Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 48, 29 Nowemapa 1923 — KE KAHE NEI KA WAIONA MA HAWAII NEI ELIKE ME KA WAI [ARTICLE]

KE KAHE NEI KA WAIONA MA HAWAII NEI ELIKE ME KA WAI

Aole paha he manawa i ikeia tna Hawaii uei, elike ka waiona me ka wai, elike mai me keia mau la. Eta na kanawai federala ke ku nei, e j.a/a ana i ka hana ana, kuai ana a malama ana i keia mea; eia no hoi ua kanawai Teritore ke ku nei, e papa ana i ka hana ana, kuai ana, a ona ana; aka, ke ikeia aku nei no eae ka poe ona ame ka poe hoohaunaele ma na wahi apau o keia Teritore. Ma Honolulu nei, he kakaikahi wale no o na hale aina, e hoohanaia mai nei rae ka hiki ole e loaa ka lama. He kakaikahi wale no hoi o na hale ai kilima e ku mai nei i hiki ole e loaā ka lama. Ma na wahi apau e malamaia ana kekahi ahaaina, luau, e ikeia ana no ka ona ame ka hoohaunaele. A t. ninau iho ana.paha ke kanaka, aole anei hoi he mau makai e malama ana i ka. maluhia o na kanawai o ka aina ! Ma na kanawai federala, ua ikeia ka paakiki o ka hiki ana e loaa na :ke kupono no ke ahewa ana i ka mea ku-e kanawai, maluna o keia ninau. Me ka loaa o na ike kupono, ame ka loaa o na palapala huli mamoa o ka hopuia ana o ke kanaka hana a i ole kuai lama paha, alaila, hiki ke hopuia a manaoia e ku sna ke ahewaia imua o ka aha hookolokolo federala. Mamuli % keia mau kumu, ua hiki e ikeia ua lilo ka mea haihai kanawai i mea ano lanakila no maluna o ke kanawai. Aka, aole e hiki e munaoia ua like na kanawai Teritore pela. Aole loi». ua uuku wale no na koi a ke kanawai no na ike kupono no ka loaa ana o ke ahewaia o ke kanaka hana a kuai waiona paha. A no ia ku mu, n«. oi aku paha ka maikai, e lilo na makai ame na luna aupuni o keia oihana, i poe na lakou e hooko akn i keia kanawai. ina o manao ana na kanaka ku-e i keia mea. -e loaa ka lanakila, a e hoopauia keia mea hoopilikia i ka noho nna o aa kanaka.

Eia Ve hftn*la mai nei ka okolehao m« n* wahi llke ol®. 0 ka hoik? no V* nui o keU mea i keia manawa, o iA .no ka rmi mal o ke kumukuai 0 ka okolahao. He mau makahiki 1 hnl* nku io, aole e loaa ke galani \ dala malalo tnal o ka $15.00, «ka, \ keia la, ua hikl 6 loaa no k:i ellma da!a wali no . A ua ikoia oku no hoi, nole o ktt okolehno wale no ka lama e inuia mni nei, aka, o ka wUake ame ke klni, ame ka wai* na. Ō keia mau mea, aole ma Ha> wali nei e hanola noi, aka, ua hookoaieU «n«i f l»al I*4 alna o mai, n mai na kapekai mni o AmeHka, Ho hoailena keia, ela keia inea o k.i vral<Mia ke keme nul mai nei, ke ioaa wale aei ma ka uuku o ka pl s Mkia ume k« ku e ia ftkii.

H«* nul na kumu kupone e ka hee* l«»a la aaa e ka lama Ha. wail nei, O ka mua ? he mea hoepau j na kanaka e imi ona- īio ha pono e ka nohe ana e kona ohnaa, O keia ke kumq nui io.i, A U kakeu e huli aku ai i hope, n e hoomanao ae i ka manawa e k.i •na na hale iama ma na kilii a n» *iauu! e keia kuianakauhale, e hiki ana U kakou e lke i ka nui hewu= hewa e na kanaka Hawaii, e hol ne= U ana a ka ahialii foaono, mamuii e ka p«q »«* o aa dala ileke e na fc«la lama, A ua liio kaia hana i mao mea, e ke| mai ana 1 na kanaka heopono, a i ike pu hoi i keU pilikia aul, e heeikaika e hoepauU keU mea o ka lama ma H i wali nei« Ua kolia mai kakeu i ka mekahiki 1910 e kehe maiuua o kaia ninau, Ua ku aku ko eukou meak ikao, a k«-e 1 kela mau hana, na ka lawn ale e ke kanawai i mansoia iiu ka heepau ana i ka iama.. O ke knmu «ni, eia ne ka hiki h»h i koiH afsa keia kanaka ke heokeme mai ! ka Uma elike me kena mukemake. A ua hauie kela kohe aaa, a ua mau m ka kuaiia ane ma na hale lana.

t k« kome aag e kaia aupuni ilo\m q V* kau4 hali }ianua, aa hapaiw ma| b« kanawa? * keomaioo ioa aa;i U Am«rika hoieoko«, ms ka hiki oU « b*aa, a \ ol» kuai aku paha i ka lama. hoio keia kanawai. ■ «i« L« ku D«i. Ua pa.u io no ku 3 ka iana wa Anenki, a «« |Mv ao boi kwia kuaiia IM, k»t «ak ao »;} haiHiUai ia«« -Aks, ki faookotti>ia

mai nei ka lama mai na aina e mat, a ke' lilo nei keia, hana i mea, hoomahuahua i ka waiwai o kekahi poe. Eia no hoi ke aupuni ke hoolilo nei he mau miliona dala no'ka hoopau ana i keia mau hana hookomo malu, ame ke kuai ana; m.% ka nana aku ke pii mahuahua ae nei. 0 ka luu o na kumu hoopilikia o keia inea o ka lama o keia mau 11, 0 ia no ke kuaiia ana mai o na lama inoino, nana hoi e uipe nei ke ola mpikai o kekahi poe. Ua ikeia ua makapo, kekahi poe i hoonui i k.a inu ana i keia mea. Eia kekahi poe ke waiho mai nei ua loaa i ka 1010, mamuli o ka inu nul i keia mea. E hooia mai anā he mau lama hoopilikia kekahi e hanaia mai nei. Ua pinepine ka hopuia ana o na Kepani 1 hana i ka okolehao na kapuahi piula, a i hiki hoi e ikeia, he mau mea e hookomo pu aku ana i na'aila make iloko o ka lakou okolehao. Aka, aole no nae i hiki er hoopauia keia mau hana lapuwale e hoohanaia tnai nei. 1 ko kakou huli ana aku e nana i keia mau pilikia e loaa' mai nei iwaena o na kanaka e inu mai noī i ka okolehao, e ike ana kakou, o na pilikia mua no i ka manawa inu lamaloko o na halekuai lama. Eia kekuhi niau ohana ke noho nele mai nei mamuli o ka pau o ke dala a na kane i keia mea. Eia na ohana ke noho nele mai mamuli o ka hiki ole i na kane ke haalele i keia mea o ka lama. He ninau ano nui keia il.oko o ko kakou noho lahui ana. Aole paha he mau pilikia i oi aku mamua o ka hiki ole ana i ke kanaka ke fisialele i keia mea o ka.lamu. O na pili?kia e ae,*e hiki no k'j Aka, o ka inu lanm, aole pili.Ma i oi aku i keia. No k;i mea, e ao mai ana ka milkuakane inu lama, i na keiki e hana pu no ia hana. E ao mai ana i ka noho pelapela ana, no ka mea, o keia ka mea nana e ume aku na loaa apau a ka makuakane, a noho nele ka ohana.

A ke ku nel keia mea Imua o ko kakouiahui, me ho pilikua nunui hi. e onou ana i ko kakou lahui ilalo. Ak«, mai ke komo mua ana mai o keia mea iloko. o keia mau Paeaina, ahiki mai i keia la, aole lahui i oi aku ka inu ana i ka lama elike mai me na kanaka Hawaii. Ua like k.i lama me ka wai i kekahi poe. Aol" e hiki i kekahi poe ke hoole i ka lawe ana mai, ke haawiia mai. Na keia mau mea iloko o ke kino o ke knnaka Hawaii i hooi loa ae i ka pilikia. He kakaikahi -wale o na kanaka Hawaii i hiki e hoole aku I ka manawa e haawiia mai ai e inu, A o ka hopena o keia mau haoia no'ka mau ana o keia mea jo ka lama iloko o ko kak6u noho nnn,

Kla nn wahi like ole ma Honolula n'ei ke kunl mai nai i keia mea o ka lnma, 0 kn ninnu pohea la <• pau ni. Ua hiki no o hoemiia nmi ka hamama ioa nna o kela niea o ke kual waiona, ina ellke ana kn manao o na na kanaka, e makemake ana e hoopauin ket« mea, O ka mua o ka lioiko ann aku l na iuna aupunl maikai i kahl o keia 4«iea e kunlia mni nel, ī' konio pu maj na makuahsne lloke o keia hana, a e hoike pia{ j n na kane e hele ne| p ]»ual } kaia mea, A e na keiki pe jie» p hoike pu mai i kahi & na papa e heie nei e inu lama. Ke fiikj keia mau mea, e ike { Ua emi mai e ka iea pna o kela haHa. A mahepa aku e hiki »o e hoepauia keia mea.

I keia la, ua hiki oie e hiiinaiia na iuna aupuni o ka oihana makai, ng ka mea, eia ne keia mau wahi k® ku maj nei imua o kQ }akeu aio, peie he mau hana i hanaia aku ne ka hoepau ana i keia mea ; eia aku )ie poe luua maka; hou h kome mai, a ke manao nd ko oukeu meakakau, e ioaa ana na kokua ana a na iuwa hou no hoopau ana j keia puuu p ikeiii aku ««:

m.fl na wahi iiko ole o keia kuiiua kauhaie.

Kia pu ap hoi kekahi «aji haiepiliwaiaai ke }a4s-ciawc uiai uei i na hau,i haihai kauaua:. Maioko o keiu wau hale piliwaiwai ; ke kuaiiu mai uei no ka lama, a ke noho pu uiai nci kekahi mau kaikamahin*, uo ka lawelawe i na hana hōoKe hele like nei keia mau hewa hnua o ko kaJtou nol)o aua, o keia mau la. A aok no e pau aua, iua aoie kakou ua kaeaka

Hawaii e makaala ana, a e kokua ana i na luna aupuni no ka hoopaa ana i keia mau hewa nana e huki nei i na kanaka Hawaii ilalo. Aole he mau hewa i oi aku mamua o keia; ka ona lania, ka piliwaiwai, ame ka hookamakama. Aole no naha he mau hewa i hele like ole elike me keia. Ma kahi au e ike ai i kekahi, e ike. ana no oe i ka lua ame ke kolu o keia mau hana. A ke ikeia aku nei keia mau hana m;i na wahi like ole a ke kanaka; e helo aku ai. He kumuhana kupono keia na na kahunapule e poolelo mai ai ma na awai o na luakini o kakou. Ke ike aku nei kakou i keia mau mea, a he mau mea wale r\o e lilo ai ko kakou lahui i mea ole iloko o nn makahiki pokole loa. Ma ke ano he mea e hoopau ana i keia mau e pono no na kanaka Hawaii e lilo i poe hoike mai i na luna aupuni. A Ske kanaka Hawaii i hoike mai ana i keia mau wahi, e pono oia e aku e nn Hawaii. Mai manao kakou e na Hawaii o hiki ana i na luna aupuni o kakou e hoopau i keia mau wahi, ke 010 kakou e komo pu aku e kokua i ka hoike ana, amo ka haawi ana i na ike no ka h'opuia o keia poe ku-e kanawai. He hana nui ka loaa ana o na ike kupono no ka liele ana :iku imua o na aha hookolokolo. Aole lakou la i nele i ke dala, anie keia dala, ua hiki e loaa na loio akamai, na lakou e kupale i keia mau hana hewa, a ina ua hapa mai na iko, e hemo ana no. No keia mea, e lilo kakou na Hawaii i poe kokua ak», i loaa ai ua ike kupono imua o na aha.

E hoomaopopo mai kakou, o na Kepani keia e hana mai nei i ka okolehao, a ua nui ka waiwai o kekahi poe niamuli o keia mea. Ua hoi aku kekahi poe, a eia no kekahi poe 1:e hana mai nei, me ka nana ole i na kanawai o ka aina. Aole pomaikai e loaa nei i ke aupuni no keia mau lama e kuaiia mai nei. 1 ka manawa o na laikini e ukuia ,tna no keia hana o ke kuai lama.

ua loaa mai i ke aupuni ho mau tausani dala nunui, aka, i keia la, aole hookahi keneka. O ka ke aupuni keia c pau nei hoao an:i ? hoopau i keia mau hana. Aka aole kakou e nana ma kela aoao o koia ku-e kanawai. Ua hiki ia kakou e ike iho, he mea ino ka lama, ina no e lailiiniia a laikini ole in paha. Ke make opiopio nei kekahi poe mamuli o keia mea, no ia kumu, aole e hiki ia kakou e lioohalikelike me na la o ka laikiniia o keia mea.

Ua hiki ia kakou Tia kanaka H?iwaii ke ike iho, ina aole keia mea, ua oi aku ka īioho hauoli ana o ke kanaka me kOna ohana. Ua hiki ia kakou ke ike iho, ina aole keia mea o ka lama, ua emi mai ka poe e make nei iwaena o ko kakou lahui. He mau kumu £eia na kakou e hoomaopopo iho a'i, a e ike iho ai, e pono e hoopauia keia mea o ka lama ma Hawaii nei.

tCe pau pone mai kei«, mau ain:i i ka nohoia e na kanakn, a pau pu no hol i ka lieomaemaeia, e ike aku itHa kakou he aina nanl, a e nolio pu la mai ana § na kanaka i hayoli ka noha ana me ko iakou mau oha= m«, Aoie ne paka p U)e ana na olele e lioikeia aky nej pa ka maikai e keia mau aina, J mea manaoioia mai i keia ia, aka, \ ka pianawa e pau keia eiau aina i ka pahiia, e iiiki i Ha kaaaka maaaeie -eie ke heid aku a nana, a e iile aHa iu i mea e pau ai keia mau manae ku-e. Ma ka «ana aku ke emi mai nei na ku-e. Ua hiki ne aae e heemaopepeia akiy na kuniu e keia ku.-e, mamuii mai |ia maaaa liii kalaiaina e kekahi pee e kakeu. Aka, e keea mai a«a ka la e pau iea ai.

Ke hooia&ka atj ka leaa ana aku o na p&iap6l& kuhikuki lii6 $ na. ka* nak& i lawg i na aina ma Meiokai. O keia palapala lioike liia, he aiea huī keia, n» ka mea malaila wale no e maopopo ai ka nni o na aie i hoaieia mai « na kaaaka. Ua ikeia iiio iio hoi, ua jnui na be«ahēma ma kekaiii mau palapaia, oiai, ua, hawa no paha. na kikoo waiwai ana mai, a ua ot loa no hoi kekaM mimuli o ka ika ol« ia o na kikoo o ia mau )a. Ma keia hope aku nne e )oaa ana ka oni maikai aaa * keia mau palapaia, a e pau ana na mnao kaaiuliu o a* kaaaka.