie kekahi mea i kino kanaka e noho mai ana iluna | |o ka eheu n na mauu Iwa me kona j j mau aahu piha o ka hulu o na muiiu uae kona mau pap.ihi lei lehua o luna o Pihanaakaiani, kahi hiii o me kana alii wahine Kaililauokekoa—e ua moe oe, kej kahi mau mea nana i hoonanea la kakou ma ka moolelo kaao o Laie ; ikawai, a o na onohi maka o ua uiea nei a ia nei e nana aku nei 1 ke kau mai iluna o ka e heu o na | maou, ua like ia meka onohi uiaka ioka manu Mohoe'a o ke kuahiwi 1 ka pohai puni aweaweula i ka one- | j'hi. aka, hooka"(ii ne ona pohai ula, j I a o ko keia uiea kino kanaka hoi a : i ia nei e nana aku nei, he ekolu poI hai puiii o ka maka. "auwe!' ■ makemake wale." jfc o kona ili, ua 1 . like uo ia me ka o ka la i ke j i kakahiaka nui a me ke ahiahi, ma 1 ■ keia mea i manao iho ni o Makani-; :keoe, o ka mea keia a Laukaieie i ■ i ikeai ma ka moeuhane, a o ka; mea hoi anai hele mai ai e huli me ; i kona kaikuahine. I kona ik« a:ia i keia kelki ui, a ; ! oia kana i noonuuiao ae ai. ta po-; ' lolei na olelo a Kaohaiula, nolaila, j e ka mea heluhelu, ano, ua iko ae ; ' nei oe i na hoakaka ana a ka mea kakau no ka moeuhane a ka mea ' 1 nona keia moelelo hoonanea ma-; ' maua ae nei e pi!i ana no na ma- ; kua a n»e ka laua kaniaiei aloha » ; hiwahiwa hoi a Kawaihoa tne Halalii, nolaila, e hoomanao iho kaua e ka mea heluhehi, oia no keia u ke , pukonakona o H&waii « iko nei, :aol«hemeae ae; a no iā mea, e nana hou a« kana i ka hopena o k«na niau hana uiauiua aku o keia * moolelo, I

! Loaa o Kawelo'naakalailehua ia i | — Kana mau. ha- | na maalea<—'Hauaie, ke aloha i ī na keiki kaili la ala o Lehua, —Ka ike o ke kahuna o Ku kaalamanu. I ka~ manawa a na manu e hoolai malie nei vka lewa me ka la-j kou milimili, me ke kali ana i ka la ; 0 ke kowelowelo aku i ka ilikai, a*; aia hoi kona mau kahu lianai ke; <liuliu nei i na pono a pau o konaj haie noho uiau, oia ka moku o Le-, hua,- a nona mai hoi ka inoa o keia j mokuahi e h;>Io nei i keia mau ma- ] S kahiki e o nei o Lehua, | I ke kokoke ana aku o ka !a e nalo i ka ili kai, ua hooknn malie mai la na manu ia wa i ua keiki nei iluna o kona mokūpuni o Lehuē a hoomaka aku I'a ba poe m'a- j nu .nei e hoi no ko lā .ou mokupu-1 | ni o Kauia. I j la Kawelo'naakalailehua i komo i laku »i iloko o ko/ia wani niau rn* 1 i kona niau kahu hanai e noho mai j jana, ua makaukau i na mea ai a i j pau 110 ko lakou paina ahiahi. j 1 I keia wa a lakou e ai nei. ua : | puiwa ia ko kakou elele hoomana-■ | wanui i keia wahi ia he Pao'o, i ka j | iekei ana ae mai loko ae o ke kai; ! me ka wai iloko o ke omo, (he ipu , j wai ke ano), a waiho ana iluna o i kahi e ai ai a.o ka hoi aku Ja no ia i i o ua wahi I'ao'o nei a kona wnhi j | mau. a o k« pa-ni iho Ja no. ia i ka j |wai, a oia ka mea e ole'o ia nei, o[ ! ka wai a ka Pao'o. I i O keia wa a lakou e ai .nei, u.a i i leaa ia I I maikai ana e hoohana ai e like n»e j I kona ano mau, ua hookuu pau aku ; ila oia i kana mau apu puhipuhi i i makani hoinele o ke afoha i ua ni j j ia o Lehua ma ka inoao Lnukaieie,. j o ka hoomaka ana iho noia o lakou j \ e ai, aia nae ua komo poi.o aku la j j ke aloha iloko o ka houpo o ua keijki kaili la nei o Lehua, a ke hana | mao ole ala ke aloha iloko me he puhi la ka oni, a o ke oki honua ae la no ia oka ai ana, a o ka hina aku la no ia hi«moe. la pili ana iho no o kona mau niaka, o ka halawai koke aku la no jia o kona ike ma ke kahoaka ano i hihioi ke kino o keia "kaikamalune jui ē noho ana iloko o ka Punohu jua koko me kona nani oi kehikela : j maluna aku o kekalii awaawa nui i j haiamu īa e koua mau hoa noho i joia wahi, oia kanjt i mukiakuai ma kona papulina akau, me ka hooho-, no ana o ko laua mau kino nie kona hoomaopopo i na holeheleim a puu o keia wahine ui ana e j kuwili nei, ma keia hiainoe honna : ana o ua ui' nei rae k» liuliu ole o j j ka ai ana, ua lilo ia he mea haohao ji na niakua hanai ona, oiai, aole īa j lie mea maa mau i ka laua hanai., j Eka m*a heloheln, ua like no | keia me ka hanwioa i loaa ī ba ;uea i nona keia nanea, e like' me na mea 1 īke ia uiamua ae :iei o keia moolelo Aka, aole nae i loaa ia Kawelo naakalailehua he haawma oia ano like me ia 1 īke ia ai e Laukaieie ma kana moenhane, pela no keia. Nolaila, ke a«ai?nlu mua ia nei laua ma ke aka-kino Wi»i'ua, hanehane paha auanei a hi|i kino aku !aua ma ka ike maka sV.a i ko laua mau lie'.ehelena nani, a oia auanei ga mea nana e hoomaalili i ko laua mau puuwai nie na iini o ka manao hauoli. , I keia oki-pu ana ae la o ka ai I ana a ua keiki nei o ka la komo. I ua havi!e hou ako la ois iloko o na ;hoinainau ana a ka aia I hoi kona walii oiwi kino ke lupea ia ala iloko o na hooipoipo ana a ! ka hihio, me he la eia no i ke ao. I Ua hiamoe ua keiki nei iloko o na po amsna ao ekoldj e like no !hoi me ko Laukaieie hoolnhi ia ana, a ua IHo keia mau haawina i hekau ! iho mahuia o v,a opi"o nei, i roea e ' hoanoe ai i ka noonoo o kona mau ; makua. No ka mea. he haawina nu\a mau i ua opio nei. i na kakahiaka nni a I pau, oia kous manawa e ala ai i ka ileoo kona poe kahu (manu), ī kii 1 mal iaia, e hks uie ka mea mas !ia lakou, no ka lawe ana aku iaia maluna o kolakou hokqa no Kaula, kahi hoi a ua hanai nei ,a lakou e hoohala ai i ua hora o .k<? ao; aka. ! ma keia mau kakahiaka, ua hoone'ī le ia I.ikou me ia mau haawina i lakou mai na la opio ! uiai o ka lab*>u hanaj.