Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 47, 22 Nowemapa 1923 — NA NINAU ANO KOIKOI E PILI ANA I KA LAHUI HAWAII [ARTICLE]

NA NINAU ANO KOIKOI E PILI ANA I KA LAHUI HAWAII

Iwaena o na ninau koikoi no ke ; a laJ;ui Hawaii, no keia inUa aku. k<> k ' n;ai nei imua o ka kanauni o keia la, keia niau ole ae ia kakou ke aio: 1. Ka iioomahuahua ana i keia lahui. D. Ke ola kino o ka lahui. 3. Ka kapai ana ae i ka lakui . iluna. * | i Ke ku ana oka lahui ma ke | kulana onipaa mau. i Ka hoomahnahua ana ika UhaL ? Aole paha kakou e makapo ana, ma- : luna o ka ninau emi o keia lahui. Aole paha kakou e hiki ole.eia keia lahui ke emi nei me ka moakaka īea! loa. O ke kanaka a wakine Ha-' waii paha e nele ana kona ike ana j i keia ninau, ua makapo ia mea, a i ole, aole he koko Hawaii oiaio e holo ana iloko o koun mau aa koko. No kekahi mau makahiki, mahope mai o ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina e iloko o keia :nau Paemokū, ka ikeia ana o ka holomoku o na Hawaii i ka trakc. Maloko ō ka moolelo i kakauia e kekahi o na kanaka Hawaii, kakou moolelo, S. M. Kamakau, ua hoiki mai oia i keia kumu make o ka lnhui, i kona mau la, ame na lft mamua iho o kona au. Ua hoike mai oia i ka manawa i komo mai ai ka nia'i Hebera, ame ka ma'i ulalii, ua hoomaopopo oia ma Hana, kon.i waui e noho ana ia mau la, i keia *nau mea kupaianaha. Iloko o kekalii ohana o 14 ka nui, ua make he 0, koe mai he 5, wale no. Iloko o kekahi ohana o 9 ua make aku he 5, koe mai he 4 wale no. A o keia mau ohana, ōia no ka awalike o na ma ka Mokupuni o Maui. A wahi hou no anā, ua lohe oia, ma Honolulu nei, ua oi aku ke koikoL

Nolaila. e ike mai kakou e ka lahui, aole i keia māu la wale no ko kakou make aka 3 ua oi aku i na la mua o ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina e, ka poe nāna i lawe mna mai na ma'i lelē a kōikoi like ole. Auhea la ka lahui fe hiki e alo ae i keia māke nui i pahola mai iwaena o na Hawaii! Ua ike kakou, i na la mamua āku o k6 komo ana mai o na l&hui likē ole, ua hiki aku keia lahili i ka helua* kiekie o 400,000 i ko Kapena Kuke koinō ana mai. Ia mau Ia e noho ana keia lahui nona iho, e ulu aiia me he uīu ana a kēkahi kumulaau, i loaa ole i kekahi kikiaō inakani; he laau e ulu ana īne kona ikāika, maloko o kēkahi Trahi i loaa ole mai ina ino like ole. Ua ulu no kekahi mau makahiki loihi, me ka hiki ole e loāa mai i na pilikia iike ole. Ua hiki no i ua kanaka o iā manawa e īapaau ihō i ko lakoU inau ma'i like ole, na ma'i i kuluma ia lakou, a i hiki e ikeia kā laau e olā ai Ua ikeia kona mau kanakā ame iia Wahine. i like aku me na ka&aka kino maikai ho o keia māu la, aka, ua kakaikahi iiae. Ua Ulu ae na wahine me ka maluhia, ihe ka malāniā ponōia o na kaikamahine. Hē inakā ka hoopa'i e kau aku ana īnāluna o ka mea ē hoohaumia aha 1 kēkahi o keia mau kāikamahinē opiō., Ua ulu aē na keiki kanē, fae ka ikaika o na lala, mamhli o na hānā hōoikaika kino oia mau la. Ua noho ilio kela ame keia ohaha me ka lāw.ī maikai i fla meaai. Ia kakou e nana iho ai i keia kii: Ka piha o ka aina inē ka ike aiia ia lakou e hooikaika kinō ana ma na kahua i kUkuluiā a i hoomakaukauia no' na hana mōkomoko ame na hana imi i na mea e loaa ai ke kino maikai, e ike ana kakou i ka nele maoli o keia mau hana i keia mau la. I keia la, ua koiia mai ke keiki Halraii ē hele ma na alanni, e huli ai i na mea e loaa ai iaia ka lealea. Aole no nae i nalowale aku kela kino maikai, a ikaika mai ka HaWaii aku. Ina e makemake ana na kahakā ō kēiā lā e ikē i ka oiaio o keia māu olelo, ē hele aku e nana i iia keiki HaWaii, kakaikahi e hele nei iiia na kula kiekie ō kakou, a e ikē īiO oukou i k« ku inai o na keiki Hawaii, niā ke poo o ila ōihāna hooikaika kiiio like ole ō keia mau la. Hē hoailona ē hooia mai ana, eia no iloko o ke aa o na Hawaii he koko e hplo ana, i ku like no me ko na kupuna i hala \rale aku ma kela aoao. Ma kēia mau mea nae. aole e hiki ia kakou ke ku iho a keha, no ka

mea, eia no ka hapanui o na Hawaii j ke noho mai fiēi iloko o ka nele ame; ka hune. Eia kakou ke ike aku nei j i na kanaka limahana i laweia mai. ilokō o ka aina no ka hana ana ma | na mahiko no kekahi mau elala liilii j wale no, e ulu ae ana me ka ikaika,! ame ka loaa ana ia lakou o ka waiwai ame ke kuonoono. Oiai nae kakou keha ana no kakou ka aina, | eia nae kakou ke ku aku nei e nana ma ka aoao o ke alanui. oiai lakou la e ohi ana i na pomaikai o ka aina. Aole hana koikoi e aē ē loaa mai ka imi ana i na mea e ulu hou ai keia lahui. Aole hana ehaeha o ka j naau elikē mō keia, ka imi ana ame ka hoihōiia mai ō na liana e hoaoia I ana no kōu hoopalahalaha hou iā ana aku maluna o ka aina o kou mau kupuna. Aolē e hiki e alo ae, he lahui mahiai a lawai'a kēia. No ka mēa o keia na pouhana o ko lakou ola ana i na la i hala wale aku. 0 kē kumu ikaika ame ka laha nui ana o keia lnhui, o ia no ka leaa ana o ka ikaik3 o ke kino o ka makuakane ame jka makuahine. A aole e loaa wale mai ana kA ikaika ma ka nohō walē ana, aka, ma ka hana ana mē ka | ikika, ame ka ai ana i na ai maikaL! Ua maikāi ka ai oia mau la. no ka ] mea na ka mea no e ai ajia i hana iho i ua mau mēa ai la. Aole na hai i hana a onou mai ia oe, a no ka nele, ua ai iho la oe me ka hoihoi ole. I keia la, ua kaa aku ka hana ana o ka ai iloko o na lima o na kanaka oko na aina e. t/a kapuluia mai, aka, aole e hiki i ka mea nele ke hoole aku, no ka mea e' inake ana i ka pololi. No keia pilikia, ua ai iho no ke kanaka ma na mea i loaa mai. Aole pela i- na la i hala aku. Ua kanu paka iho kela ame keia ohana i ka lakou mau mea ai. Ua kahu paka iho, a ua hoomakaukau iho me ka ike i kana mea i makemake ai, a i ono ai hoi kona puu. Oka hopena o keia hana paka ana i kau mau meaai, ua ulu ae na kanaka me ka loaa ole i na ma'i hoopilikia mai ike kino. Ua ulu ae me ka ikaika, no ka mea, aole ai i oi ae ka hooikaika i ke kino mamua o ka poi ame ka i'a o ke kai.

Me keia ike no o oa Mei o kakou he mahiai a lawai'a keia, aa aeia aku 110 nae lakou e hele mai iloko 0 ba kulanakauhale o kakou. a e noho aneē ihō ma na hale rumi liilii, kahi e umeia ai ke kino ikaika a lilō i kino naWaliwali. I keia manawa o ka hoi ana mai o na kanaka i na knlanakauhale, e noho Moi ana no na Alii o kakou, a iloko o ko lakōu mau lima na mea apau. Ua hiki e hana i na kanawai e p'apa ana i keia mau mea, aka, aole no nāo i hanaia. TJa hāawiia inai na ūna liilii & ō iia aina nunui, ua paaia aku no e lakou, a ua hooliloia aku no na dala liilii no. Aōle no hōiiiē maū hana e hoohoihni anā i na kanaka, no ke koi ana aku ia lakou e noho ho ma na kuaaina kahi e loaa ai ia lakou na ola kino elike no me ko lakou man kupuna. 1 keia la, ke ku nei kakou ka la- ; hui ma ka aoao o ka luaknpapan, la ke ike nei i ka iho ana aku o na kitto o na kanaka Hatvaii, iiokō o ka lua no ka hoi hou ole mai, Ola Kin» o ka Lahui. Mhmuli o keia mau hoohemahema i ikeia e kakou i keia la, pela tio ka loaa ana o ka nele ia kakoa, a me ke kuniia ana o na keiki Hawaii mē na ma'i like ōlē. I kēia la, ke ike nei kakou, aole o keia inake ana o ka lahui, no ka hanau ole o na "wa-hine-Hawaii, aka, o ka loaa ole he ola o na keiki liilii i hanau mai. Ua make kēia mau keiki-liilii, aole no ka ikaika ole o ke kino, aka, no ka malama maikai ole ia. A i ka Ulu ana ac o na keiki nawaliwali ma na kauhale ruml liilii, e noho pu ia mai ana e kekahi lahui okoa aku, i kuluma i ka loaa ana i na ma'i like ole, a i ulu ae me keia mau ma'i no kekahi mau makahiki loihi, ua palekana lakou, aka, o oe e ke kafiaka Hawaii atne kaū mau keiki, ua lukuia mbi e ua ma'i la, ē ola la na kanaka o ko na aina e, aka, ua lilo nae i ma'i luku ia oe ē ke kanaka Hatraii, no ka mea he mea hou ia i kou kino, ame kou ola ana. Aole ke kanaka ikaika o ke kino e pakele ana, mai na ma'i o ko ha aina e, no ka mea, o ia mau ma'i he mau ma'i hou, i kamaaina oe. Ūa hemahema kou kiho, ai kē koino ana inai oka ma ? i ua hiki ohs ia oe ke hoolaia, no ka inea he ma'i hōfH i ikē ōle ia e oe aine kou kino. O ke ola kino o ke kanak3 kē kahua nana e hōolaha i kou lahui. O ka loaa wale ana o ke kaaaka i na ma*i like.ōle, atne na ma'i hiki ole iaia ke ku-e a£u, ke kumu e nawaliwali nei na Hawail. O na I kanaka Hawaii no i ikē i kēia niau pilikia a imi i wahi e pakēle ai, oia pōe no ka kakou ē ike nei i ka ūlu aē me na kino maikai a ikaikaNolaiia, o keia kekahi kumū pilikia o na Hawaii o kēia hanauna. Aōlē no nāē i make kakou, eia lio hē mau ohana e lawa ai hv ka mau ana o ka ulu ana o keia lahui, ke li'o keia mau koena ohana i poe <

imi mai ana i n:{ bana e pakele ai. A aole no hoi kakou i nele loa i na

alanui e hoopakeleia ai keia koena. Ua lawa kakōu mo na aiua e hiki ai i kekahi hapa ke hoi iluna olaila e hookaawale ana ia oe mai ka noho ofta piliwale ma na kulanakauhalo 0 kakou. Ua hiki i;t oe © oLi nou iho, me ka maalahi, ame ka maikai, ina kakou e ake ana e hoopauia keia ma'i nui iloko o ko kakou lahui. Ka hapai ana i ka lahni iluna, Aole lahui i pii ae a ku i ke kulana kiekie o kona noho lahui ana, ina aole e loaa ana i 'kela lahui, keia mau mea ēlua: Ka pule Akua, ame ka naauao. O keia mau mea elua na kahua o ka ikaika nna o kekahi lahui; a o keia no hoi na mea e makemake ai kekahi lahui, ke nele 1 ka malamaia. Ua lawa kakou i ka ike ana i na haawiua e pili aua i kēia mau mea elua. Ina ua nelē kekahi lahui i ka pule [ana-i ke Akua, ua make kela lahui. I Aole paha he hoailona i oi ae ka oiaio mamua o keia. I ka manawa 6 ka lahui Isaraela e hoomana ana i ke Akua, ua ikeia no ko lakou pii ana aē, mai ke kulana hoopepe wale a kau i ke kulana kiekie iwaena o na lahui e noho pili mai ana me lakou; aka, i ka hora o ko lalou huli kua ana akui ko lakou Akua, ua emi mai la ia lahui, a i keia la ke helo nei ma na wahi like ole, aole he aupuni no lakou iho. Pela no na aupuni nunui i hala wale aku, na aupuni i noho rula i ke ao nei. Pela o Koma i kona mau la o ka ikaika; aka, i ka hora o ka luku ana i na kanaka o ke Akua, ua emi aku, a i keia la he olohaka wale iho, aole o ka ikaika ame ke kulaua oiai lakou o noho ana ma ka aoao o ka pono. Ke ike nei kakou i keia mau mea, a ke hoopili aku nei kakou me ko kakou kulana i keia la. O ka pule Akua ka mea nana e hapai ae i kekahi aupuni a lahui paha mai ke kulana kiēkie. Na keia mēa e hapai nei na aupuni nUi o keia la. A o na aupuni no e haalele ana, e lilo ana lakou i mau mea poinaia i na la e hiki mai ana.

[ A e pili kokoke mai ana mahopo o ka pule Akua, kā naaiiao, ke koo o keia mea o ka pule Akua. O ka naauao ka mea nana i hapai ae i na aupuni like ole o keia la e ku mai nei. O.ka ike i ka mahiai, ame ka malama dāla ana, ha hua o keia mēa o ka nāauao. O ka ike ka mea nanā e hōoemi mai i ka luhi o na kahaka. a e hāawi mai ana hoi i ka waiwai ine ka maalahi o na hana. O ka nelē i keia mēa o kā naauao ka mea nana e hoolilo i na kanaka i poe haahaa a i poe kauwakuapāa. I keia la ke ku mai nei mā na wāhi like ole na halekuīa, no ka hoonaauao ana i na kēiki o Hawaii neL O ka ninau la oē e ke kanakn Hawaii, ke lawe nei anei oe i kēia mau mea a hoopili mai no ka pono nme ka pomaikai o kau mau keiki. Ina ke lawe nei oe i keia mau mea, e loaa ana no ka manaolana no kau mau keiki o keia mua aku. Aka ina te ku nana wale aku nei no oe, me ka hoouna ole i kau maa keiki e ohi i keia mau pomaikai, e ike aku nna no oe i ka nele o kau niau keiki o keia mua aku. a e noho aku ana lakou ma na kae alanui e nana i ka lawe ia o na pomaikai e na keiki 0 ko na aina e. E_ka makua Hawaii, nou keia mau mea i kukuluia aole no hai aku. Nou ka naauao 1 laweia mau imu&»o kou alo i keia la. Nou keia mau hua o ka pomaikai e luluia mai nei iftua porioi o kou.alo. Oka lalau iho v ke alanui e loaa ai ka pomaikai i kau mau Inamo o keia mua āku.

Kē kn 0 ka lahui nia ke knlaAa onipaa man. Aole iku o Ene-; Inni mā ke kulana pookela o ha aupuni o keia ao, mē ka loaa oiē o keia mau alahui i hoikeia ae la maluna. O ke kahua mu& o ke aupuni e lilo ai i lahui ikaika, o ka mahuahuā mau ana o kona lahui. A i ka loaa ana o keia lahui nui, o kā hlki ana ia lakou e ola me nā ola kino maikai. Aole p&ha he mea ioi ,aku mamua o ke' ola kmo maikai. E aho no ka noho ilihune ana, a e loaa ana nb ke ola, akā, o ka mea i hāwaliwali ma ke kino, aele he manaolana nona. Pela keia ninau i lāWeia mai ai e na lahui apau a puni ke ao nei. Ua ikaika ka imiia aha o ka mea e loaa ai ke ola'kino maikai. A o na lHhui i ike i keia mea, e ia no lakou ke ku mai nei ina ke kāhua pōo o na lahui apau? A ō ka hope aku, o ke kuonoono o ka noho ātta o kekahi lahui. Ma kēiā wahi i iilo &i ka uuku ame ka hawaliwali o ka iahui īudaiō, i kahua ikaika, no ka mea, ēia lakoU ke noho nei inaluna o ke dala, ma na. aiha apau a lakoU i.nōho piliwalē aku ai. Eia na lahui ē noho mai nēi ma kou mau ipuka ke hōike m«ii nei i ka waiwai o keia mea o ka nōho kuoeoono ana. A ma kekahi aoao o keia kii, eia no hoi kakōu ke ike | nei, o ka nele i ke kuonōono olē ke kumu o ko kakou nawaliwali. j Ma keia mau kumu apau e hoike- | ike ia aku nei e ko ōukou mēakakau, e ike mai kakou, aole he mau huajolelo hoopunipuni, a i ole hakuepa paha. Ke ku nei keia mau mw

apau me kona ikaika' apau. A o ke alanui Walo no e hiki ai ia kakou ko ku ae, a i ole onou ae i ko kakou mau poo mai keia lulumi ana a ka wai, e p«ihōla nei maluna o keial lahui, oiU no ka ike a&a i keia mau mea, a hoao kakou ma ke a&o laliUi o imi i ua alanui e ola ai. Ke ku nei ko kakou mau ahahui, nui wale. Keala la na hana e lawelaweia mai nei 3 na lala o keia aha hui i mea e ola ai k& lahui Ha\raii? 0 ka hele mai paha i na iialawai me ka lilelile o ka lole, ame ka hoouiui ana? A ina oia iho la no na mea a kakou e manao nul nei, ē lilo io aiia no kakou i mea make 1 keia mau makahiki e hoea mai !nei. Aka, eia maloko ō kēia mau ahahui he poe naauao. He po6 aloha lahui. He poe i makee ika noho mau ana o na katiaka Hawaii maluna 0 ka aina o ko lakou mau kupuōa. Aole no hol kakou i uukū loa ma Ha mēa apau. Eia no kekahi poe o kakou ke paa mai nei i na kulana koikoi a kiekie o ko kakou aina nei, e hiki ai e mai i mau kanawai maikai no kakou, no ka me"a, aole e hiki e loaa ia kakou ka nee mua aha, ina no e loaa olē ana na kokua ana mai, ma ka aoao o ke aupuni. 0 na mea e onipaa mau ai ka aina, oia ao keia mua mea i hoikeikeia ae la maluna. A eia ka loaa o keia mau mea apau iloko o ko kakou kikoo ana aku. Eia no ke kau mai nei imua o ko kakoū alo. O ka moloa ame ka noonōo ole no na kumu nui na lakou e hoopilikia mai nei ia kakou. Eia na olelo kaulana a kela alii nui o kakou i hala aku i ka make ko kau mai liei imua o ko kakou nlo, "Imua e na pokii a inu i ka wai awaawa." Oko kakou moto iā o keia mau la. "E hOokahaka kakeu," no ka mea o kekahi no iā o na olelo kauolia a ia alii nui o kakou. He mau olelo hoola wale no a elua.