Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 52, 27 Kekemapa 1923 — NA HOOLALA ANA NO NA AINA HALAKAHIKI MA MOLOKAI [ARTICLE]

NA HOOLALA ANA NO NA AINA HALAKAHIKI MA MOLOKAI

I keia man la o ka hoonee mua ana o na hana ma Moiokai, eia h*ci halakahiki ke komo mai nei 0 koi. e haawiia aku ia lakou ke kolma rtna i na kanaka e makemake ana e hoi ma Molokai, ma keia mya koke iho, i ka pau ana o na hoo"ala kii wai no na aina o Palaau ane Hoolehua. I keia la "ua aa kekahi hui halakahiki, e kokua i na kanaka e lawe sna i kela mau aina, ma o ka pa;ats ana ame ke kanu ana i ka aina me ka halakahiki; ke kukulu ana 1 ka home aole e oi aku mamua o $1,500.00; ka hnawi ana aku i kekahi huina o $60.00 o ka mahina i mea kuai i na meaai; ame ka haawi ana mai i kekahi huina dala o $6.-, 500.00 mahope o ka pau ana o na! makahiki he elima i ka mea aina. j A e hoomaka ana keia mau kokua j ana i ka manawa a ke kanaka e lawe ai i ka aina. J O keia maluna ae kekahi o na hooia ana mai o na Hui Halakahiki he nui ks pomaikai o keia oihana i keia mau la. a ua makau ole na kanaka e lawelawe nei i keia oihana, nr> ka hopena e hiki mai ana no keia he halakahiki ma Hawaii Ina o kria na kokua e loaa ana i kanaka me 30 eka halakahiki e :ke mai ana kakou i ka r.v; h?wshewa maoli o keia pomair y,!o -ei i na kanaka kanu : -k-i'iiki. a e hana nei i keia hua o na kinī. no ka hoouna ;. r.;. nku i ka aina mawaho aku nei • -:ak?u. 7. ho'-maepopoia, o ka loaa o keia '.:.i "i aku mamua o na oihana r. k" kanaka e manao ai e komo ,iS: '"i hoike mni na haole ike . keia oihana i na mahina i hala ak:. h:ki loa i ka ohana hoo-k;.-i >•- i na eka he 30 me k'i na::a ana i.na nahelehele ame ka lu ani i r..i lepo heomomona lepo, ke ki ana pa'na i na wai hoopau : r..i rr.ai e ikeia akli ana malunn e kr» halakahiki. Ina o keia iho >. ka n*-i o ka aina e hiki ana i ka < hn"r.a ke malama, ahiila. : ko houluulu ana i na hoo--'i'-' o ka palau ana ame ke kanu sna aae ka uhi pepa ana i keia —su eka, ua lilo keia kokua i mannoia e haawi mai i mea pono e noonooia me ke akahele loa, no rr.- n. ho oia maoli keia no na kar.aka e lawe ana i keia mau aina', -o keia oihana he kanu halakahiki. Ina e haawiia mai ana he $800.00' : k.» makahiki i kekahi ohana e ae :r.5 ni iakou ponoi e malama i kela - V.a haīakahiki mai ka la o kona ; ',- uia ana ahiki i ke oo ana, o ia " ho e'ua makaAiki, e ike iho ana kakoii. ua ohi kela ohanp i na dala " • 61.»5"U.00, no na makahiki mau i ke kolu o na makaliiki ua a :.o:i mai no keia huina dala; -= : >:a ame ka lima, ua like ia j 54j v, 0.00 iloko o elima makahiki. i % k"k-.:;uia he liome nou i hiki aku : ki. >1.50u.00, huina he $5,500.00. A : k:i i'.iu ana o' kela mau makahiki ōa loaa mai ia oe he $6,500.00 -niwaho. a ua like hoi me'sl2,ooo.oo ke'.a mau makahiki he elima, a ua like me $2.400.00 o ka inai'. ' :i-;i hookaui. ."na o ka loaa keia e hiki ana e <- v :is e kekahi ohana i loaa he 30 *ks aina kanu halakahiki, aole paha • hiki ana ia kakou ke olelo iho poho ka hooikaikaia ana e loaa kf- : .3 niau aina ma Molokai i na kai;aka. Ke manao ia nei e hiki ana r.o i keia makahiki ae, e hoi aku kekahi mau ohana he 10 paha maluna o ke'a mau aina, no ka mea ke koolalaia nei o loaa no ka wai n:a: na knmuwai mai i loaa i keia nanawa, a o na paipu wai no ka r.:ea hoonni ae, a me keia mau paipo, na hiki e hoolawaia keia mau home he 10 me ka wai e kahe nei r.o Kalamanla. Ina o keia iho la n a hoolala ana a ke Komisina, e ike aku ana kakou i kekahi poe Hawaii e hoi a&a no kela mau aina mainua o pau ana o ka makahiki 1924. A me ka lo&& ana mai o ka wai o Waihanau, e hooiia aku ana ka nui o na ohana aliiki no i ka hookahi haneri. He mau haawina keia e hoohoihoi mai ana i na kanaka Harraii- He haawina e hoike mai ana, aole i naaupo na kanaka na i lakon i hooikaika e loaa keia man j aina no &a Hawaii, a e hooia mai ; ana na pomaikai kakou i ka wehej

mua ia ana o na aina o Molokai no kakou. Aole paha kakou e manao ana o na pomaikai wale no keia e loaa ana i ka oihana hookahi e hoi ana ma kela mau aina, no ka mea, eia iho no ia mau pomaikāi no ka ohana e hooikaika ana, mamuli o ka loaa ana he mau kumulau puaa ame na kinana moa. O ka huina o na eki* e haawiia mai ana ka nina" nui i keia manawa. Ke manao nei kekahi poe o na Komisina ua lawa no i ke 40 eka; a ke paakiki mai nei hoi kekahi poe o ke 50 eka ka pololei. Aka, he mea hiki wale no ia i ke kaanaia ma keia mua aku. Ina e haawiia mai ana na aina elike ka nunui me ka nui o ka ohana e hoi ana o noho maluna o ua mau aina la, ke manao nei ko oukou meakakau, o ke ana pololei ia. Aole hoi elike ka nunui me ke ana hookahi ana, oia hoi i 40 wale no eka o na ohana nui ame na ohana liilii mai. O ka mea nui paha a ke Komisina e noonoo mai ai, maluna o ke kumuhana nunui o na apana, o ia no ka hoomaopopo ana, i na paha e hoea mai ana ka manawa e poho ai keia mea o ka halakahiki, alaila, heaha iho la ke ola o ke kanaka i keia mau eka he 40? Ke manao nei ko oukou meakakau, o ka ninau nui ia. Aole o ka manao o na kanaka kanu halakahiki, no ka mea, aole e hiki e ikeia na mea e hoea mai ana no keia oihana o ke kanu halakahiki. Ina e mau io ana ka holomua ana 0 na pomaikai elike me keia mau la, alaila, aole he olelo ana; aka, ina e poho ana, alaila, na nele iho la ke kanaka me na mea e ola ai kona ohana, no ka mea ua uuku loa keia no kekahi oihana e ae pāha. O ka oihana hanai puaa ame moa, e holo. mua ana no keia mau oihana ma kela mau aina, aka, ua lawa ole keia mau eka he 40 no ke kanu paka ana iho i na mea ai a na puaa. E lawa ana no kekahi hel"na uuku mai o na holoholona, aka,, he heluna e hiki ole ai nae i ka ohana ke paa i ka aina, a i ka paa ma aku paha i na keiki e ulu ae ana imua o ko alo o keia mau makua. Aka, ina he haawina o lea liaawi ana i na aina elike me ka nui o ka ohana, e loaa io ana he mea nana e kaohi mai i na keiki e noho no iluna o ka aina, no ka mea ua ike aku ua nui kahi e mahi ai, a e hanai ai i na fioloholona. He mea nui keia, a he pono no e loaa ko kuka ana mawaena o na Hanaka e makemake ana e lawe i keia mau 'aioa nie ko Komiaina. Pela no hoi, e pono no ke Komisina e noi i pono i ke ano o na ka:iaka e piakemake ana e noi i keia mau aina. He mea oiaio no paha, aole he manao ana no keia mua aku no 'ka hiki 010 ana e loaa ka holomua o na hana a na kanaka e makemake ana e loaa keia mau aina, a i ole, no ka loaa ana paha o na kanaka kupono, aka, he*mca pono loa, o na kanaka manao hana ke wae ia. Mai ka hoomakaia ana e haawi 1 na aina no ka hookuonoonoia ahiki mai i keia la, aole kekahi mau hana i hoike ia mai e ke Aupuni, ua manao nui ia ke kokua ana aku i kela mau kanaka i lawe ia mau aina. Mamuli o keia mau pilikia, ua lilo ia i mau haawina na ka poe na lakpu i hana keia kanawai e ike mai ai, a e hoopau ai ia mau pilikia ma ka aoao o ke kanawai mua. He oiaio ua loaa no na aina i kekahi poe kanaka Hawaii,. mai keia mau aina hookuonoono mai, aka, aole he mau kokua i loaa aku ma ka aoao o ke Aupuni, a mamuli o keia hemahema, ua haaleleia ka aina e ia mau kanaka Hawaii. O na kanaka i koe aku, ke paa nei i na aina me ka hoomanawanui maoli no. Ina i loaa aku kekahi mau kokua elike me keia e loaa nei i ke*a poe, mamuli o keia kanawai hoopulapula, ina. la i keia la, ua nui a mahuahua no na k&naka Hawaii e paa mai nei i ko lakou mau aina hookuonoono. O kekahi hewa o ke Aupuni i na la i hala aku mamuli o ke 'kanawai hookuonoono, o ia no ka hookikina ana aku i ka mea lawe aina e kanu i na mea a ke Aupuni e koi sku ana. I ka weheia ana o na ain3 o "Waiakea, ua koi ia aku na kaunka e kanu ko. He mau aina ko kela mamua a mamuli paha o keia, ua koi ia aku na kanaka i lawe i kela mau aina e hoomau aku

no i ke kanu ana i ke ko. I keia !a, aole e hiki i kela poe kanaka ke kanu i kekahi mea okoa ae, no keia hemahema ma ka aoao o ke Aupuni. Ina i loaa ole kekahi mau koi elike me kela, ina la ua hiki i kela poe ke kanu i ka a i ole keknhi mau mea e ae paha a lakou i ike ai he mau mea hoopomaikai mai ia. O kela niau aina ma Molokai, he nui na mea e hiki e kanuia. Ua ikeia e%a keiki ohana Cooke, ua hiki e ulu ke kulina i kela ame keia makahiki e kanuia ai. Ua ikeia iho nei mamuli o na hana hoao, ua hiki o ulu ka ualakahiki, ka huika, ame na ai like ole e loaa ai ka pono i ka poe hanai puaa & moa paha. Nolaila, i ka haule ana 0 keia manao kanu halakahiki, a i ole i ka loaa ana paha he mau eka nunui kupono, ua hiki loa i kela poe e lawe ana i kela mau aina, e kanu i na mea e hiki ai e loaa ka ai na na holoholona i manaoia e hanai aku. He mea ano nui keia. A ho mea e hoakea mai ana i na hana a ke kanaka e makemake ai. Eia keia mau hui ke makemake mai nei e kokua i na kanaka, no ka loaa aku ia lakot« o ka halakahiki. Ma ka aoao hoi o ke kanaka, ua loaa iaia he manawa e hooulu ai i na mea ai e ola ai kona ohana, a ia manawa hookahi no, ua hiki e hanai 1 kekahi mau holoholona, oiai no nae e nana a e mahi ana i kana mau eka halakahiki. No ke kanaka manao hana, aole he ninau ana no ka loaa o ka holomua o kana mau mea i manao ai. Ua waiwai keia mau kokua ana iaia. Aka, no ke kanaka moloa, ua waiwal ole, a o ia ano kanaka ka poe e ae oleia e loaa aku ka aina, no ka mea, ua ike mua ia no aole oia e holomua ana ma kana mau hāna. He nui loa na kanaka o ka papa ekahi, a he nui no hoi na kanaka oka papa elua. O na kanaka 0 ka papa ekahi, no lakou ka aina 1 manaoia ai. Aole no na kanaka ma ka papa elua. 0 ka mea hoohauoli nae, aole he nui o keia poe 0 ka papa elua, no ka mea he lahui manao hana ka lahui Hawaii, a i nele no, mamuli o ka loaa ole o kahi aina. Ua lawa loa na hoikeike ana mai o hana a na kanaka Hawaii e hiki ai e ikeia aku, he lahui manao hana. Ina ua kanalua kekahi mea, e hele no oia e nana i ka hana a na kanaka Hawaii ma na wahi like ole e pili mai nei 1 keia kulanakauhale. Ua lawa loa na mea e ike aku ai. No na kanaka o keia mua aku, ua hamama ke.alanui e loaa ai na kol<;ua ana ma na aina i hookaawaleia no na kanaka Hawaii. Aole he makau ana no na keiki a kakou, ina e ike koke mai ana na kanaka i kefa mau mea e hoikeikeia aku nei. •+*