Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 40, 4 October 1923 — KE KAKAUOLELO MANAHOOKO HOU. [ARTICLE]

KE KAKAUOLELO MANAHOOKO HOU.

I ka halawai a ke Komisina o na Home Hawaii i ka la 25 o keia mahina, ua kohoia o R. M. Dunean, i kakauolelo manahoko ma kahi o Geo. P. Cooke i haalele mai. Ke paa nei no nae o Cooke i kona. kulana Komisina. He mea hiki ole palia ke lioole aku i ka waiwai nui o ka paaia ana o keia kulana e Mr. Cooke, a ua nui no hoi kana mau liana i hooia mai i kona hooikaika e loaa ka holomua o ka hana i kuhikuhiia mai mamuli o ke kanawai Hoopulapula. O na la mua o ka hoomaka ana o kekahi hana na la ano nui loa, a mahope o elua makahiki o ka paaia ana o keia kulana e Mr. Cooke, ūa lilo na hana o ka hoomaka ana i mea ano nui, elike me ka m.Bikai o ia liookumu ana, pela no e loaa ai na hoikeikeia ana mai 0 na mea e loaa ai ka hiki e nee aku me ka laelae. A lee minamina nui nei ko oukou meakakau i ka hiki ole ana ia Mr. Cooke ke hoomau ma kona kulana. Aka, ua*lilo nae ia minamina ana i mea hoomama ia mai mamuli o ka hookohuia ana o Mr. Duncan ma kona wahi. A ko manaolana nei ko oukou meakakau, e nee mua aku an'a no na hana me ka pilikia ole, no ka mea, ua noho o Mr. Duncan ma ke kulana Komisina mai ka lioomaka ana mai o na hana, a ua ike oia i na mea i makemakeia. He mau pule i hala aku, ua maopopo no ka haalele o Mr. Cooke, no ka mea ua hoihoi houia aku oia i Lunanui no ka Hui Hanai Holoholona o Molokai, a ua hiki ole iaia ke paa mau i ke kulana kakauolelo, no ka mea. lie hui mau ke Komisina i kela ame keia pule, a ua makemakeia no hoi o Cooko e noho paa aku ma Molokai. No keia kumu, ua- nui na hauwawa ana owai ana la ke pani īna ko Cooke wahi. Ua nui no na inoa i houpuupuia mai, aka, ua lilo nae ia mau inoa, 1 mea hookuihe mai i ka manao o na kanaka i manao nui no ka ho lomua o leeia mau hana hoopulapula hou ana i ko lakou lahui. He oiaio no paha, aole io no e lilo ana keia kumuhana i mea hoi hope a hoohiolo paha i na manaolana, aka, o ka loaa o ke kanaka i manao nui i keia kumuhana ka mea oi aku. A ua lilo keia minamina i ka haalele ana mai o Mr. Cooke, i mea hoomamaia mamuli o ka loaa ana ia Mr. Dunclin o keia hookohu. A ua hiki ia makou ke olelo ae, e mau ana no ka holomua elike me Aa manaolana o ko oukou meakakau. Ma na moolelo o ka lawelawe ana a ke Komisina i ka lakou hiana, ua hiki no e ikeia ilio ka lilo mau atta o na hana hookumu o na mea apau i mea hooikaikaia e Mr. Dunean, a no ia kumu, ua waiwai nui ka lilo ana iaia o keia kulana. Eia aku na la hana nui loa mamua o ke Komiaina. O keia. mau hana

i hala aku, ua neo aku ia me ka maalalii, a ina paha ie mau kuia kekahi, o na kuia uo ia o na hana hou akahi no a hookumu. Aka, ua hala aku he elua makahiki o ka hoomakaia ana o na hana c ke Komiaina, a ua hiki e ikeia \xa holomua na na ano apau. Aka, i keia makahiki e nee mai nei, me na hana kii ana i ka wai no ka pono o nft kanaka e noho aku ana ma na aina mauka o Palaau ame Hoolehua, ua 1110 ia mau hana i mea ano nui, no ka mea, i ka pau ana o keia hana, 0 puunaue hou ia ana he mau eka 1 oi aku mamua o keia i haawiia aku i na kanaka ma Kalamaula. Ma koia mau aina e weheia aku ana ma keia mua aku, .e hiki aku ana i ka haneri na kanaka i makemakeia. A o ka malii ana o ia mau aina, ua okoa ae ia mai na aina makai nei, no ka mea, aole he wai hoopulu meakanu ma kela mau aina, a e knukai wale ana no i ka ua, ame ke kehau haule o ka po. He mau aina no hoi, no Ke kanu halakahiki, j kulina, ame na meakanu oia ano. | A o keia mau aina inauka, e lilo mai ana ke koikoi o na hana maI luna o na poohiwi o ke kakauolelo hou i kohoia iho la. i Ke haalele nei no hoi o Mr. Dunean i kana hana i laweiawe ai mai kinohi mai me ka Hui Kaa Uwila. Ua pii ae oia me ka ulolohi no, malalo o na haku he lehulehu wale, aka, i keia la, ua hoea aku oia ma' keia kulana mahope o ke hoomanawanui ana no kekahi mau makaliiki. Ua ikeia kona makaukau ma keia kulana no ka mea, ua paa mau oia ia wahi me ka paewaewa ole o kekahi mea, a ua minamina nui ia ho hoi e kona mau haku hana. Aka, ua hauoli nae i ka lilo ana iaia o keia kulana Kakauolelo, no ka mea, ua lioike mai no oia i kona, makee i keia mau hana mai kinohi- mai. Ua hooikaika ke Alii Kuhio e lilo oia i Komisina, a i kona hala ana aku, ua waihoia mai ke koikoi o na hoolala ana maluna 0 kona mau poohiwi. Ho keiki 110 hoi o Mr. Duncan i lianauia ma Molokai, a eia no iloko ona ka iini e lilo kona aina lianau 1 wale e hoolaupaiia aku ai kona lahui. Eia kona makuahine ke noho mai la no i Molokai, me kana kane hou, me na kaikaina hoi o Duncau me keia mukuakane hou. Hooleahi 0 keia mau kaikaina.ua lawe ae i apana aina nona a ma ka nana aku 1 na liana e lawelaweia nei e kela keiki me kana wahine, na hiki e ikeia aku ka iini e lawelawe i na hana me ka manao kanakamakua a aole no e nele ana ka loaa o na mea i manaolanaia e laua mamuli o ko laua ikaika ame ko laua hoomanawanui. Aole no lie mea e maleau ae ai, no ka mea eia no ka hapanui o na komiaina he poe Hawaii, a i hewa 110 na liana, e kau aku ana no na ana maluna o ia mau lala, no ka mea, ua lilo ia lakou ka hapanui, a me ia hapanui, na lakou no e hoplala na liana. Mai lea hoomaka ana o keia Komisina e lawelawe i ka lakou mau hana he elua makahiki ae nei i hala r ua hiki e ikeia aku ka liolomua ame ka iini nui e na hana me ka maikai. A mamuli o ia maikai o ka lawelaweia ana o na hana, ua kaa aku ke kulana o kēia hana mao aku o ka hiki ana e nelo na pomaikai i upuia e na makua o keia kanawai. Aolo e pau ana ke koi ikaika ana o ko oukou meakakau, no ka haawiia mai o. na mea e hiki ai e loaa ka liolomua i na kanaka e lawe aku ana i na aina. Ua'laweia he mau eka i oi aku mamua o elua tausani e na kanaka ma Kalamaula, a o na eka i koe, e pono no e haawiia mai i na kanaka me k ahoohakalia ole, no ka mea eia kakou i na hana hoonee mua i keia mau la. He oiaio no aole keia kanawai i laweia mai ma ke ano he mau hana kalaiaina, aka, ua pinepino ke ku-e ana o na Demokarata i keia kanawai, ame ko lakou lawe ana mai i na mea pili kalaiaina no keia kanawai. A no ia kumu, aole e hiki ia kakou ko alo ae i ka oiaio, ina lakou e lilo ae ana ma ke manahooko, e hoao a?a no lakou e hoohaiki mai i na pono o keia kanawai. No ia kuinu, mamua o ka hiki ana mai o ia mau la, e lilo io aku ai paha ia lakou ka hooponopono ana o na hana Manahooko o keia Teritore, ua pono keia Komisina e oni mai me ka hileiwawe i hiki ole ai i keia poe Demokarata hoploli ae a i ole hoohaukae ae i na hana maikai e lawelaweia mai nei no ka pono .o keia* lahui. He ninau ano nui keia, ina kakou e lawe mai ana a noonoo iho. O ka loaa ana o ka manahooko e kokua ana, a e hooikaika ana no ka holomua o ke kanawai, a me ke komo ana mai o kekahi Manahooko, e ku-e ana a e lroao ana ma na ano apau e hoopilikia mai i na mea i manaoia. Ina e loaa hou ana he Manahooko e hiki e lawelawe i na hana me ka manao maikai ame ke ake e holomua, a e lōaa hoi na kokua ana, aole he makau ana*no ka holomua ole. Aka, ina he poe e ku-e ana i ka holomua, e loaa ana no na kuia. Eia kekahi poe ua 1111 loa no ka loaa ana o keia mau

pono i na Hawaii wale no, a e īilo ana ko lakou mau manao lili i mea nana e ku-e aku i ko lakou mau manao kokua, a o ka hopena e lilo ana na manaolana i mea ole. Hookahi no hana pono ma ka aoao 0 na kanaka Hawaii, o ia no ka jnakaala ana e loaa na kanaka e hele mai ana i ka ahaolelo o keia mua aku, he poe makee i ko kakou mau pono, a he poe i hiki e ikeia aku ko lakou makemake e loaa ka holomua o na hana e lawelaweia nei no keia kanawai. I keia la, aole no i pau ke pohihihi o kekahi poe no keia kanawai, a ina e lilo ana 1 mea kokua oleia mai e ka Manahooko e lilo ana na manao ku-e i mea nana e hoohiolo mai i na mea maikai i manaoia ma keia kanawai. Aole kakou i pae ajku mao o ke kai nui, ma na liana o keia kanawai. Maliope o ka loaa ana he haneri kanaka i lawe i keia mau aina, alaila kakou manao iho ua liiki mai ka la e pau loa ai na ku-e ana. I keia la, aia lie 20 poe e noho mai la ma keia mau ainn, a he poe kekahi i lawe ma na pa-hale, aka, o ka ike maoli ana aku i ka holomua o na hana, aia no ia i ka piha ana o keia .heluna i hoikeia ae la, a htv mea pono no iloko o ka manawa e paaia ana na hooponopono aupuni ana malalo o kekahi manahooko e kokua ana i keia hana, e hiki ia kakou ke iko aku ua pau na manao ku-e i keia kanawai ame kona mau hoolalaia ana. I keia la, he oiaio no ua hamau keleahi poe ku-e, a e iko aku ana nae kakou i ka manawa e loaa io ai ka nee mua ana me ka hiki ole e ku-e ia, e nui ana ka poe e ku mai ana a hoohiki mai me ka wahaliee, na lakou i hookumu keia kanawai. A aole manawa a lakou i ku-e ai. E hiki mai ana lta manawa, e lilo ai na poe apau i poe ko"kua wale no i keia kanawai, aka, i keia mau la, ke noho hoopue mai nei me ka hiki ole e hoopua ae, i ko lakou mau manao, no ka mea, aole io no paha i hoea mai ka la e ike malaelaeia aku ai ka holomua io o ke kanawai. Aka, o lea'u olelo a'o i na kanaka Hawaii, mai maka'u i ka lawe ana i keia mau aina, no ka mea, aole e loaa hou ana kekahi haawina o keia ano ma keia mua aku. O ka la o lta loaa wale 0 ka aina ia oe o ke kanaka Hawaii, ke kokoke aku nei e pau. A ina aole keia kanawai e holo iho nei, ina la, i keia la, ua ike aku kakou i na aina aupuni e puunaue ia mai ana me na lahui e aku iwaena o kakou, a o kahi lihi liea la ko loaa mai ana i na Hawaii. Nolaila, i ka manawa o ka haule ua, e wehe e kakOu i ke pulu a e ae aku i ka ma-u o ka ua e haule iho iloko o na meakanu au i lumai aku ai iloko o k alepo. Mai kali & pau ka ua, alaila oni niai no ka mea, aole e loaa hou ana ia kakou kekahi haawina o keia ano. Oiai kakou iluna o ka niea kau' paona, e hana kakou, a o ohi me ka ikaika, o haule iho kakou nia na awawa o ka poino, a no kakou ka make mau loa, ame ka nele i na pomaikai o kou aina hanau. Aole na mea maikai e hele pinep?ne mai ana imua o kou alo, o na pilikia ka mea hiki mau mai. A oiai e maalo ae ana ua haawina pomaikai la, e makaukau kakou e apo aku me ka hikiwawe. He oiaio, ua lawa kakou na hanauna o kelā la me keia mau aina, aka, mamua o kona puunoue ana, e loaa mua ia lakou, o kaili houia aku no auanei. Aole ke kolohe.ame ka anunu e hoilee mai ana 1 kona kino oiai oe e makaala ana ; aka, i ka moe ana o kou mau maka, o ia ka manawa e oni maī ai. Pela au e koi aku nei no i na kanaka Hawaii, mai palaleha a mai lioopanee i ka hopu ana i na mea maikai e maalo mai ana ma kou alo. _—