Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIII, Number 13, 27 Malaki 1924 — HE MOOLELO NO KEONI MONOTANA A I OLE MAI KA AMANA LIKANAKA MAI A I KA LILO ANA I KANAKA ONAMILIONA WAIWAI LOA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONI MONOTANA A I OLE MAI KA AMANA LIKA NAKA MAI A I KA LILO ANA I KANAKA ONAMILIONA WAIWAI LOA.

'%'na me'ā e pili ana ! ka.moku, f'ka wa' Kea e ai.i ka uwapo ?" .%#• *> *■£ /> ( "E haalele iho anaJa, ma ka putca lra lS sfTfho ka la apopo ua makaukau na palapa?a apau, aohe mea"liott < aku i koe e kakali ai, koe wale no o ka loaa o ke kauoha jmai a'u aku, o, ka hiu no ia o-ka heleuma, no ka-au-ana aku f keCkai loa." • i "Auhea oe e \Vanada,-maluna -oa ka'u mau mahalo r -ana *ha nui! Ua holopono maoli ka hana a'u i hoomaka aJ e hooko aku maanei nei, no ka mea ua kau mai na maka o ke- Akua, .malana 0 na kanaka o keia kulanakauhale. Owau neiiea meapaahana a ke Akua, a ma o'u nei, e hookaheia ai na waimaka o ka^po« 1 moeuhane mua ole i Kona inaina. Iloko o keia manawa ke ike nei kekahi poe i ke kau ana aku o ko'u lima luna o na pio o ko ke Akua inaina.' 1 •' *■ < No kekahi mau minuke mahope ma!, aolei pane lcttkV raa! .o Monotana i kana kauwa, aia wale no kona-poo ilalo kahi'l ku-« lou al, aka \ ke aea ana nae iluna ninau hou mai la oia| | "Pehea, ua loaa aku nei ia oe kekahi kanaka e lawelawe ana j ma ka hana hoopukapuka waiwai i kulike na. ano me.ka'u i 1 makemake ai?" • j I "Ae, ua loaa kekahi kanaka.ia'u.*/ , \ lt ' "Owau kela kanaka?" ( ...,,ujiUn__/ w He kanaka opio wale no oia, aole ! hikT ak'u ?leonaTnatTfeakahiki oke kanaka makua. Oia kekahi o na hoa-hul oka poe kuai i na waiwaipaa, a ma ka'u ; mau mea i lohe mal al "aolc o'u kanalua iki, no kona hooko pono i kou mau makemake' apau; eia me a'u na hooia apau e pili ana i ke ola ana o kela kanaka opio, eia maloko nei o keia ope palapala." - "E waiho mai oe i kena mau palapala me a'u» a I lea \ya heaoia t hoea mai ai no ka hui pu ana me a'u" y . • • * | "E hoea mai ana oia ma ka hora umi, oke takahiakio ka laapopo.'^/' xyni; '* v ~ M"a kela tnau leamailio hope mawaena o MonsHn£~ aihe'M^a-1 jnada, e loaa aku ai ka hoomaopopo ana ia oe e ka makamakal j heluhelu, no kekahi papahana i hoolalaia e keia koi kupaianaha nui wale, no ka hooke ana aku i ka poe na lakou' i| hoopilikia mai iaia, a pili i ka paia, iloko o na makahiki*akul i hala. 'M •-•&.«"< k • . V v - 1 Ke ike pu ae la kaua e ka makamaka heluhelii, aole f pi?pehi-J ia o Mira a make, elike me na mea i kuhihewaia al, o!a ,jiiaoli3 no kela wahine o ka loaa ana aku maloko o kona rumi, aka o wahine ia a Pilipo Kodona a kaua no i lohe pono ai I ke ka-a mailio ana mai o Monotana imua o Pilipo, kela kauwa m lilo aku i mea hooko i kona mau makemake apau. q Ua mauaoio loa o Uilama Ganeki o kana kaikamahine lriao1& '110 ka i pepehiia a make; ua lilo ia manao kuhihewa, i kumu eu hookaumahaia ai kona noonoo; a no Rolana Kinikala hol, ke; j kanaka i mare aku me Mira, ua hoopaaia oia maloko o ka(] halepaahao, me ka ae ole ia e hookuu, malalo o ka bona, aka o(j Monotana hookahi wale no ka mea i ike i ka meahuna e hiki ai ke hua'i ae i ke akea, aole o Mira i make, eia nae, uaj" noho hamau loa oia, a iaia e hele ana iwaena o ka pohai o k*" poe ko'iko'i a kuonoono o kela kulanakauhale, aia mau ka mi-«' noaka maluna o kona mau papalina, eia nae i kela ame keia} la, aole 1 nele kona hoolala ana i na alahele e kau aku ai hoopilikia ana maluna o ka poe na lakou i hoopilikia mai inala i kaahope aku. - X» /1 Ma ke ano ulia Wale no i loaa aku a! la!a ka ik'e no ke lcaraJ ima i hanaia e Pilipo Kodona maluna o kana wahine, na ia ikc|i nae o ka loaa ana iaia, i hoomaalahi loa ae i kana papahana£ hoopakele ia Mira, mai ka lilo maoli ana aku i wahine mare na. Rolana Kinikala, a o keia no hoi ke kumu ikaika loa o hoolana ana aku i ka manao o Mira, e ae aku i ka hookoia maij 0 ka mare maluna ona, me ka hopohopo ole ae, no kona kaa,'s aku malalo oka malu, oke kane ana i hoowahawaha loa ai. 1 O kela hale a Pilipo Kodona i alakai aku ai i kana wahin«|| iloko olaila, a i lawe okoa ae ai hoi ka wahine i kona ola iho,J he hale ia i lilo mua mai ia Monotana ma ke kual, ma o kanaj mau kauwa la, he hale ana i makemake ai e hoomaemae hou^ 1 loaa ai he wahi nona e noho ai i kekahi manawa. ke make oia, pela iho la i loaa pono ai ke karaima a Pilipo i hanaj ai, \ na kauwa Uikini ekolu. i j Ua kulike loa ka lauoho o na wahine a Pilipo Kodona , pesaJ( no me ke kino, me ko Mira, koe wale no ka helehelena, eia. naorf ma kela nininiia ana o ka wai akika, ua 101l loa ka helehefcna| e hiki ole ai ke hoomaopopoia iho, a ua ike o Monotana,ina hoaahuia iho ana kela kino make, me ka lole mare o Mira, pe-J la me ka uhi mare ame na lako giila hoonani, e kuhihewa loa| ana na mea apau, o Mira maoli no kela aole he wahino okoa? aku. j O ka hookomo ana aku nae ! ke k!no 0 ka wahine mare iloke* o ka rumi o Mira, ame ka hoaahu ana i ka lole mare, ame na. lako mare e ae, he hana paakiki no ia, oiai na malihini e pihi' ana maloko 0 ka home o Uilama Ganeki, aka nae me ka man*j 'o ke dala, ua hiki na mea apau ke lawelaweia rao ka holopond. loa iloko o ka manawa pokole. Heaha nae ia mea he dala imua 0 Monotana,*?na fto he matt miliona kana e ki-pe ai 1 na kauwa, I wahi no lak'ou e komo mai ai ma ke kokua ana no ka holopono o kana papahana i hoolala ai, aole ia he mea nona e minamina iho ai, a ua paa pu no hoi kona manao, ke ae mai kela mau4cauwa e kokua iaia, ala«» ila e kauoha pu ana oia ia lakou e holo no na aina mamao; a ina no ka huli hoi mai o kekahi o lakou, a kamailio ae i na mea oiaio, aole e hilinaiia aku, nolaila e kaawale loa ana ua 0 Monotana, mai na ahewaia aku, no kekahi o na hana ku | ke aiwaiwa ana i lawelawe ai. i No Mira hoi, aole loa no he wahi mea I maopopo iaīa no k®, alahele o kona pakele mai ke kanaka mai ana i mare aku ai; 1 kane nana, koe wale no kona hoolohe ana i na kuhikuhi apau e hoea mai ana imua ona, elike me kana i manaoio mau ai» ua hoounaia mai ia, e ke kanaka ana 1 aloha loa aK i make, ma o kekahi mau akena la ma ka honua nei. ■ Ma kela hoea ana aku noloko o kona rumi, wehe awiwi

la o Mira i kona lole mare ame kona mau lako mare apau, alaila komo mai la i kekahi lole okoa, me kona ukali ana aku xaa.hope o kekain mau kanaka elua» no kahi o ke kaa e ku mai ana ma ke alanui. O na noonoo elua iloko o Mira ma kela ma-1 naw* o kona haalele ana iho i kona home, o ia no kona holo! ana e pakele mai ke kanaka aku ana i hoowahawaha loa ai, a o ka hia o ia no-kona hooko ana aku i na kauoha apau l hoomai iasa ma.3ce.aiio pohihihi, e; kc-kanaka ana Lonanao Joa ai t2a make. Ua noho pouliilli foai> Mil-a me> kona maopopo ole e pili ana ©o kekahi kino make laweia mai ana, a hoaahuia 'aku me kona lole mare, no ka pnlapa ana i ka lehulehu* oia kela i pepehiia a make£ aole no hoi oia i ike no ka paa ana o Rolana Klnikala, ika hopuia, no ke kaniima pepehikanaka. Oka noonoo waie vo iloko ona, o ia ka maopopo ana ae i na mea āpau, ua holo mahuka -oia mai ke kane aku ana i mare ai, a { ka hala «na he manawa mahope mai, e palaka pu ana ko lakon noonoo nona, elike me ka mea i ike mau ia, no ka poe holo mahuka, mai ko lakou mau home aku, a mai ka lakou mau. mea aloha aka paha, Ma ka puka ncv mamua o ka hale i aku a5 o Mira a kau ihma. o ke kaa, he hookahi kumu o ka hoomaopopo ole mai o na mlaihini iaia, ua paa kona helehelena i ka uhiia, a ua nui no koi ka poe « hi-o ana iloko a iwaho, nolaila ua maalahi maoli kona bele.ana aku a kau iluna o ke kaa, o ka lilo aku la no ia no kahi ana i maopopo ole ai. Ua ma'u no kela wahi o ka holo ana aku o ke kaa a Mira e kan ahiki i ka hoea ana no kekahi uwapo, lele iho la oia ilalo» me kona alakaiia ana aku noluna o kekahi mokuahi, a iaia 1 ike aku al i ka hoolakoia ana o na rumi i hookaawaleia nona, me na mea hoonani apau a ka manao e kamawae ole ae ai» pela hol na wahine kauwa lawelawe nona, ua auhee loa aku la na manao hopohopo apau mai iaia aku, koe wale no ka maha am« ka hauoli; me ke kau aku nae o kona manaolana o kona ike hou i kela kanaka nana ke pine omou daimana i hoikeike aku ai imua ona, i kulike loa me kana pine omou, no ka niele ana mai iaia, i na mea pohihihi e pili ana iaia. He mea oiaio, ma ka wehe ana mai o ke alaula o ka malamalama o kekahi kakahiaka ae, ua haalele iho la ka mokuahi i ka uwapo, a au aku la no ka moana kai loa, me ka hoomaopopo ana iho o Mira, e halawai aku ana ka ike a kona mau inaka, mau hiona i malihini loa iaia, ana e mihi ole iho ai, no kona hilinai piha ana aku maluna o na kuhikuhi ana a ka mea i makaukau e hoopakele ae iaia mai ka mana mai o Rolana Kinikala. Ma kela manawa a ka mokuahi e aha'i la ia Mira no kekahi aina mamao loa, aia na kanaka hana he nui, ke lawelawe la i ka lakou mau hana pakahi, malok oo ka home hou o Monotana. Mamuli oka nui maoli o kela mau limahana, i hele a loea ma ka lakou mau hana ike akamai, ua lilo na hana nui i mea liilii, a iloko o ka manawa pokole, ua hooliloia ae la kela hokele, i halealii nani loa, i lihi launa ole mai kekahi o na o k apoe waiwai e ku ana maloko o ke kulanakauhale o loka. O keia huina dala mahuāhua i hooliloia aku no ke kuai ana a ::lo mai kela hale ia Monotana, he wahi hunahuna wale no ia, ke hoohalikelikeia ae me na dala i hooliloia aku, ma ka hoonan; ame ka hoohinuhinu ana i kela home a pani'o.

O keia keena kahiko o ka hokele, i hooliloia i keena hookipa, no na malihini e hoonanea ai, a e luana ai, aole kela hiona oneanea a olohelohe ke nana aku, aka ua hele a luhiehu, i na kinoTsohi o na ano like ole, i hanaia e ke noeau ame ke akamai o na kanaka pena kii a kahakii, o ia no oe o kekahi waonahele i kupaoa i ke a!a o na pua. Ua hanaia oloko o kela rumi, a kulike loa me na hiona o ka uka waokele, e halii mau ana ke ano liula oke ahiahi ,me he mea la aia ka poe e noho ana maloko o kela keena i ke ahiahi, ina no ia o ka hora umi-kumamalua o ke awakea, aka mai ka malamalama mai o kekahi mau kukui uwila, i ike ole ia aku ko lakou mau wahi i kau ai, malaila mai ka malamalama nana e hoauhee aku i ke ao omamalu o ka pouli mailoko aku o ua keena nei, i ke ao ame ka po. Aia pu he mau wai mapuna i hanaia, no lakou ka wai e pipii mau ana i na sekona apau; a maha'i o kela mau wai mapuna, ua kipapaia mai i na pohaku kahiko i uluia e ka limu, a mawaena hoi o kela ame keia pohaku, #e anapa mai ana na pohaku momi, i okomokomoia, no ka hooi ana ae i ka u'i ame ka nani o na hiona ke nana aku. O ka papaheie oloko o kela keena, ua uhiia me na ili o na holoholona like ole oloko o na ululaau ,a i ka wa e hehi aku ai maluna o kela mau ili holoholona, me he mea la e hoomanao iho ana ka mea malihini, aia oia iwaena o kekahi pu-a holoholona nui kahi i holoholo ai. Aia ma ka hoomaka ana aku o na anuu o ke alapii e moe «na no ka hale maluna, ua kukuluia kekahi kii mabala nui, o ke kanaka Hinedu, a ma kona mau aoao hoi, e ku ana he mau Tiga elua, a ma ke ano nui ke olelo ae, he keu aku maoli o ka nani ame ka u'i o ka hanaia ana o kela mau mea hoonani. Aohe mea hiki ole i ka mana o kela dala ke hana; a ia kaua e ka makamaka heluhelu e kilohi aku ai ialoko o kela home, hookahi noonoo nui iloko o kaua, o ia no ka hooliloia ana he man miliona dala ma kela mau hana hoonani, e koe uuku aku ai paha na dala, ma ka waihona o ka ona nona ia home nani. Maloko o na rumi apau, ua hana wale ia no i na hoohiwahitra ame na kinohinohi, i kaokoa ae kekahi mai kekahi mai; e manao ole ia aku ai, he mau rumi moe kela, no ka mea aia maloko o ia mau rumi, na hiona o na ululaau, na awawa kuhoho, na kuia uliuli, ame na ano apau o na aina i maa ole i ka heleia e na kanaka. Aole loa he wahi hiona iki maloko o kela hale nui, i kulike aku mc na hale, i kamaaina i ka nohoia e na kanaka he mau home no lakou. Aole he mau kii pena kau paia, a mau kii hoonani e ae paha, i kamaaina i ka ike a ka maka, a i hoikeikeIa tna na wahi kaulana o ka honua nei; aka he mau mea hoonani malihini wale no, i hanaia e ka noeau o na kanaka loea ma ka lakou mau hana akamai. Oiai keia mau hana hoonani a kinohinohi e lawelaweia nei ma ka home o Monotana, ua hoea aku la ke kanaka kalepa waiwai opio, no ka ike ana ia Monotana, elike me ia a \Vanada o ka hoike ana aku a kaua i ike ae nei mamua. Ua hookipa aku la o Monotana i ka malihini opio, maloko no o kela rumi, i papa olelo ai oia me Pilipo Kodona, ke kanaka nana i hoolilo i ka helehelena u'i o kana wahine a pupuka. O ka inoa o keia kanaka opio o ka hoea ana aku, oia o Paulo Sekona. Mahope o ka haawi ana ae i ke aloha o kekahi o kekahi, ia wa i hoomaka koke mai ai o Mr. Monotana e kamailio: "Ua kauoha aku au ia oe e hele. mai e hui pu me a'u, manmli o kekahi hana nui a*n i makemake ai e waiho aku nau e lawelawe." "Ua pono iela, a i hoea mai la au no ka hooko ana i kau

kauoha," wahi a ke kanaka opio, me ka piha paa rula. | "Mamuli o kou hoea ana mai nei, iloko o ka manawa i hoikeia mai ai ia'u, ke manao nei au, o oe kekahi o na kanaka malama mau i ka manawa, a o na kanaka o kela ano, ka'u poe makemake loa. O ka hana a'u e waiho aku ana nau e lawelawe, o kekahi ia o na hana nui a ko'iko'i, a'u no e manaoio nei* aole he hana o keia ano i loaa mua ia oe." Kc hoolohe pono loa aku 1?, o Paulo Sekona i na olelo apau e kamailioia mai la e Monotana, me ka hoopinana wale ana ae no i kona mau pōohiwi. He kanaka opio keia me ke kilakila pu o kona kulana, eia nae aia no oia i na makahiki, e hiki ole ai i na kanaka ko'iko'i iloko o ka oihana kalepa ke hoolelepau mai! ko lakou hilinai ana maluna ona. "Ke makemake nei au e lilo holookoa mai ke kulanaakuhale 0 Nu loka nei ia'u," i hoomau hou aku ai no o Monotana i ke kamailio ana, me ka haka pono loa mai nae o ka nana ana a Paulo Sekona maluna o keia kanaka malihini, ka mea ana 1 noonoo wale iho ai no, aia oia imua o ke alo o kekahi kanaka i uluhia e na manao hehena. Tla maopopo loa ia'u, aia kekahi mau mea e waiho nei ma keia kulanakauhale i hiki ole ke kuaiia me ke dala, e lilo ai, i mau mea hoopomaikai mai, i ka poe na lakou ke dala; aka no na mea apau i hiki ke kuaiia a lilo mai me ke dala, ke makemake nei au, e kuleana ia mau mea." Pahola ae la ka minoaka ma na papalina o ke kanaka opio, mamuli o ka hiki ole iaia ke manaoio aku, i na mea e kamailioia aku nei iaia e Monotana; o kana i koho iho ai, o keia ka helu ekahi o na kanaka kiekie a hooio, mamua o kekahi poe ana i kamaaina ai. "Ua hoea mai la kaua i kahi o ka hana a'u i makemake ai ia oe e lawelawe aku no'u, o ia keia: Ke makemake nei au, e lilo mai ia'u na kaaahi apau loa o keia kulanakauhale, na hale hanako hoopukapuka dala, na hale oihana kalepa waiwai o kela ame keia ano; aka nae mamua o kuu hookohu ana aku ia oe, i akena no'u, no ke kuai ana a lilo mai kela mau mea apau ke makemake nei au, e lilo pu mai oe ia'u, a e kuleana hoi au , maluna ou." | "E kuleana anei oe maluna o'u? Heaha kou manao ma ia mea?" "O ka manao iho la no hoi ia elike me ka'u i kamailio aku | la. Ua loaa mua ia'u ka ike, aole loa e hana kekahi kanaka i me ka hoopono no kona haku, ke ole e lilo mua oia i mea hoo- ! kona haku, a ma kekahi olelo ana ae paha, e kuleana maoli ka. haku maluna ona. "Ua wae ae au ia oe mai ka nui mai o na kanaka lawelawe oihana o keia kulanakauhale; a haawi aku i ke kauoha ma o i ka'u kauwa la e kamailio aku ia oe e hele mai e hui pu me a'u, no ko'u maopopo mua ana, o oe kekāhi o na kanaka aihue. Mai hoao oe e ku mai iluna, aole keia he hoohaahaa ia oe, aka ke kamailio wale aku nei no au i na mea oiaio. "Ke waiho aku nei au, nau e koho mai i keia mau mea elua; | Ua makemake anei oe e noho pu me a'u maloko o keia hale, a e hooko i ka'u mau mea e kauoha aku ai ia oe me kou pale ole ae ia mau kauoha, a i ole ua oi aku paha kou make- | make e hoi aku a noho maloko o ka halepaahao ma Kina Kina. Mahea oe e Paulo Sekona, ke kanaka aihue, ke keiki a Alahaki ; Sekona kou makuakane aihue, e koho ai?" i Aole e hiki ike kanaka opio ke pane aku; aka aia maluna I o kona helehelena ka haikea, ka maka'u ame ka weliweli, no | na mea ana i lohe aku ai me kona mau pepeiao ponoi, ka mea ana i moeuhane mua ole ai, eia ka o keia hoea ana mai la ona I imua o kekahi kanaka ana i ike ole ai mamua, no ka hoolohe ana aku no ia i kekahi hapa o ka moolelo o kona ola ana. No kona noho kukule loa, me ka pane leo ole, kamailio hou mai la o Monotana iaia i ka i ana mai: "E wehe mai oe i ka ume mamua o kena pakaukau!" me ka lalau ana aku o na lima o Paulo Sekona, a huki mai la i ka ume iwaho. "Heaha kau mau mea i ike iho la maloko o kena ume?" "Ke ike nei ko'u mau maka i ke dala gula ame na pohaku makamae." "He hookahi haneri miliona ka waiwaiio o na dala maloko o kena ume, a ua hiki loa ia'u ke ninini akū, a hoopiha hou mai i kela huina iloko o ka ume, i kela ame keia la, elike me ka nui o na makahiki o kou noho ana ma Nu īoka nei. "E hiki ana anei ke manaoio i keia manawa, ua hiki loa ia'u ke kuai ike kulanakauhale o Nu loka nei. E alawa aku maluna o kena ope pepa e waiho la ma kou aoao akau, maluna 0 ke pakaukau, a e heluhelu aku i na olelo i palapalaia maluna loa. Ua heluhelu mua no anei oe? Ae, ua heluhelu mua no 1 kela mau olelo, no ka mea ke ike aku la au i kou piha maoli me ka haalulu, i kau a mea oka piha me ka maka'u. Ke makemake nei au e pane mai oe e Paulo Sekona, ua hoohaahaa aku anei au ia oe, ma ke kapa ana aku, o oe kekahi kanaka aihue?" Ua hoohaahaa aku anei au ika inoa o kou makuakane ma ke kapa ana aku iaia i ka aihue? E pane mai, a mai maka'u!" "Aole oe i hoohaahaa mai ia'u!" wahi a Paulo Sekona, me ka mau no o kona haalulu. Pahola ae la ka minoaka ma na papalina o Monotana, elike no me ke ano mau o kela kanaka, ke holopono kekahi hana nui ana i manao ai, a kamailio hou mai la: "Ae, he nani ia ua ike oe, no ko'u maopopo ana i kou mau ano apau, nolaila o ka'u mau hana mua loa i makemake ai ia oe, aia a ka la apopo, e lilo holokoa mai ke Alanui Wala no'u, ma ou la ko'u akena, a o ke anuu mua ia e lilo holokooa mai ai o Nu loka nei no'u." MOKUNA XIX. 0 ka pule mahope iho o na mea i ikeia ma ke ānaina mare maloko o ka home o Uilama Ganeki, o kekahi ia o na manawa | i hoopiha loa ia aku ai ko Nu loka holookoa me na manao ka- j haha, o ka oi loa aku nae, iwaena o na kanaka ko'iko'i a lawelawe oihana, i hoolilo nui i ko lakou noonoo, ma na hana hoopukapuka dala. Aole loa he hora hookahi o kela ame keia la, i nele i k ahalihali mau ana mai i na mea hookahaha noonoo, mamuli o na nuhou i puka mau ae, no ka lilo ana mai o na mahele o kela ame keia oihana ia Monotana, ka mea nana i hoohaalulu aku i na kuli, o na kanaka i hele a loea iloko o na hana hoopukapuka waiwai. 1 kela ame keia la, aia mau na manao hopohopo iloko o ka pohai o na kanaka waiwai, me ka hoala ana ae i na ninau lehulehu, owai ana la iwaena o lakou ke lilo hou aku ana i pio na keia kanaka malihini a ka nui maoli o kana dala. loloko o kela mau la e lohe mauia ae ana o ka inoa o Monotana, no kona noho ona ana maluna o na kaaahi, ame na oihana hoopukapuka waiwai, ua oili pu ae la ka inoa o Paulo Sekona, no ka mea ma ona la e lawelaweia ai na hana apau no ka pono o Monotana, a ua lilo o Mr. Sekona i kanaka nui a ko'iko'i oiai nae he mea oia i ike ole ia mamua aku. .(Aole i pau.)