Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 41, 11 October 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope Ka Hoopukapuka

 

Na Komisina

 

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

John H. Wise

 

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. thursdon (Kakina), ua haawiia ma; @ aoao no a manao pili, @ hana a ke Komisina Eloopulapula Lahui Hawaii.  @ loaa ana ne @ mana pili i ka hana a ke Komisina ma @.

Ma keia aoao e ike ai ka poe helukelu i na hana, na makemake, ame ka hoolaia @ no ka hoomaka ana o na @ maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamana no hoi keia aoao na ninau pili @ keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e @ i ke Komisina no na mea like i makemakia @ ninau mai.

 

Ka hana Kanawai

 

            Aole paha he hana oi aku o ka paakiki e loaa mai keia hana, ka @ ana o na kanawai o kakou, e @ i keia mau la o ka @ ame ke ake kuokoa o na kanaka, he ekolu aupuni o kakou: @ Federala, ke aupuni Teritore, a @ ke aupuni Kalana, a Kulanakauhale hoi ma Honolulu nei.  @ o keia mau Aupuni a hooponopono aupuni o kakou, ua loaa ka mana kau kanawai i keia mau Aupuni apau. O ke aupuni Federala ke poo, a o kona mea nana @ kaupalena mai, oia no ke Kumukanawai o ke aupuni.  Ua hana @ i na kanawai no ka pono lauia o kela ame keia kanaka @ o konia mau palena, aka, o ka hana ana o na kanawai feerala, aole e hiki e hanaia no ka pono @ ka pomaikai o kekahi @ hookahi a i ole Teritore paha.  O @ kanawai apau e hanaia ai, e @ pakahi ana ia i kela am  @ ame Teritore, me ka @ e kapakahi.

 

            I haawina hoomaikeike, e lawe @ i ke kanawai Hoopau @.  Ua kau mai keia kanawai maluna o ke aupuni holookoa, a ua @ ke koikoi o kona hookoia ana @ Hawaii nei me kona hookoia ana ma ka Mokuaina o Nu Ioka.  Aole @ kekahi a i ole emi mai paha @ uuku ana a i ole nui ana @.  O ke aupuni Mokuaina, na @ iaia ke hana mai i kanawai, aka, @ aku maluna o na kanawai i @ e ke aupuni Federala.  Oia hoi, o na kanawai e hanaia @, aole e hiki e kue i ka manao @ kanawai i hanaia e ka @ o Amerika, ka hale kau kanawai e ke aupuni Fedeala.  Pela no kakou o Hawaii nei, he aupuni hooponopono ko kakou malolo o ke Teritore, a aole e hiki i ko kakou@ ke hana i kekahi kanawai e kue ana i ka manao o kekahi kanawai i hanaia mai e ke aupuni Feeerala.  Pela no kakou o Hawaii nei he aupuni hooponopono ko kakou malalo o ke Teritore, a aole e hiki i ko kakou Ahaolelo ke hana i @ kanawai e kue ana i ka manao o kekahi kanawai i hanaia mai @ ke aupuni Federala.  O na kanawai @ ana e hoakaka wale @ no ia i ka pono kuloko o ke Teritore, a o kona mau palena ua Mokuaina malalo o ke kumukanawai ke pailaka i hanaia mai e ka @ no Hawaii nei.

 

            A o ke aupuni Kalana a Kulanakauhale, ua loaa iaia ka mana e hana i kanawai no ka hooponopono ana i ke Kalana a i ole Kulanakauhale paha aha me kona mau palena no, i @ mai e na kanawai o ke Teritore.  I keia la, eia na auhau o @ ke ohiia ana, ua hoikeia mai o na kanawai i hanaia e ko kakou Ahaolelo ma Honolulu.  Aole e hiki i ke Kalana a i ole Kulanakauhale e hana mai i kekahi kanawai i kue i ka @ o kekahi kanawai i hanaia mai e ka Ahaolelo.  A no ia kumu @ hana ihe ke aupuni Kalana ma na mea e pili kuloko ana nona iho.  Oia hoi, ua hana no ke Kalana o Hawaii i mau kanawai nona iho me ka hiki ole e kau mai @ mau kanawai maluna o Maui, Oahu a i ole Kauai paha.  Aka, ua kana iho no lakou iho.

 

            Ke manao nei wau ua maopopo mai la ia kakou ke ano o keia mau aupuni ekolu e ku kiai nei i kela ame keia makaainana amelika.  O ke poo o na aupuni, oia no ke Aupuni Federala.  O na kanawai e hanaia ana e ia, no ka pono no ia @ na Mokuaina apau ame na Teritore.  O ke kukala kaua ana paha, aole e hiki i kekahi Mokuaina ke @ hana, aka, na ke Aupuni Federala ia hana.  Mamua aku nei @ hana iho kela ame keia Mokuaina ame Teritore i mau kanawai @ i ka inu waiona ana, aka, i ka @ ana mai nei a ke Aupuni Federala i kekahi kanawai, aole e @ na kanawai i hanaia e na Mokuaina ame na Teritore, koe wale @ a o @ mau kanawai la i hanaia e keia mau Mokuaina, ame Teritore, he mau kanawai e kakoo aku ana @ ke kanawai Federala.  A ina ua kue, ua mana ole ia kanawai i hanaia.

 

            Ke makemake nei ko oukou @ e ike mai kakou i ka like @ o keia mau aupuni, ame ko lakou mau mana pakahi.

 

            A o ka hana ana i na kanawai o kela ame kela aupuni, ola ke kumunana a`u i makemake ai e kalai aku.   O ka hana ana i kekahi kanawai no ke Teritore nei, he hana ano nui, a o kona hanaia ana, aole no no ka maikai, ame ke kupono no kela ame keia makaainana, aka, no ka makemake o kela ame keia kanaka kau kanawai e hele ana e hana ia hana mamuli o kona kohoi ana e kona @ makaainana, ma kona apana e noho ana, ana hoi i holo mai ai.

 

            A mamuli o ka like ole o na makemake o keia mau apaua like ole, na wahi i hele mai ai keia mau Lunamakaainana a i ole Senetoa paha, ua like ole na hana a keia poe waha olelo.  Ina ua makemake o Hawaii Komohana i kekahi kanawai e hanaia no ka ike iho o na makaaina oia wahi i ko lakou pilikia, aole e loaa ana ahiki i ka hapanui o ua Lunamakaainana ke koho pu ma ia ninau.  Ua ike kakou i kela mau makahiki aku nei, mamuli o ke emi ana o ke kumukuai o ke kope, ua pilikia na makaainana o kela mau apana e kanu kope ana, a ua holo mai ko lakou mau lunamakaainana ame na Senetoa e hooikaika e holo kekahi kanawai e hoopau ana i ka @ ana o ke kope, a hiki i ka manawa i manaoia e hoi hou mai ana ke kumukuai kupono no ia mea, a ua manaoia elima makahiki ke ana kupono no ia manawa.  Aka, he kanawai keia no ka pono wale no o ka poe kanu kope, a ua lilo keia kanawai i mea nana oleia aku e na lunamakaainana mai kekahi mau wahi mai aole kanu kope, a no ia kumu, ua lilo i hana nui na kela poe o na apana kanu kope, ka hooikaika ana o holo keia kanawai.  Ua holo io kela kanawai aka, ua holo nae me ka ikaika o ka hana, ame ka naauao o ke pailakaia ana.

 

            I kekahi manawa e hele mai ana kekahi Kalana me ko lakou mau pilikia, a ua makemakeia e loaa kekahi kanawai no ka pono o kela Kalana.  Aka, ua lilo nae kela mea i makemakeia i mea ole i na Lunamakaainana o kekahi mau Kalana okoa aku, no ka mea aole i ikeia ia mau pilikia malaila, no ia kumu ua paakiki ka holo ana oia kanawai i makemake ia e ia Kalana, nana i hookomo mai kela kanawai.

 

            O ka ninau mua e komo mai ana iloko o kela mea ke kanawai e makemake ana e hooholoia no ka pilikia i ikeia ma kona Kalana, oia no, pehea la e holo ai?  A o ke kanaka

Naauao o ike i ka hoohana ana @ mea e holo ai kana kanawai, oia no ka imi ana i mau hoaloha nona, a i poe e kokua mai ana e holo kana kanawai.  I ka loaa ana, he mea hiki wale no ka holo ana o ke kanawai.

 

            I keia hele imi hoaloha ana, aole i okoa ae mai na hana e ae o keia noho ana.  Aole ka hoaloha he mea loaa ke hoohakahaka oe.  Aole e loaa na hoaloha ina oe e makemaae wale ana no o kau ke hanaia mai, a o ka kela mau hoa hoi e makemake nana no hoi e holo ka lakou, e lilo lakou i poe, kueia aku e oe.  Ma keia wahi ka lanakila ana ame ka haule ana o kau kanawai.  Aole no kekahi kumu e ae.  He oiaio no paha, he mau kumu kupono e ae no kekahi, aka, o keia ke kumu nui. Ua hele aku oe me ka manao e kue i na kanawai e hanaia mai ana no kekahi wahi okoa aku, a ia manakekahi wahi okoa aku, a ia manawa hookahi no e makemake ana oe e holo ke kanawai au i makemake ai no ka pono o kou poe.

 

            Nolaila, me ka noeau oe e hele ai.  Ina o kela mau kanawai i hookomoia mai ua ike oe he mau kanawai e hoopilikia mai ana i kou poe makaainana, e makaala oe, a e loaa kou mau hoaloha nana e kokua mai e make kela kanawai.  Ina ua hemahema oe i ka lawelawe, ana, e make ana kau mau kanawai, a e holo ana kela mau kanawai  inoino au i ike maopopo ai he mau kanawai hoopilikia.  Aka, mamuli o kou hawana ua hiki ole ia oe ke ku-e aku, a pepehi paha a make.  Aka, o ke kanaka naauao, a loea ike hana kanawai e hiki ana no e holo, a i oia make paha ka mea ana i makemake ai e make.

 

            I ka holo ana o kekahi kanawai maloko o kekahi hale kau kanawai, hookahi mea maluna ae o keia hale kau kanawai, oia no ke kiaaina.  Iaia ka hiki e holo ke kanawai, a i ole aole paha, oia hoi i ka holo ana o kekahi kanawai ma na hale elua e laweia ana i ke Kiaaina no kona kakauinoa mai.  Ina ua manao oia he kanawai maikai a ua lilo i mea hoopakle mai i na makaainana, alaila, e kakau inoa ana oia, aka ina ua manao oia he kanawai kaulike ole, a i ole manao paha oia he mea pono ole, e hoole ana oia i kona @ ana, a ia manawa, ina e loaa he elua hapakolu o na lala e ku-e ana iaia, alaila, ua holo no kela kanawai me ka nana ole i kona kakauinoa mai o keia ka vito ana o ke Kiaaina i kekahi kanawai.

 

            Mamuli o keia mana i loaa i ke Kiaaina, ua lilo keia vito ana ame ke k akau inoa ana mi o ke Kiaaina i mea makaala loa ia e ke kanaka nana ke kanawai i makemake e holo.  A i kekahi manawa, ua hiki no e hanaia na hana e hiki ai i ke ke Kiaaina ke hoole mai aole e kakauinoa i kela kanawai.  A e lilo i hana na kela lunamakaainana ka imi ana i mea e hooia mai ana e Kakaninoala ana paha kana kanawai o ke kiaaina, ke hiki aku imua ona, a i ole, aole paha. O ke kanaka naauao, a ike i ka kau kanawai ana, e imi mua ana oia i kekahi mea e hoike mai ana ina ua kakoo ke Kiaaina i kana kanawai.  Ina e ike ana oia e ku-eia ana, a e hoole ana ke Kiaaina i kona kakauinoa ana, alaila, e imi oe i mea nana e hookikina aku ai kela Kiaaina e kakauinoa i kau kanawai.  A i ka hiki ole ana ma ia alanui, e huli oe e loaa ia oe ka elua hapakolu o kou mau lala o kou hale, a i ole o na hale no a elua.  A ina ua loaa, o ia noi kou mau hoaloha, alaila ua ike oe i kau mea e hana aku ai.  Ina paha no ka hooikaika e holo, a i ole no kou waiho loa ana paha, a hoopoina i keia kanawai au i makemake ai.

 

            O na alanui e hiki ai ia oe e hookikina i ke Kiaaina e kakauinoa mai i kau kanawai oia no keia: I kekahi manawa, e makemake ana ke Kiaaina e holo kekahi kanawai ana i makemake ai.  U hookomoia mai kana kanawai e kekahi lala.  E ike oe na ke Kiaaina mai paha kela kanawai i haawi mai i keia lala e hookomo mai.  A ike oe, o ke alanuui hou aku no kou imi ana i mau hoaloha nouo e ku-e i kela kanawai, aole paha ma ka pepehi koke ana, a i ole ma ka hoohakaka ana paha, aka ma kekahi hana e hiki ai e hoopaneeia keia kanawai.  I ka manawa e ike mai ai ke Kiaaina ua paaia kana kanawai e huli ana oia i ke kumu e paaia mai nei.  A ina e mapopo ana iaia nau e paa nei, e ninau mai ana paha oia i ke kumu, a ina e hiki ana e maopopo iaia aia ke ola o kana kanawai ia oe, e pii aku e hui me ia.  A ia manawa oe e hoike aku ai he mau kanawai kau i makemake ai e kakau inoaia mai, a ina he Kiaaina hiki e ike mai i kau, e ae mai ana, aka, ina ua ike oia he kanawai nana i makemake ole, e hoike mai ana no oia i kona ku-e.  Ina pela, e huli aku oe i wahi e make ai ke kanawai a ua Kiaaina nei, a ina e nui ana kou ike, e lawa ana oe me na hoa e make ai.  Aka, ina ua imi ole oe i mau hoaloha nou, ua nele oe, a o ka hopena e hoi ana oe me ka loaa ole o kekahi kanawai no ka pono o kou poe makaainana.

 

            Nolaila e ike mai kakou, o na hoaloha ka mea oi aku.  Ina e loaa ana kou mau hoaloha, a e lilo ana keia mau hoaloha i poe ku mau mai mahope o kou kua, e loaa ana na kanawai e hiki ai e pomaikai kou mau makaainana, a e ike ia ana ka inoa o kela kanaka ma kahi o ka poe kau kanawai.  No keia kumu i waiwai ai ka hoouna mau ana aku i na kauaka i ike a i maa i ka hele ana i na hale kau kanawai.  O ka apa na e hoololioli mau ana i mau kanaka hou, he kakaikahi loa ka loaa o na mea i makemakeia.  Aka, o ke kanaka i maa i ka hele mau, e loaa ana iaia he manawa e kilo ai a e imi ai i mau hoaloha, mamuli o ke kokua ana i na mea i makemakeia e ia poe.

 

            Aole paha he mau kanawai i hanaia no Hawaii nei i oi aku ka waiwai mamua o ke Kanawai Hoopulapula ame ke kanawai @ i na kanaka mahiai. O keia mau kanawai ua hiki e ikeia iho, he mau kanawai waiwai nui i na kanaka Hawaii.

 

            Mai ka mahele aina o 1848 ahiki mai i keia mau la, aole he manawa i @ ai kekahi kanawai no ka pono wale no o kekahi hapa o na kanaka oia aupuni, a ua manaoia o na kanawai o ia ano, he mau kanawai ku-e i ke kumukaanawai.  Ke ku nei ke kumukanawai, a e hoakaka ana, o ka pono kaulike ka mea e apoia ana e ua kumukanawai nei.  Auhea iho la ke kaulike, o ka happwiia ana o na aina aupuni i kekahi hapa o na makaainana, a hooneleia hoi kekahi hapa @. Ma ka nana iho, ua kaulike ole io no, a no keia kumu ua nui ke ku-eia mai e na loio ame kekahi poe i mauao he mau hana kukulu pono wale no keia no kekahi hapa o ka lahui.  Aka, aole i kiiia keia kanawai maluna o ke alanui, no ke aupuni keia mau aina, ina malaila i kiiia ai, ina no ua nele kakou.  Aka, ua kii aku na alakai o na Hawaii ma kekahi alanui e aku, oia hoi ke alanui, e hooia mai ana, o keia mau Aina Leailii, na koena i koe, he mau aina ia i hookaawaleia ma keia mahele no ka pono o na kanaka Hawaii, a i paa waleia no, ma ke ano hoomalu no ka pono o na kanaka Hawaii.  A i ka hoolooi aupuni, ua laweia no, ma ke ano hoomalu no ka pono o na kanaka Hawaii.  A i ka hoololi aupuni, ua laweia ae keia mau aina, a ikeia ma ke ano he mau aina aupuni.  O ka oiaio nae, ua hoomaluia no na kanaka Hawaii, oiai ma ka mahele aina o 1848, he 28,000 wale no eka i haawiia mai i na kanaka Hawaii, a o ke koena o ka lakou mahele, he 1,000,000 eka, ua laweia e hoomalu ma ke ano he mau aina Leialii.  Ma keia mau kumu i waihoia aku ai, i hiki ai i ke aupuni ke ike mai, aole no ka luhui Amerika keia mau aina, aka, no na kanaka Hawaii, kekahi hapa o na makaainana Amerika.

 

            Aka, e ike mai oukou, ina aole i loaa na hoomaikeike ana me ka Pololei ma keia alanui, ina no aole e hiki e ikeia mai ka pololei ame ke Kuleana o na kanaka Hawaii maluna oia mau aina.  No ia kumu, o kahana mua, o ka imi ana i ka moolelo o ka mahele aina.  A ua pomaikai kakou i ka hiki ana i kekahi kanaka Hawaii e hoike mai i keia kuleana o kakou.  Aka, ina oukou i maopopo @ keia mau hana, ina no paha aole e holo, aka ua hunaia, a o ka olelo hooholo hoopulapula wale no kai hoikeia aku.  Aole kekahi mau alakai manao i ke ano o ua kanawai la, a na na lunamakaainana no ame ko oukou meakakau i haku keia kanawai.  I hooia no keia e nana i ka moolelo o na olelo iloko o ke Komike.

 

            Pela no ke kanawai hoaie i na kanaka mahiai.  Aole keia he kanawai i hanaia i ka makahiki hookahi.  Ua nui na kau i hooikaikaia ai e holo keia kanawai, aka, ua pau loa i ka haule.  I ke kau i puka ai ke oukou meakakau, ua hapai mai oia, a mamuli o kona ike ana, aia he mau kanawai makemakeia e kau poe ku-e e holo, ua lawe ae oia i kela mau kanawai, a hoopanee aku i ko lakou holo ana, a na ia mea i huki mai i ka manao o ka poe ku-e mau i kdia kanawai hoaie no ka pono o na kanaka mahiai, u ike pono, ina aole lakou e kokua mai ana, aole e holo ana na kanawai a lakou i makemake ai.  He oiaio aole i holo ke kanawai elike me ka mea i makemakeia e ka mea nana ke kanawai, aka ua loaa nae kekahi kanawai i loaa he kokua ana mai.  A i kdia la, ua hiki aku na dala i hoaieia ma kdia kanawai ma kahi o ka eono haneri tausani.  He mau dala keia a ke aupuni i poho ole, a ua loaa ka palekane i kekahi poe, mamuli o kona holo ana.

 

            Aole au i kii aku nei i keia mau kanawai no ka manao e hoike aku na`u i hana, aka, i hoakaka ana i ike mai ai oukou e ka poe heluhelu, aole keia mea o k hana kanawai he mea uuku, a i ole ho mea hiki wale no paha.  Aka, he hana ano nui, a ina ua makemake kekahi pea o ka aina e holo kekahi kanawai nokona pono iho, aole e loaa ina e hoouna mai i na kanaka i lawa ole i keia hana o ke kau kanawai.

 

            Aole ke kanawai e holo ana no kona maikai.  E manao mai kakou, eia me kakou he lehulehu wale o na kanaka, ame na ohiana like ole, o kekahi poe, e makemake wale ana no i k o lakou mau pomaikai iho, a n o ia kumu, e imi ana lakou i mau mea o loaa ai kela mau pomaikai me ka nana ole aku i ko hai.  A ia manawa like no hoi, o na kanawai apau e hanaia mai ana, no na alahui, e lilo ana kela mau kanawai i mau mea e akeakea aku ana i ko lakou mau pono.  A no ia kumu e makaala loa ana kela kapa o na kanaka no ka pepehi ana aku i kela kanawai.

 

            He nui ua mea i makemakeia , aka, o ka mea maamau, he uuku loa oia mau mea e loaa mai ana.  Pela no na hana kau kanawai iwaena o kakou.  E hoomanao i ke kanawai hookapu Sabati.  Ina kakou e huli aku i hope, i na makahiki e noho hoomaluia ana keia mau Paemoku e na alii o kakou, i ke au ia Kalakaua, aole i hiki e paaniia ma ia la.  Aole paani kinipopo, a aole no hoi he mau hana kukulu hale a hana mahiko paha i ne ia.  Aka, i keia la, ua hanaia keia mau hana, aa ma ka nana aku, aole no he mau manao ahewa ia mau hana.  No keahi keia lolo kupanaha ana?  No ka pii ae paha o ka naauao o ke kanaka.  A no ka nui o keia naauao, ua olelo mai lakou, e pono na kanaka e hele ma kekahi wahi e hooluana ai, a e ike i keia mau mea, no ka mea, na ia mau hana e hoomaha iho i kona mau noonoo ana, a hana hoi o kona lolo.  A o na hana hoi ma ua mahiko, ua liilii loa ka loaa ana o na kanaka hana, no ia kumu, ua lawa ole, a ua hiko ole e pau na hana i manaoia.  No ia kumu, e aeia mai e hoohana aku i na kanaka e makemake ana e hana ia la.  O ia no ke noi no na hana kukulu hale ame na hana e ae.

 

            Ua  ike kakou i ke ku-eia ana o keia wawahi Sabati, aka, ua holo no nae, a i keia la, ua ike kakou, ua oioi hou aku imua na kanaka i makemake i keia mau hana a ke koi mai nei o lawelaweia na hana kiionioni, ame na hana hooalulea e ae i manaoia no ka pomaikai ka o na hana.  He oiaio o keia mau kanawai, aole i makemakeia e kekahi hapa o na kanaka, aka, ua lilo nae i mau kanawai no ka aina.  A pehea i lilo ai i mau kanawai @ Mamuli o ka naauao hoohana kanawai o ka poe i makemakeia mau mea.

 

            Pela no na haawina dala o ka ahaolelo.  E hele mai ana kela kanaka o kela ame keia kalana e imi i kahi e loaa ai a nui na dala no ia kalana.  A pela no na kalana apau loa. Ua hiki ole e loaa na mea apau i makemake ai, no ka mea ua kaupalenaia mai mamuli o ka uuku o ke dala o ka waihona.  Aka, mamuli o ka naauao pelo, a imi hoaloha o kekahi mau kalana, ua loaa ia lakou a oi aku mamua o ko lakou kuleana ma ke ana auhau.  I`ehea i loaa ai keia mau dala?  Na ka nui o ka ike ame ka maa i na hana kau kanawai.  No ia kumu, e ike na makaainana koho o keia ame keia kalana, o na kanaka ike a naauao ka poe kupono e hoouna mai ai.  Aka, aole paha e hanaia mai nei.  Ua poinaia na kanaka i hana no ka pono o ka aina, a o kekahi kanaka i hoike mai ma kana mau haua i hala aku, aole he ike a makaukau ma keia oihana, oia ke hoounaia, a o ka hopena, aole he ike a makaukau ma keia oihana, oia ke hoounaia, a o ka hopena, aole e ike kokeia ana, a hala ka puulena i Hilo.  Ia manawa ua haule mahope, a ua nele iho la oe ame kou kalana.

 

            He pua laha ole ke kanaka imi pono no kou Kalana, a i ole lahui paha.  I ka poe nae i ike a @.  I ka holona, aole no e ikeia ana.  A i keia mau la e @ nei o kakou, me na hana he lehulehu wale no ka pono o kela ame keia kanaka Hawaii, e nele ana kakou i na kanaka naauao ma keia oihana, no ka mea, ua puni wale aku kakou i na olelo pehi, ame ua olelo hailuku, i laweia mai i mea e ko ai ko lakou mau manao ku-e.  Aka, i ke kanana ana iho nae, ua moni kakou i ke kamelo, a ua kanana i ka naonao.

 

            Eia iloko o ka ahaolelo o Hawaii nei he poe kanaka i ike a naauao ma keia hana o ke kau kanawai, a ia manawa hookahi no, he poe i hiki ole e ike i ko lakou mau iho, e kau ana imua o lakou.  O kekahi papa, ua waiwai, a o kekahi papa, ua poho wale ka hele ana mai.  Aka, ma ka nana aku o keia poe kupono ole keia e hele mai nei e kau kanawai, a mai inohi mai, aole he hookahi wahi kanawai i hanaia.  I na la nae o ke koho @, ua nui ka ike.  I ka hele ana aku iloko o kahi e kauia ai ke kanawai, he neo ka mea loaa mai.  Aka aole no he ikeia o keia mau hana e kekahi poe o kakou.

 

            Me pa manaolana e ike mai ana kakou i keia mau mea, a e lilo ana i mea e hoonaauao mai ai ia kakou no keia mua aku, ke waiho nei ko oukou meakakau, na oukou e hooikaika mai, na kanaka e hiki ana e loaa kekahi pono no ko pukou apana.  A no ke Teritore holookoa o kakou.

 

            Eia aku imua na la o ka ike maopopoia ana o ka waiwai o keia kanawai, i-ka poe e kanalua mai nei, aka, i na kanaka i hele mau aku e nana, a i ike no hoi i ka waiwai o keia haawi aina ana, ke ike nei lakou, a aole he mea i koe no ka hoomaikeike ana mai ia lakou.  He kupanaha no paha keia ku-e ana i ka mea maikai.  Aka, aole keia o ka mua o ia mau hana.  I na hana maikai no apau no apau i imiia no keia lahui, ua lilo ia mau mea maikai i mea ku-eia, a i mau mea wahakoleia, me ka manao ku-e i ke kanaka nana i hana ke kanawai, aole no ka pono ole o ke kumuhana.  O keia paha kekahi mea nawaliwali loa iwaena o na kanaka Hawaii, oia no ka puniwale ana aku o kekahi hapa o na kanaka i na kanaka e wahakole mai ana.  I ke kaupaonaia ana nae o keia mau mea, ua loaa iho la he mau hana hakuepa wale no.  Aka, ua poinaia nae na kanaka na lakou keia mau hand.  A o ka haawi ana aku i na hoomaikai, ua poina pu ia no.  Aka, aole no ka hoomaikaiia mai ka hooikaikaia ana o keia kanawai, aka no ka manao ana he hana pookela loa, a e loaa ana no ka pono mau i na kanaka e lawe ana i na ao maikai.

 

O KA LOHE KE OLA O KE KULI KA MAKE

 

            Aole paha he mau olelo i hooia mai i kona pololei elike me keia e kau ae la maluna.  Ma keia mau olelo pokole kakou e ike pu iho ai, i ka noeau ame ke akamai kakaolelo o ko kakou mau kupuna.  Mai hea mai la keia mau olelo pokole aka, ua phia pono nae kona mau manao?  He oiaio, ua olelo mai ka poe naauao, ma ka noeau o na hoopukana olelo e ikeia ai ka naauao o kekahi lahui.  Ina ho oiaio keia, alaila, ua hiki io no e kauia ka lahui Hawaii ma ka papa ekahi o na lahui naauao, no ka mea, aole he mau olelo i oi ao ka pololei ame ka noeau mamua o keia.

 

            I na poe heluhelu i ka Buke Nui, ke olelo mai nei kekahi mau pauku oloko o ua Buke Nui nei, “O ka mea hoolohe la e ola oia,” a ke olelo hou mai uei no, ‘O ka mea i lohe a hookuli e mako oia.”  Ma keia mau pauku kakou e ike iho ai, aole no i mamao loa aku na olelo e kau ae la maluna,a ke kumuhana hoi o na manao i makemakeia e ko oukou meakakau e kalai aku i ka poe heluhelo o keia pule.

 

            He lehulehu na mea a loheia ana e ka kanaka, a o na mea hea ia keia e oleloia mai nei e lilo i mau mea e hooloheia?  Mamuli o keia @, e huli aku kakou a e @, i na mea io i makemakeia e lilo i mau mea hooloheia.  Ka mua, o na kauoha i lilo i mau kauoha waiwai nui ke hooloheia.  A maluna o keia e nui ana no na manao like ole.  Ina kakou e kaana pono iho ana, mai a wai mai, na kauoha waiwai nui?  Mai na kanaka i ike, a i kamaaina i na mea e kamailioia ana, ia manawa, a i lilo hoi i mea hoikeia mai.  Ina e waiho ana oe i kahi mai a oleloia mai ia oe kekahi mau mea e loaa ai ia oe ke ola o keia ma`i, o ia na mea kupono no ka laweia mai a hoolohe, no ka mea, he mau ao waiwai @.  Ina e waiho ana kou makuakane a i ole makuahine ma kahi moe, no ka hele aku o kona uhane, e lilo ana kana mau olelo kauoha i mau mea waiwai nui, no ka mea, o ka uhane maikai ia e makemake ana e ao mai ia oe ia na mea maikai.  O na no ana ma ke kae o ka moe mamua o ka haalele ana iho @ o kekahi makua, aole ia nana aka, mai ka uhane maikai mai iloko ona, a i aloha no hoi i na keiki i akoakoa aku ma kela kae moe.

 

            I kekahi manawa ua loohi i ke kanaka kekahi ma`i ikaika a hiki ole ke ike aku ia mua.  O na olelo a`o no ke ola, na olelo waiwainui, a e lilo ia mau olelo a`o i mea hahaiia e ka mea ma`i, no ka mea me he mea la nolaila mai keia mau olelo @ kau nei ma ke poo o keia kalai manao ana.  A ua like no ia me na a`o mai na makua mai, i kela hora o ka uhi ana mai o ka poeleole maluna o na maka o ka mea make.  He hora ia a ka eehia.  A o na olelo ao, ua lilo i mea hiki ole ke ku-eia aku a i ole hoohemahemaia paha, no ka mea he mau olelo mai ka uhane mai, a mamuli o keia, ua ulu ae keia mau huaolelo, e lilo na a`oi mea hooloheia, no ka mea, o ka hookuli ana ia mau kauoha, o ka make no ia.  Ke manao nei ko oukou meaka kau, mai keia mau kae mai o na moe make o na makua i`ulu mai ai keia mau olelo maluna ae, a ke manao nei no hoi au,  pela pu no i loaa mai ai ke ao mai ka Buke Nui mai.

 

            O ke kanaka e noho hewa, ana, a e haihai ana i na kanawai o ke Akua, nona keia mau olelo a`o maloko o ka Buke Nui.  A o keia papa o ia mau kanaka, ua nui a ua lehulehu, a i ka hiki ana mai o ka Haku Iesu, ua lilo mai kana mau a`o ana i mau mea waiwai i ka poe e hahai ana a e hoolohe ana, a o ka poe no hoi e ku-e a i ole e hoolohe ole ana, ua pili io aku no ka make ia lakou.  No ia poe ka olelo a`o.  A ina no lakou, aole anei i pili pu mai no hoi ia kakou apau?

 

            Ua hiki ia kakou ke hoomaopopo iho i keia la, ua pili aku no ka ike ame ka naauao o ko kakou mau kupuna me na mea maikai, ame na mea e hapai ana i ke kanaka e nana i na mea o luna mai.  Ua like no keia mau olelo, me ka Liloa i a`o mai ai kana keiki ia Umi, “E ike i ke kanaka nui ame ke kanaka iki, e malama i na wahine kane make ame na keiki makua ole.”  Auhea la na olelo a`o mai kekahi makuakane i kana keiki e loaa mai keia?  Ua hiki i akakou e ike iho, aole keia mau olelo na Liloa, aka, na ka uhane iloko ona, a o ua uhane la, ua pii aku a na paepae wawae o ke Akua, no ka mea, he mau oleo uhane keia.

 

            I ka hiki ana mai nae o ka Buke Nui i keia lahui, ua ike ihe lakou i na olelo a`o oloko o ua Buke Nui nei, a hoomanao ae la paha i keia mau olelo a`o a Liloa i kana keiki ia Umi.  Ina aole he mea okoa ae a ke kanaka e hana ai i kona ola ana, aka, ua hahai nae i keia mau a`o a Liloa, ke manaoio nei au, e hiki ana ka uhane o kela kanaka imua o ke Akua, no ka loaa mai @ kona uku.  A o keia mau olelo ao,

 

            Ina ua loaa keia ike ame keia naauao ia Liloa, no Ka hoomaopapo ana ame ke a`o ana i kana keiki oiai oia maluna o ke kae o kona mae, he mea kamahao paha ia kakou ka ike ana i keia naauao i loaa i kekahi kanaka pekana a hoomanakii aka, o keia ka moolelo i hoikeia mai ia kakou e na makua mikanele, a o ia no hoi na olelo i laweia aku a puni ka honua.  Aka, i keia la, ke huli nei kakou i ke akua elike me ka mea a kakou i ike ai he oiaio, a ke ku mai nei na hoakaka ame ka olelo a ke kanaka powa ma ke kea.  Ua komo ka uhane o kela kanaka powa iloko o ka Paredaiso, i kela la o kona make ana, no ka mea ua lilo kana mau olelo i mihi no kana mau hana.  He haawina keia e hooia mai ana ia kakou, aole o ka Hewa ka mea e make ai ke kanaka, aka, o ka mihi ole.  A ka mihi ana o ke kanaka, oia no ka manao o keia mau olelo, o ko kakou kumuhana o keia hoakaka ana.

 

            Ke manao nei au me ke kanalua ole, he kanaka ike Akua o Liloa aole hoi he kanaka pekana loa elike me na moolelo i laweia mai ia kakou o keia la.  Ke manaoio nei au, ole ko kakou lahui he lahui naaupo a hoomanakii, no ka mea o kela mau oleio ka hoike, e hoole mai ana i kea mau olelo  laipiloa i hapalaia mai maluna o ko kakou lahuui.

 

            Ina a keia haawina wale no ka mea a kekahi kanaka e hahai ai, oia hoi ka ike ana i na kanaka nunui ame na k anaka @ a e malama i na keiki ame na wahine kane-make, ke hooia n ei au, ua piha ka makemake o ke akua no kela kana.  Aole ke kanaka hookiekie a haakei e a`o mai ana i n a olelo i a`oia hoomanakii e malama ana i keia haawina, aole loa, no ka mea, ua nele i ka uhane o ke Akua iloko o lakou.  Aka, o ke kanaka e hiki ana e haawi mai i na a`o ana o keia ano, he kanaka ia i pili kokoke aku i ke Akua.

 

            Pela no ke kanaka e lawe ana i na a`o i hoakakaia maluna ae, no ka mea, he ola io no ka mea e loaa ana i ke kanaka e ike ana i kona @ ka haula ana, a huli aku e mihi i ke Akua.  Ke manaoio @ ko @ meakakau, o ka mihi ka laau lapaau o na mea a ke kanaka e ike ai, ua kau mai ka pilikia @ ona.

           

            Aole @ i manao e lawe mai i kea @ manao no na mea pilii Akua, aka, aole e hiki ke alo ae, no ka mea, o keia manao ame keia mau olelo o ko kakou mau kupuna, ua pili loa a ua like loa me na olelo o ka Buke Nui.  He mau olelo keia e hauoli ai ke kanaka, a he mau olelo hoi na na kanaka Hawaii e haaheo @ no ka mea ua hookaawaleia ae na ao omamalu mai na pae opua ae o ka manao ana he lahui ko kakou i ekaeka loa i ko lakou noho ana, mamua aku o ka hoea ana mai o keia Buke Nui a kakou e ike nei i keia mau la, a e laweia ne hoi e kekahi hapa o kakou i pailaka no ko kakou ola ana.

 

            Aole paha au e hewa ke olelo ae, ua hooliloia na mea i loaa ia`u mahope o ko`u huli ana aku me ka ikaika, iloko o na moolelo o ka kakou lahui, i mau mea wale no e hooia mai ana, aole ko kakou mau kupuna i hana i na mea e lilo ai kakou i poe hilahila i keia la.  He oiaio aole i loaa

ia lakou kekahi mau ike o keia la, aka, o na ike i loaa ia lakou i kela mau la mao aku, he mau ike pili aku no i ko ke Akua mau aoao.  O na hana hoomanakii, ina ua lawelaweia aole no i okoa ae mai kekahi oia mau hana iwaena o kekahi mau lahui o keia la.

 

NA ANOAI

 

            Aole he maka`u ana no ka holomua o keia kumuhana, o ka hoopulapula hou ana i keia lahui, malalo o ka lawe aina ana, malalo o ke kanawai i haawiia mai no kakou.  O ka mea wale no e lilo ana i paukuiwi, o ia no ka makua o keia bila, ame ka mea ana i hoolala, a i hele aku e hoohakaka i mea e ikeia mai ai he kuleana keekahi o na kanaka-Hawaii ie na aina Leialii.  I keia mau la aku o ka ike ponoia ana o kona holmua, ame kona lilo ana i mea hoopomaikai mai i na kanaka Hawaii, e lohe aku ana no oukou i kekahi poe e olelo mai ana, na lakou i hana keia hana.  Ae, aole keia he mau olelo hoopunipuni, no ka mea e lohe aku ana no oukou.  Aka, o oukou nae e na kanaka heluhelu, ame na kanaka i ikemaka, owai la ka makua o keia bila, a ia wai la e haawiia aku ai na hoomaikai?

 

            Mai ka hoike a ka Puuku Hapai, ua lilo aku na hona a ke Komisina o na Home Hawaii, a e loaa koke mai ana keia mau dala.  I kona loaa ana mai nei, ua emi loa ke kumulilo.   He mau dala wale no he ekolu haneri a oi iki ke kumu hoolilo.  E hooia mai ana keia, ua ike mai na kanaka dala, o keia mau hona a ke komisina, ua oi aku kona maikai ame ka hiki e loaa na ukupanee me ka holomua, mamua o na hona e ae i hiki aku imua o ka makeke.  I hoomaikaiia no ke Akua no keia haawina maikai i loaa mai.  Me keia mau dala ma ka lima o ke Komisina, e loaa ana kela wai o Waihanau, a i kona loaa ana e lawa ana na kanaka e lawe ana i na home muka ame na home makai nei o Palaau.  A o ka mea oi loa aku paha, ka loaa ana o ka wai i na kanaka ma Kaunakakai, na kanaka i hoomanawanui no kekahi mau makahiki loihi i hala aku, iloko o na hana @ a ka lunahoomalu o ke Kalana o Maui, ame na lunakiai o Maui, e nanamaka ana hoi i ka hooikaika ana o ka lunakiai o Molokai.  Aka, @ Uahinui e, e hiki mai ana ka la e loaa ai ka wai i kou poe koho baloka, aka, @ ia loaa ana aole mai ko poe @ o Maui, aka, mai na Komisina aku o n aaina Hoopulapula, ame ke mea nana i hakaka no ka pono o keia kanawai.  E @ i keia @ na la e hiki mai ana.

 

            Ke nui mai nei ka hoouluia ana o ka @ alafaa @ a Molokai.  He aina maikai i ka hooulu ana i keia mauu dala nui.  A o ka hana pono, o ia no ka loaa ana o kekahi mikini no ka hoopaa ana i na bela @ a i ka loaa ana, e hiki ana e helaia keia mauu, o ka imi aku i makeke kekahi hana nui o keia mua aku.  Eia na Hui Mahiko ke lawe nui nei i keia mau mauu mai Kaleponi mai, aka, aole nae i loaa mai ka maikai ame ka piha lau elike @ Molokai.  O na manu alafafa @ loaa mai nei mai Kaleponi mai, ua maloo a ua haule na lau, a o ke kanokano wale no koe.  He mau haneri @ dala nae a Hawaii nei e hoolilo nei no keia manu, mai na wahi like ole mai o Amerika.  Ina e hiki ana e hoouluia keia mauu me ka holopono, a e loaa ka mikini e hiki ana e bela i keia mau mauu, a loaaa hoi ka makeke, e lilo ana ke kanu ana o keia mauu i mea @ mai i na kanaka @ Kalamaula.

 

            Ua hoopanee ka hele i Molokai @ ko oukou meakakau.  Ua ulu ae nei no ka makemake, aka, ua Nele nae kahi moku i ka lanahu.  Aia no h oi a koe wahi lanahu iho, alaila hele keia.  O ko`u makemake mau o ka ike aku i ka @ mau ana @ na hana a na kanaka ma keia mau aina.  O ke ike aku, aole lakou iho i hope ma ko lakou nana ana imua.  A o ko lakou hoomanawanui i na ines o ka noho nana aku o ka aina hou.  O keia na mea ano nui.  A no ka pomaikai o na kanaka Hawaii i makemake e hoi aku no keia mua aku, pela ka pono o ka hooikaika ana o na paionia mua o keia hana hoopulapula hou ana i na Hawaii.  Aole @ e ikeia mai ana ka waiwai o ka oukou mau hana i keia mau la aka, no keia mua aku, e loana ana no ko oukou hoomaikai.

 

            Ke aneane mai nei i na la e @ ai ka eli ana o na kopala ame ka oniu ana o na kipikua, no ka loaa o ka wai o na aina mauka @ Palaau ame Hoolehua.  A hiki mai, e hoomaka ana kakou e ike hou i ka oni ana aku imua o na hana hoopulapula.  I ka loaa ana @ keia wai, he hiki ana e hoolawaia na kanaka e lawe aku ana paha ko lakou huina i ka haneri.  A e loaa pu ana no hoi i na kanaka makai, @ aina @ @ Palaau.  Eia @ mau haneri eka me keia wahi i waiwai nui no ka loaa ana i kekahi poe Hawaii.  Ua like no ka momona O keia mau aina me ko Kalamaula.  A ua kokoe no hei ka waimapuna, no ke kii ana iho, a hoonui ae, a i ole hoolawa ana aku i na kanaka mahi maluna oia mau apana.  He kanaha paha apana e ekiekiia aku ana ma keia wahi.

 

            Hookahi haawina a ko @ me kakau i makemake ai e paanaau ia oukou e na kana e noho mai nei ma Kalamaula.  Mai puni i ka la ma.  Mai hoomaamaa i ka lawe ia mea ma ko oukou mau home. E kiloi loa i na manao e @ ae ana no ka hana a i ole malama ana ia mea ino.  Ina oukou e huli aku ana ihoope, a nana i na kakoo o @ kakou lahuui i hala wale aku ma kela aoao, mamuli o ka ai nui @ i keia mea, e lilo ana ia i mea ke @ mai ana ia kakou e halele loa.  @ io no paha ke kanaka i pilikia i ka ai pakilo na, aka, o ka ai @ ka hewa.  A auhea la ke kanaka i hiki e olelo mai ua hiki iaia ke ana i ka ono o kona puu?  Aole i @ mai ia kanaka, eia aku paha.

 

            He mau la ano nui keia a nee mai nei ma na hana kalaiaina a kakou.  Eia kekahi hapa o ke kulanakauhale nei me ka maopopo ole o na hana e hana aku ai, maluna o kekahi mau kulana e makemakeia mai nei.  O ka hana pono o ka loaa o na kanaka na lakou e hooko aku i ka manao o ke kanawai, aole o ka lawe @, ame ka kokua ana i na kanaka @ kanawai.  Aka, he hana nui nae ka loaa ana he manao like i na kanaka Hawaii.  O ka loaa o na kanaka wiwolle ka hana nui.  Mai nana i ka ili, no ka mea he ninau make ia.  O ka nana ma na kanaka kupono me ka nana ole i kona lahui ame kona @ ka mea pono e hana ai.