Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 39, 27 September 1923 — HE MEA HANAU KE DALA [ARTICLE]

HE MEA HANAU KE DALA

Aia ma Punaluu, Kau, he mau iliili hanau. Ua oleloia mai e na kanaka he uuleu wale no na iliili 0 keia wahi i ka wa kahiko, aka, 1 keia manawa, ua nui loa na iliili mamuli 0 ko lakou hanau. Mamuli o ka manaoio ana o kekahi poe he mea hanau io ka iliili 0 keia walii, ua lehulehu wale ka poe i lawe i na pohaku iliili 110 ko lakou mau home ma na wahi like ole 0 keia mau paeaina, a ua manaoio no kekahi poe, ua hanau mai ka lakou mau pohaleu iliili, a ua ulu inai palia keia manaoio no ka ike maoli ana ilio no i ka ulu io 0 na iliili i malama ia e lakou. Aka, 0 ke dala, he mea ulu io anei keia?" Ke hooia aku nei ko oukou meakakau he ulu io no ke dala, iua oukou e lioao ana e malama aole maloko 0 na pahu, a i ole iloko paha 0 na owili moena a huna iloko 0 ka lepo, a i ole e kapae ae paha ma na poopoo, elike me na poliaku iliili 0 Punaluu. Ina pela, aole io no oukau e ike ana i ka hanau o ke dala. Aka, o na alanui e hanau ai ke dala, oia ka'u e manao nei e hoakaka aku ia kakou. O ke kanaka e manao ana ma kona ikaika e loaa mai ai kona waiwai nui, aole oia e ike ana i'keia mea o ka waiwai. A i ole o ke kanaka paha e manao ana 0 kona uku mahina ka mea nana e hoowaiwai mai iaia, mamuli 0 kona ai pakiko i keia loaa me ka hookoe j ole i kekahi, a hoopuleapuka aku i hanau mai. Aole no oia e ike ana 1 ka waiwai a hanau mai kana dala. O na kanaka waiwai pookela 0 keia .10, i ulu ae ko lakon mau waiwai mamuli 0 ka hookoe ana i kekahi hapa 0 ko lakou mau loaa, a me ka hoopukapuka ana s aku i kela koeha 0 kona uku mahina. He nui na alanui e ike ai ke kanaka i ka hanau mai 0 keia mau koena ana e hoahu ai. O na ahahui nunui e ku noi, aole i leu mamuli 0 kekahi kanaka hookahi, aka, malaūli 0 ka houluuluia ana 0 na mea liilii ame kela mea mai, e makemake ana e komo aku i mau hoa hui no kela ahahui. I ka e ike ai kekahi mea, aia he alanui e hiki ai e hoonuiia ae kona waiwai, mamuli 0 ko kii ana aku i na -mea dala e komo pu mai mo ia ma kekahi oihana, ua hooinaka oia e hoolxla no ke kukulu ana i leekahi ahahui, a i ke ku ana ua hoomaka e aku i na mahele a i ole sea paha, no kekahi mau dala 0 ka mahele liookahi. O ka nui, e ike mua keia mea a ole mau mea paha, a ako ana e l.ukulu i kekahi ahahui, ina paha ua lawa 11 a waiwaiio o kela oihana 110 ka lieluna nui 0 na mahele i niaI:emakeia e hoopuka aku. Ma keia wahi e ikeia ai ka manao maikai o na 'kanaka e kukulu ana-i ka ahahui, amo ko lakou manao aihue. A 0 keia paha ka mea nui loa a ke kanaka e manao ana e hookomo aku i kona waiwai, oia hoi kana jnau dala i makemake ai e lioopukapuka aku. Ina ua manao kolohe na kanaka e manao ana o kukulu i ka ahahui, a hooi loa i ka waiwai 0 ka lakou ahahui i makemake ai e kukulu, a e makemake ana e imi i mea e nui koko ae ai ko lakou waiwai ponoi iho, e lilo io aua no ka lakou mau liana kolohe i mea e hoopilikia mai i ka mea i hookomo aku i kana mau dala. Ma keia wahi paha e pono ko oukou meakakau e hoike mua aku 1 ka nui 0 keia mau alanui e hiki ai e hoohanau mai kau mau dala, no kou pomaikai. Ka mua, |0 na ahahui, i kukuluia mamuli o ka lioohui ana 0 ke dala a kekahi poe he nui wale, a loaa ke kumu waiwai 0 hoomaka ,ai e hooneo aku i na hana. Ka lua, 0 na banako, i kukuluia me ka hoopukapuka dala ana. Ke kolu, na hoaie dala aupuni, a i ole federala, a i ole kulanakauliale a i ole, kalana paha. Ka ha, na oihaua e hiki ana i ke kanaka ke hoohana nona iho. Elike me ka'u i lioike mua ae nei, 0 ka ahaliui kekahi mea ano nui i ka imi waiwai ana 0 ke kanaka. Aka, oia paha kekalii 0 na alanui nana i hoopilikia mai i kekahi poe. No ka mea, ua hana kolohe mai na kanaka na lakou e hoohana ana keia ahahui. E lawe mai kakōu i na ahahui i kukuluia ma Hawaii Ka oihana kopaa ka oi aku o na ahahui hoowaiwai mal i na kanaka i hookomo aku i ka lakou mau koena dala, loko oia mau ahahui. Aka, ua nui no nae na poe i poho. A 0 keia ke alanui 0 na kanaka ia la»tou hoao ana 0 na kanaka ia lakou ka hoopukapuka ana, a i ole 0 kn hoomaka ana e kukulu i keia mau ahahui. Ua nui loa na maliele i hooliloia t akp, a ua uuku loa kahi oiliana i manaoia. Mamuli 0 keia, ua uuku loa na loaa, a ua nui hewaliewa na mahele i hoopukaia aku, a hookahi wale no hppena oia.mau liana, 0 ke poho 0 ke dala a ka poe i hookomo aku, ma 0 na mahele a lakou i kuai ai. Aka, elike me kona nui, me ka hiki ana e hoohanaia aku na oihana me ka nui 0 na dala, pela no ka. ( i '

nui o na loaa, ina ua hookeleia me ka manao maikai a e ake ana e loaa ka pomaikai i na poe apau. M&muli o keia pilikia, ua maka'u kekahi poe, a ua hoopau i ka manao ana e leomo aku iloko 0 na oihana ahahui 0 keia ano. A ma na aha hookolokolo, ina he mau waiwai kekahi i haawiia na kela nha e nana, aole e aeia ana e hookomo aku i na dala iloko o na ahahui 0 keia ano. Ua papaia ma ke kauawai, no ka manaoia aole paha e loaa ana ka pono i keia mau elala i haawiia aku ma ka lima o ka aha. O ka lua 0 na alanui, 0 na banako. Ae, ua anaia nae na uku panee e loaa mai ana i ka mea e hookomo ana i kana mau dala iloko 0 ka banako. A aole nO hoi na na banako apau he wahi hiki e manaoia aole e poho ana. Uoko 6 , na manawa pilikia 0 lea aina, e poho ana na banako i kekahi manawa, a na keia mau poho ana i hoomakaukau mai i na kanaka he dala hoaliu ka lakou, a huna- i ka lakou iloko 0 na owili, a kanu aku i'.oko 0 ka lepo. He mau miliona o na- elala e hunaia nei pela ma na wahi like ole. 0 ke ao nei, a ua poinaia kekahi mau walii, a i ole ua make aku ka mea nana i huna, a ua ike ole ia kahi i waiho ai, 0 ka hopena ua nalowale loa, a o leekahi no lioi, ua loaa ole he puka 0 na dala, a ma ka kakou olelo ana hoi, aole e hiki e hanau mai kela mau dala. Akn, o na banako kahi maikai e waiho ai na dala, a mamuli 0 keia poho ana o kekahi mau banako, ua komo mai ke aupuni, a ua kukuluia keleahi mau banako lahui ma na wahi like ole, a i keia la, he mau tauBani 0 keia mau banako ma na wahi like ole 0 ko kakou aina 0 Amenka nei. O keia mau banako aupuni, aole e hiki 0 poho 110 ka me eia ke makaala loa ia nei e ke aupuni me leo lakou mau akena nana, a e noii ana i na manawa apau, i hiki ole ai 0 koloheia keia mau dala

i hoahuia aku ma ko lalc6u mau lima. I kekahi manawa, ua aihueia leeia mau dala e na kanalea lawelawe, aka, na ke aupuni no e hoihoi mai i kela mau dala, a ua hoopaleeleia mai na kanaka i hoahu aku i ka lakou mau dala ma kela banako aupuni. Na keia hana a ke aupuni, i hoopakele mai i na < kaqaka i hoahu aku i ka lakou mau dala ma na banako e ae, no ka mea, ua lilo pu na banako e ae i wahi e makaala lofc ia e ko lakou mau kanaka poo, i wahi e hiki ole ai e makau na kauaka he dala ka lakou e hoahu ana ma ia mau wahi. O ia lioi, ina e maka'u ana ke kanaka lie mau dala 110 ka lioahu ana, e nelo ana na banako i ke dala hookomoia mai, a na keia nele e hoemi mai i ka pomaikai oia banako. A oka hana pono wale no 0 ka malama pono i na - i hoahuia mai, i mea e hoihoi lee kanaka dala, a hoahu aku i kaija dala iloko 0 kela banako. Mamuli no lioi'o keia poho mau 0 na banako kuokoa elike me. keia, ua hanaia na kanawai e haawi ana i ka mana i ke aupuni e hookomo aku 1 kona mau akena 0 liele e noii i na hana a kela banako, a e ike ua hoopakeleia na kanaka o hookono ana i ka lakou mau diala iloko 0 leela banako. Mamuli 0 keia mau kanawai ua hiki i ke kanaka ke hookomo i kana mau dala me ka maka'u ole, a ua lilo pu no lioi ke mea ktl e hoopakele i kona mau makaainana. Nolaila, ua lilo na banako o keia mau la i wahi hoahu mau ia 0 na dala, a 0 na uku panee lio uuku nae, oia hoi he wale no. Aka, īa hiki nae keia e ulu mau i kela ame keia la, a i ka pau ana o ka makahiki, tia loaa i ke kanaka lie eha mo/hapa keneka ka puka 0 ko da-! la hookahi i ka makahiki hookahi. He uuku ak.a, he ulu mau. A 0 na mea nunui, mai na mea liilii mai no ia. / Aka i na manawa pauahi, a olai' palia, e ike ana ka"kou i ke poho 0 keia mau walii hoahu dala 0 ka banako, 110 ia kumu, ua maka'ul no kekahi poe a hookomo ,ole i na I dala ma keia mau wahi. Aka, ehia la loaa ana i na ulia 0 keia ano iloko 0 na kenekulia loihi o ka noho ana 0 na kanaka ma keia ho tnuaf Ua ilee kakou i keia, a ua liiki ia kakou e hoomaopopo i keia mau mea. O kekahi alanui imi ia e lianau mai ai ke .dala oia no na bona hoaie. Ma na komo kaua ana 0 ke aupuni, e lawa ole ana na dala ma ka wg.ihona no ka aie ana aku. Mamuli 0 keia, ua hana mai ke aupum ho mau bona. A 0 keia mau bona hoaie e uku ana he mau pakene"k*ā mai ka ekolu ahiki i ka elima. A 0 keia paha kahi e manao ae ai ke kanaka maka 'n wale, he wahi e hilei ana e- hoahu aku i k~ana mau dala me ka maka'u ole no ka mea, ina e poho ana kou aupuni, 0 kou pohō ana no hoi ia, a ua ike ke kanaka, ua palekana oia, a ua hoahu aku i kana dala me ke aupuni. Mawaho ae o keiā, a mamuli 0 ka ike ana o kekahi mau oihana nunui 0 ka aina i keia hana a ke aupuni, na hoopuka pu aku na oihana nui 0 ka aina he mau bona no ka" imi ana e loaa na dala e hoo-,

haua aku ai i kekahi maU hana ano nui. Ua komo aku na ahahui ma keia alanui i mea e hoonui ia ae ai ko lakou waihona a i mea e hoopalahalaha aku ai i ka lakou /hana. Eia keia ko lianaia nei ma Hawaii nei, a ma na wahi no apau o ka aina. Ua manaoia 0 keia paha alanui oi aku o ka palekana no ka hoahu ana i na dala e makemakeia ana e hoahu no ka hanau mai. A i ka manawa o k5 aupuni e makemake ai e hoopuka i mau bona, ua liikiwawe lea laweia amo ka hikiwawe 110 hoi ol ka pau no ka mea ua ike ke mea dala, aole manawa e poho ai kana mau dala, a ua like keia hoahu ana me ka waiho aku ma kekahi wahi e ulu ana kau dala. I kou wa e makemake ai e hele aku e kii, e waiho mai ana no. O na hoaie ka mea makemake loa ia. A no ke aupuni federala, oia ka mea makemake loa ia. Mamuli 0 ka ike ana o na kulanakauliale amo na kalana i keia ha-' na a ke aupuni, ua lioopuka pu no hoi laleou he mau bona hoaie. A ua like 110 hoi ka palekana o keia hoahu ana me ko ko aupuni federalaT. O ia hoi o-keia aupuni kulanakauhale ame. kalana, 0 ia Ino keia o Honolulu nei. O na dala e hoaieia nei no na hana alanui ame na sua 0 kakou, mai na hoaie ana no ,ia. A 0 leeia mau bona, ua like no me 11 a punana e hoohanau mai ana i kau mau dala i waiho aku ilaila. Ile wahi makau ole ia, no ka mea o oe no ia e ke kanaka hoahu dala. Aole oe e makau ana ia oe iho. Pela 110 na bona lioaie e waihoia mai ana e kou aupuni kuloko. Ma'Hawaii nei, eia na bona lioaie: Ko ka federala, oia hoi Amerika Iluipuia. Ko ko Tcritorc. Ko ke leulanakauhalo ame kalana. Ko ke O keia mau bona apau, />ole he maka'u v ana i ka hoahu ana aku i kau mau dala maloko oia tnau mea, no ka mea eia ke aupuni fcderala, ke TeritoTe, ke kulauakauhale a kalaua, ame ke kalana ke mau nei me na kanaka apau e hiki ana e kauia mai na aunau no ka lioihoi aku i 11 a dala a ka poe i lioahu mai ina ana. Iloko 0 na kaua ame na hoomakaukau ana, eia ke aupuni federala ke mai nei i na bona hoaie, 1 wahi e lo'aa ai na dala no na liana nui i makemakeia. A ika nianawa a ke aupuni e makemake ai i dala no ka uku aku i keia mau dala i aieia aku ma ua bona, ua auhau aku oia i kona mau makaainana. A he nui wale 110 lioi na alanui a ke aupuni e ohi mai ai i keia mau dala. Ma na pooleka; ma na auhau loaa; ma na duko 0 na waiwai komo maiiloleo 0 ka aina; mamuli 0 na oihana ahahni i kukuluia iloko o ka aina; a ho lehuleliu walo na alanui a ka ahaolelo nui 0 ko aupuni e imi mai ai i wahi e hilei ai e loaa na dala i uku aku ai i na kanaka na lakou Ina dala i liaawi mai ma na bona hoaie. O keia alanui, aole palia kekalii I poo kanaka HawaiLi iko a hoomaopopo. O ko alanui koia e hiki ai i ke dala ke hanau me ka ike mau 0 ke kanaka i ka pomaikai, a he alanui no hoi e hiki 010 ai e hoopoho mai i ko kanaka i makemake e loaa ka puka 0 kana mau dala. O keia na alanui i kauohaia ma ke kanawai jio na dala ma na ahahookolokolo. Ina he mau dala kekahi a na keiki 00 ole, 0 keia na alanui e hiki ai e ae ia mai e na aha hookolokolō, no ka mea, ua ikeia aole he alanui uhaai a lioonelo aku paha 1 kela mau koiki 00 ole. A e ike ana kakou, ina he mau waiwai kekahi 0 keia ano,- ua wikiwiki ke kii ia aleu e na kahu ilialama waiwai, no ka mea ua ike lakou ua ae laelao mai ka.aha, a ua maopopo no hoi aole e poho ana. O keia mau wehewehe ana, ua manao ka meakakau, e hiki ana ia oukou e ka poe heluhelu 0 il<!e mai, i na alanui 0 hiki ai i kela ame kgia kanaka, ina he mau dala kana i manao.e hoahu, 0 na alanui keia e hiki ai e hoahu ka makau ole. O ke alanui hope, oia no ka imi 'ana,, 0 ke kanaka i oiliana i.ona iho. j A 0 na oihana oi aku, oia uo na I oihana mahiai; hanai holoWolona, aaie na hiea like. Ina aole ke kanaka e poho ana ina oia e manao e hooikaika wa ka oihana inahiai. He oiaio no aia he manawa e polio ai <k« icanaka, ( aka, ina oia e lioomaopopo ana» i ka manawa e nele ai ka aina 1 kekahi mea, oia ka j maiinwa e olii ai oia i na hua 0 kona mala, alaila 0 loūa ana iaia ka pQ* j maikai Aka, ina e kanu ana 'na kanaka i na manawa apau i ka wa j hookalii, e ku pai ana ia mau mea kanu i ka wa hookahi, a 0 ka hopena e emi ana ke kumukuai, a e ike ole ana ke kanaka i kona puka. % Aka, i kā ike ana o ke kanaka i ka manawa e nele ai na makeke i kekahi mea, a ia manawa ua makaukau oia me kana mau mea kuai, e loaa ana iaia ke kumukuai no ia mau meakanu. A 0 ka oi aku paha. i ka manawa a ke kanaka e liiki ole ni e hoolilo aku 'i kana mau meakanu,/mamuli paha 0 ka nui loa oia mau mea ma na makeke, 0 k'ā loaa

0 kaū mau holoholona na lakou e ai mai i kela mau mea. O keia ke alanui e hiki ole ai e poho loa ka mea mahiai. Aka, ina ua manao oia 0 ke kanu walo no i na mea mahi a nana ole i mau holoholona kekalii, e uuku ana no kona pomnikai, no ka mea, aole pahn e hiki ana e loaa ia oe na kumukuai miaikai io 1 na manawa apau. Aka, ina he mau holoholona kau, he mau puaa. a i ole he mau moa, paha, a he mau pipi waiu, ua hiki loa i ke kanaka ke kuokoa «oua iho. Ina ke kanaka e kanu ana i "ke kulina a i ole uala a i ole na ai paha oia ano like, i ka ike ana 0 ke kanaka ua emi loa ke kumukuai o keia mau meakanu au, ua hiki loa i kela kanaka e paa mai i kela mau meaai, a e hanai aku i kana mau puaa. A ua hiki no hoi iaia e hele aku e kuai mai i mau puaa liilii e e lioomaka e hanai i keia mau mea. ] ka hopena, ua oi oku ka pomaikai e loaa mai ana i kela kanaka mamua 0 kona hoololi aku i kana mau mea kanu me ke poho. Ina he uwi waiu kau hana, a i kou ike ana ua nui na loaa o kau waiu ua hiki loa i kela kanaka e hoololi ae, a ma kahi 0 ke kuai i ka waiu, ua liiki e hana waiupalea, a i waiupaa, a i kalima paha, a ua hiki iaia e hoolilo aku i keia mau mea. O ka waiu i weheia kona kilima, 0 ia fcekahi ai maikai loa na na puaa amo na moa. Nolaila, 0 ke kanaka e manao ana e imi i oihana nana,*> aole he mau oihana i oi ae o ka hoowaiwai mai iaia mamua 0 keia men, 0 ka mahiai ame ka hanai holoholona. E noho kuokoa āna ke kanaka. E laWa ana 00 me na meaai maikai loa, a 0 ka 01 aku aole he makān ana 0 ko kauaka no kahi e loaa mai ai 0 kana ai. I 'ke ola ana 0 kC' kanaka, o ka ai aku ka mea oi loa o ka pilikia. E hiki ana no i ke kanaka ke alo ina ua ilihune i ka lole ole, a i ole i kekahi mau mea e ae paha aka, i ka manawa e nele ai kela kanaka i ka ai ole, ua oi aku ia mamua 0 na pilikia apau 0 keia ola ana. No ia mea, 0 ke kanaka he oihana mahiai kana hana, ua lawa oia i na mea apau 0 keia noho ana. Ina ua jiele i ka lole, ame ke kamaa, ua hiki e loaa mai keia mau mea mamuli 0 na daty e loaa ana mai kana mau meakauu a i hanai ai paha. He haawina oi aku o ka hoopomaikai, aka, ke ike ole mai nei nae kekahi poe 0 kakou. Ma keia mau manao kakou e na Hawaii e ike mai ai, ua hooi aku na kanaka 0 ko na aina e e hoohanau i ka lakou mau dala, i mea e waiwai ai. Ua hiki no i na Hawaii e hariV-pela, ina e makemake ana. E hoao e hoahu i'lianau mai' ke dala.