Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 38, 20 September 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke

Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula

Ke Ola Mamua, Mahoe ka Hoopukapuka

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Luna Hoomalu

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;

Akaiko Akana, Lala;

Rudolph M. Duncan, Lala;

Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malolo o ke Kakauolelo

JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. S. Thurston(Kakina), ua haawiia mai keia aoao no ua manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana on ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao no na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, a makemake ana e ui i ke Komisina no na me like ole i makemakeia e ninau mai.

A iloko o hookahi wale no makahiki mai ka hanau ana mai o kekahi mau keiki puaa, ua hanau hou mai lakou, a e hoonui ae ana i kau mau keiki puaa.  Ua kamaaina kakou, ua hiki e loaa i ke kanaka he elua hanau ana o na puaa. O keia kekahi kumu nana e hoonui koke mai kana ohi ana i na pomaikai, ke malama pono oia i kana mau kumulau.  I ka nunui ana ae o kau mau puaa e hiki ana ia oe a hoomaka i ka ohi ana i na pomaikai he mau pule wale no mahope o ka hanau ana mai o kau mau kumulau.  Ma keia hiki koke ana i ke kanaka e ohi i kekahi mau pomaikai, ua lilo oia i mea kuokoa, a ua hiki no hoi e hoomaopopo i na mea e loaa mai ana.

A maluna ae o na mea apau, e ike ana no oe i ka nui o ke dala o ka puaa hookahi, a me ka nui o na dala iloko o kau kumu puaa.  Ua kaawale aku kela hoomaopopo ole ana o ke kanaka i ka nui o kona loaa.  Ua kaawale aku na alanui o ke apuka ia mai o kou pomaikai, mamuli o na alanui hiki ole ia oe ke ike aku.  Ua ike oe i kou loaa iloko o na manawa pokole loa, a ua ike oe i na hoolilo, a o ke koena mai keia mau mea mai, oia no kou puka.

O ka hana ana no hoi i na puaa aole he hana nui ma kela aina o Molokai, no ka mea, iloko o eono mahina e ohi ana oe i na hua kiawe, a hoihoiia aku la kou mau manawa hooikaika a he eono mahine wale no.  He oiaio no o ke kanaka e makemake ana e mau ka ulu ana o kana mau puaa, e kanu mau ana oia i na mea a keia poe puaa, aka, me ka nui o ka aina lepo momona, ame ka nui o na mea hiki e kanuia mamuli o ka nui o ka wai, aole e lilo ana ke kanu ana i mea paakiki loa i ke kanaka manao hana.  No keia mau kumu, aole he oihana i oi ae o ka hoopomaikai nui mai i ke kanaka mamua o ka oihana hanai puaa.

A o kekahi no hoi, ua hoolawa mai no ka puaa ia oe me ika ia, i kou mau la maka pololi.  Aole kanaka hanai puaa i nele ka ai ana no i ka luhi o kona mau lima. Ua hiki loa ia oe e kapi i kekahi puaa holookoa, a hui iho me kau mau puu kapiki, ua hoolawaia mai ka ono o kou puu, a me ka hoomaona ana mai i kou pololi.

Ma ka nana aku a ka poe ike i na oihana o keia mua aku, aole he manawa e nele ai ka manawa e makemakeia ai keia mea o ka io puaa.

Eia ke hoounaia mai ne ma ke kino ola he mau haneri puaa o ka makahiki i Hawaii nei, no ka nele mai no keia i na puaa ma Hawaii nei.  A ua hiki e hoounaia mai keia puaa no ke kumu ua oi aku ka pii o ke kumukuai ma Hawaii nei mamua o ko lakou wahi i hanaiia ai. A ina o keia iho la ke kumu, alaila, ua nui ka makeke no keia holoholona ma Hawaii nei.  O ke kumukuai o na puaa ka mea nana e hoonui ae a e hoemi iho i ka hanaiia ana o keia holoholona ma Hawaii nei, a ma na wahi no apau.

A eia no hoi na hoike o na waiwai e laweia mai nei iloko nei o Hawaii ke hoomaopopo mai nei, mawaho o keia mau puaa e hoouinaia mai nei me ke ola, eia no he mau hoounaia mai maloko o ka hau.  He haneri a tausani o na aoao puaa e hoike maopopo mai ana ia kakou, i ka nui hewahewa maoli o ka makemakeia o keia io ma Hawaii nei.  Na keia mau hoike ae la e hiki ai ia kakou ke ike iho, aole ha makau ana i ka nui ino loa o na puaa e hanaiia ana ma Hawaii nei.  Ua nui na kanaka makemake i ka puaa ma Hawaii nei, a o ke alanui hookahi keia e kono mai ana ia oe, ua palekana oe ma kou imi ana i kou pomaikai mai ka oihana hanai puaa. 

Aole no hoi ka puaa he mea e hoopoino mai ana ia oe mamuli paha o kou paa loihi loa ana iaia.  O na waiwai e ae a ke kanaka e malama ai, e hiki mai ana ka manawa e hiki ole ai e paa, a o ke kuai wale aku no ke alanui pono.  Aka, aole pela ka puaa.  Ina ua nui loa na puaa ma ka makeke, a ua ike oe ua emi ke kumukuai, ua hiki no ia oe e paa i kau mau puaa, a e kakali ana i ka la o ka pii ae o ke kumukuai.  A i kou ike ana, he kumukuai kupono keia, ua hoolilo aku oe i kau mau puaa.  Ma keia kulana o keia mea o ka puaa, ua hoopakele mai i ke kanaka hanai puaa, no ka mea, aole no keia holoholona e hoopilikia wale mai ana ia oe, a ua hiki no e hanai mau aku iaia ahiki i ka la o kona hooliloia ana, a o keia hanai ana, e pii mau ae ana kona kaumaha, a o ke kaumaha o ka puaa ka mea nana e hoonui ae i kou pomaikai.

Aole paha he holoholona i ikeia ka pii mau ana ae o kona kino elike me kau hanai ana aku iaia.  O na holoholona e ae, aole e pii mau ana ke kino a me ke kaumaha ma kau hanai ana.  O ka puaa, ina oe e hanai ana iaia he mau paona kulina a mea paa paha, e hoike mai ana no ke kino o kela puaa i ka nui o ka ai i aiia e ia.  Aole wale no keia ma na hua kulina, aka, ma na mea ai e ae no.  O ka mauu alafafa kekahi o na ai hoolawa loa mai i ka momona i na puaa.  Aole no paha he manawa e hiki ai e loaa ke kaumaha i na puaa. ke loaa ole he mau paona kulina iaia.  Aka, ma Molokai, ua hiki loa e loaa i ke kanaka mahiai ke kulina i kona manawa e kanu aku ai i na hua iloko o ka lepo.  O na kulina ma Molokai, ua ikeia iloko wale no o na mahina helu ua oo, a ua kupono no ke oki ana.  Aole wale no o ke kulina i kamaaina ia kakou, aka, o na kulina hou kekahi ma Hawaii nei, na kulina hoi i kanuia ma Aikupika i ke au ia Iosepa.  Eia keia kulina ke kanuia mai nei ma Molokai, a ua ikeia ka holopono o keia kulina.  He kulina keia i hiki e loaa ma na wahi apau a ke kanaka e makemake ai e kanu.

Iloko o keia oihana o ka hanai puaa ana, o ka hiki ana e loaa ka ai i ke kanaka me ka maalahi, ke alanui  hookahi o ka pomaikai.  Ina ke kanaka e manao ana e kuai i kana ai, a e hiki ole paha iaia e kanu i kana ai, e loaa ana no ka pomaikai, aole nae e nui loa ana.  Aka, ina he aina kekahi o kela kanaka i hiki e hoolu mai i na meaai like ole, e hiki ana i kela kanaka e hoemi mai i na hoolilo o ka hanai ana i kana mau puaa, a o ka emi ana mai o na hoolilo o ka hoonui ana ae no ia i na pomaikai ma kona aoao.  Ke kahea mai nei o Molokai i na kanaka Hawaii.  O na kanaka no e lohe ana i keia leo kahea, e ike ana no lakou i na pomaikai he nui wale, a o kela poe no hoi e makemake ana no e lilo i poe kaukai aku na hai mai ka hana aole no e lohe ana.

A o keia leo kahea i ke kanaka e hoi i Molokai, aole wale no no ka hanai puaa, aka, ua hiki e loaa i kela ame keia kanaka na oihana e hiki ai iaia e loaa kona pomaikai.  Mawaho ae o keia oihana o ka hanai puaa, eia iho no ia oihana ano nui, oia ka oihana hanai moa.  I keia la, ke kuai nei kakou i na huamoa a ka poe hanai moa, ma kahi o ka 80 keneka o ke kakini hua.  He mau keneka pii maoli keia o keia mau hua a kakou e makemake nei, aka, ua hiki loa e loaa ia oe he mau kakini he lehulehu ina oe e komo ana iloko o keia oihana.

Ma ka hoike a Lyman, o na moa keiki i kuaiia aku i na kanaka ma na Home ma Molokai, i hoohanauia mai eia mai na kinana moa kiekie loa o ka hanau ma Hawaii nei, ua hanau mai keia mau moa i kuaiia aku i na kanaka i ko lakou manawa he elima me hapa mahina, a ke hanau mai nei i na hua he lehulehu.  O ke koko o keia mau moa e malama ia mai nei, mai na koko kiekie mai no ia o ka hanau ana, e hiki ana e loaa he 250 hua o ka makahiki hookahi.

Ma kela aina laula o Molokai, i haawiia aku he 23 a oi aku eka i ke kanaka hookahi, ua hiki e loaa na wahi nui a kau mau moa e hele ai, a ua hiki no hoi e loaa ka ai na lakou i ko lakou hele ana ma na aina e helu ai.  Aole ka oihana moa he oihana nui o ka hana.  He oiaio no ua oi ae ka hana mamua o ka manao o kekahi poe aka, i ka makaala ana o ke kanaka hanai moa, aole no e nui loa ana kana hana.  O ka mea nui no, o ka ike ana o ke kanaka i ka hookaawale ana i na moa kiekie o ke koko mai na moa haahaa mai o ke koko.  O ka malama mau ana i kahi ai, a o ka ike i ka hoomoe ana i na hua maikai, mailaila mai e loaa ai na keiki moa maikai, a e hookaawale ana hoi i na moa kane mai na moa wahine mai.

Aole no e loihi loa ka manawa ina ke kanaka e makemake ana e ike i na loina hanai moa ana, ke hiki mai i ka la e lilo ai kela kanaka i mea akamai i ka malama ana i kana mau moa.  O ka ike ana i ka manawa pii o na huamoa, a me ka manawa e hiki ai e hanau mai kana mau moa i ka manawa pii o na hua, kekahi ia o na loina o keia oihana, A ua hiki loa e loaa keia i ke kanaka e makemake ana e loaa keia ike.

Me na moa wahine kakaikahi wale no, ua hiki i ke kanaka ke hoonui ae i kana mau moa, mamuli o ka malama akahele ana, a me ka loaa ana o na loina o ka hanai moa ana.  Eia ke hoounaia mai nei i Hawaii nei he mau miliona huamoa, a ke pii mau nei no hoi ke kumukuai o keia mea.  Aole paha he mea oi aku o ka onoia e like me ka huamoa.  A o ka io o na moa kekahi mea makemake loa ia.  O ke kanaka e komo ana iloko o keia oihana, e ohi koke ana no oia i na pomaikai, me ke kali ole no kekahi manawa loihi aku.  Mawaho ae o na hua, ua makemakeia na io, a ua hoomaka ka aiia ana o ka io moa mai kona manawa liilii ahiki i ka nunui loa ana.

O keia mau oihana o ka hanai puaa ame ka hanai moa, aole ia i manaoia he mau oihana nunui, a i manaoia paha e hele wale ana o kekahi wale no, me ka hiki ole i ke kanaka mahiai e lawelawe i kekahi oihana nui e ae.  Me ka momona o ka lepo, ame ka nui o ka wai, ame ka ikaika o ke kanaka, ua hiki loa iaia e malama i kekahi oihana e ae, e laa paha ka mahiai maoli ana no i kekahi mau mea i makemakeia no na makeke o Honolulu nei.  I kekahi manawa e loaa ana ia oe ke kapiki, a i kekahi manawa e nele ana ka loaa o ke kapiki po-i.  A i kekahi manawa e uku ana oe he 8 keneka o ka paona hookahi.  He kumukuai kiekie maoli keia, aka, ina ke kanaka o Molokai, e ike ana i keia manawa loaa ole o ke kapiki ma na makeke o Honolulu nei, a e imi oia i ka hiki o kana mau hua kapiki i keia manawa nele, e loaa ana iaia kekahi puu dala nui me ka uuku wale no o ka hana.

O ka wai a me ka momona o ka lepo na mea ano nui i keia oihana o ka mahiai.  O keia mau mea a elua, ua lawa loa i na aina o Molokai e nohoia mai nei e na kanaka i keia mau la.  Ma na wahi e ae e kanuia mai nei na meakanu, aole i loaa ka wai elike me keia mau aina ma Molokai.  O keia ka mea e hiki ai i ke kanaka mahiai ke imi aku i ka manawa e oi ae ai na loaa iaia.  O ke kanu ana ame ke oo ana o kau mau mea i ka manawa nele o ka makeke ia mau mea, ke alanui oi aku o ka naauao.  Ole wale no o ka puu kapiki, aka, o ka uala kahiki, ame na mea e makemake nuiia nei e na kanaka o Honolulu nei.  O na hua ohia tomato, kekahi mea makemakeia.  Ina e loaa ana ia oe ka hua ana a me ka pala ana i ka manawa nele o na makeke, e pii ana ke kumukuai a hiki aku i ka 15 keneka ma ke kuai nui.  Ia manawa e kuaiia ana no ka 25 keneka o ka paona ma na makeke o kakou.

O na kulina opioopio kekahi mea makemake nui ia.  I ke kanaka mahiai, he dala loaa koke keia no ka mea, aole oe e kakali ana a oo kau kulina alaila hoolilo aku.  Ma na wahi apau, ua makemake nui ia keia mea.  I keia la, he ekolu no kulina i ka hapaha.  Ua oi aku keia o ka pii mamua o ke kupono.  Ina e hiki ana e loaa i ke kanaka mahiai, he 8 a i ole 10 i ka hapaha, ua oi aku kela kumukuai mamua o ke kali ana a oo kana kulina.  A e mau ana no ka makamaka o ka lau o ke kulina, e hiki and e hanai aku i na holoholona pipi, a lio paha.  He ai maikai keia na na puaa ke kioki ia a liilii.  O na mea e hiki ana e loaa mai na loaa hikiwawe, na alanui e makemake loa ia ana e ke kanaka mahiai.  O ka hiki ana e loaa ke dala kuike i kau mau mea kuai ke alanui e loaa koke ai na pomaikai i ke kanaka mahiai.  Ma Molokai, ua nui a lehulehu wale na mea hiki i ke kanaka ke kanu me ka ohi nui i na pomaikai, ke lilo ke kanaka i mea imi nui i na loina e loaa ai iaia ka naauao ma na hana mahiai.

KA NAAUAO LOAA WALE O KEIA MAU LA

I ka huli ana aku e imi i ka imi ana o ko kakou mau kupuna i ka naauao i ko lakou mau la, a i ka hoomaopopo ana iho no hoi i ka imi ana o na makua o keia mau la i ko lakou mau naauao, e lilo ana keia loaa wale ame keia nui hewahewa o ke kiekie o ka naauao o keia mau la i mea noonoo nui ia, a i mea makehehiia no hoi.

I ka la o ko kakou mau kupuna, ua uuku loa na kula, a ua uuku loa no na buke.  Ua loihi kahi e hele mai ai i ke kula, a ua uuku loa no hoi na hora o ka la e haawiia aku ai i na haumana.  Ia mau la o ka lehulehu wale no ka mea nui, a kamau mai kahi huahelu.  Aka nae ua nui ka naauao o na kupuna o kakou, i oi ae i ko na moopuna o keia mau la.  Ia manawa no hoi ma ka wawae wale no ka hele ana, a ua lilo no nae ia loihi i mea ole i ka poe makemake e loaa ka naauao.

Pela mai no hoi i na la o na makua o keia la.  Ke hoomanao nei ko oukou meakakau, he mau mile  oihi kona e hele ai i ke kula, ma ka wawae ka nui, a he manawa kakaikahi wale no ka loaa o kahi lio e kau ai.  Aka, i ka nui o ka manawa ma ka wawae wale no e kuoi hele ai, i ka ua, ka la ame ka makani. Aole no hoi he nui o na buke, aole he loaa wale mai no ka kula o ia mau la.

Aole no hoi he mau meaai i hanaia no na haumana.  Aka, ua hele mai ka hapanui me ka nele i kahi meaai o ke awakea.  O ka hapanui, o na wahi hua kuawa a me ohia o ke alanui, i ko laua kau e pala ai.  I kekahi manawa o na mikana ka mea ai o ke awakea, aka, i ka manawa nui, aole he meaai. 

O na wahi hana loaa i ka manawa hoomaha, o ke kuamakahiki no, ka hana ko, a me na hana liilii loa e loaa ai he hapaha o ka la, a emi mai.  Iloko no nae o keia uuku o ka loaa ua nui no na mea e loaa ana i ke keiki hoomanawanui.  I ko’u wa liilii loa no ua make ko’u makuakane, a ua kaa mai maluna o’u a me ko’u makuahine ilihune ke kaumaha i ka imi ana i mea e loaa ai na mea i makemakeia no ka hele ana i ke kula oia mau la.  A i ka manawa hoomaha, ua kakaikahi wale no na manawa o ko’u hoi ana e ike i ko’u makuahine, no ka mea ua noho i ke kula e hana ai i loaa ka uku kula ame kahi lole i makemake ai.  O ko’u haawina o ia no ka haawina i loaa i ka hapanui o na keiki ilihune o ia mau la.

O na wahi haawina i loaa mai na kumu mai ilalo loa no, ina e hookukuia ana me na naauao o keia mau la.  Aka, ua lilo no nae ia mea liilii i mea ake nuiia a ua hoomanawanui ka imi ana o ka naauao.

Ia kakou e hookuku ae ai me ko keia mau la, eia ka mea e loaa ana i na keiki hele kula. No kakou nei o ke Kulanakauhale, ua laweia mai na kula a kokoke i kou home, a ua kokoke kahi e hele ai, ina ma ka wawae.  A ina ua loaa ka uku kaa, ua laweia aku ka haumana ahiki i ka ipuka o ka halekula.  Nolaila, i keia mau la o ka imi naauao ana, aole he hana nui ka imi ana o ka naauao.

O ka hoomaha ana ke kula ua nui kahi a na keiki makemake hana e hele ai e imi hana.  Aole o ke ku iloko o ka la holookoa.  Aole paha he hana iloko o na apana ko o ko kakou nei aina.  Aole hana koikoi oi aku i ko na mahiko.  Aka, ua hoomanawanuiia e na keiki o na la i hala aku.

I keia la, ua hiki i na keiki makemake hana ke loaa na hana mama loa.  A ua pii pu ae no hoi ka uku.  I ka nana aku nae, ua oi aku ka nui o na keiki mai ka 14 ahiki i ka 21 makahiki, e hele wale ana ma na alanui o keia kulanakauhale, aole i ka manawa hoomaha, aka, i na manawa no apau a kakou e hele nei, e ike waleia aku ana no na keiki e noho wale ana ma na ipuka o na hale pahupahu.

I keia la ma na kuaaina, o na keiki e noho ana ma na wahi loihi iki aku, ua hoolawaia lakou me na kaa otomobile o ke aupuni, a ua hiki i keia mau keiki ke hele i ke kula me ka pulu ole i ka ua, a me ka ike ole i ka luhi o ka hele ana i ke kula o keia mau la.

Eia na kula o kakou ua hamama no na keiki apau e makemake ana e loaa ka naauao aka, ua nui no nae na keiki Hawaii e hele wale ana no ma na alanui, aole i lawa ka naauao no na mea i manaoia e na makua.  He kula kiekie ko kakou i keia mau la i loaa ole i na la  i hala aku.  He naauao loa ole i na keiki o na kula kahiko o kakou, aka, ke hoomaunauna wale nei no nae e na keiki Hawaii. Aole pela na keiki o na lahui e ae i komo mai iloko nei o kakou.  Eia na keiki Kepani ame na keiki Pake ke hoopiha mau nei a na kula kiekie o kakou ma Hawaii nei.  Eia lakou ke omo mai nei i ka naauao me he mau meli la ke omo i ka momona o na pua.

I na keiki o ko na aina e e imi ikaika nei i ka naauao no ko lakou pono o keia mua aku, eia na keiki Hawaii ke hele wale nei ma na alanui o kakou, me ka nana ole i keia mau pomaikai.  I na makahiki pokole wale no i hala aku, ua hoea mai na makua o keia poe ma ko kakou nei aina ma ke ano he poe limahana i hoopaaia ma ke ano aelike, ua kepaia hoi ma kekahi olelo ana, aka nae i ka lua wale no o ka hanauna mahope o ka pae ana mai o keia poe limahana, ua pii ae ka lakou maui keiki, a ke oi mai nei ma mua o na keiki Hawaii.  He oiaio ua pii ae na keiki Kepani a o lakou ka oi o na keiki e hele mai nei i na kula o kakou.  Aka, o ka mea kupanaha, aole na Pake i oi ae ma mua o na Hawaii ma ka helu kanaka ana, e ia nae ua oi aku na keiki Pake e hele mai nei ma ko kakou mau kula, mamua o na keiki Hawaii.  E ulu mai ana ka ninau, no keaha hoi na keiki Hawaii e hele ole nei i na kula kiekie?  E pane ia mai ana keia ninau a kakou e na keiki a na lahui e aku o kakou, no ka molowa o na keiki Hawaii, ame ka hooikaika ole o na makua Hawaii e loaa i ka lakou mau keiki ka naauao oi aku.  A e lilo ana paha keia pane i mea ole ia kakou ke hoole aku, a i ole hoololi ae paha i pane okoa.  Aole loa e hiki ana no ka mea ua pololei ka pane, a ua molowa io no na makua Hawaii i ka hooikaika ana i ka lakou poe keiki e hoomau aku i ka imi ana i ka naauao.

Eia ke aupuni ke hookaawale nei he puu kala mahuahua maoli no ka hoonaauao ana i na keiki o Hawaii nei, a ke nana wale aku nei no na keiki Hawaii me ke komo ole aku e lawe mai no lakou kekahi oia mau pomaikai.  Aole paha kakou e hiki ana e hookau aku i keia hemahema maluna wale no o na keiki a kakou, aka, o na makua paha ka oi aku o keia hoohemahema ana, no ka mea, ina lakou e ikaika i ke ao ana, e lilo ana no keia a’o ana i mea e hoolohe mai ai na keiki.  Aka, ma ka nana aku ua nawaliwali maoli na makua Hawaii o kakou, a mamuli o ia nawaliwali ana, ua loaa keia pilikia iwaena o ko kakou noho lahui ana, oia hoi ka oi ana ae o ka iini e loaa ka naauao i na lahui i komo mai iloko o Hawaii nei me ke ano he poe limahana kepaia.

He ninau ano nui a koikoi keia.  Ina ua makee kakou e mau ka pii ana o ko kakou lahui iluna, aole e hiki ana e pii iluna, ina pela iho la kakou e hoohemahema ai i na mea nana e hoonui ae i ka naauao iwaena o keia mua aku.  Ma ka nana aku, ina kakou e hoomau ana i keia hoohemahema ana, e hoea mai ana ka la e lilo ai kakou na Hawaii ma na kulana haahaa loa, a o kakou aku ana na limahana o keia mua aku, a o na keiki a na limahana a kakou i lawe mai ai e lilo ae ana lakou i poe haku no na Hawaii o keia mua aku.  A o ke kumu nui e hoea mai ai kekahi kulana pela, oia no ka haalele ana o na keiki Hawaii i ke alualu ana i ka naauao i waiho wale ia imua o lakou.

I loko o na kula a pau a kakou e hele aku ai e nana, e ike ana kakou ua haule loa iho na keiki Hawaii, a ua oi ae na lahui okoa aku.  He kulana hilahila keia i ko’u manao ana.  Eia kakou na kanaka nona keia aina, ua hoihoiia malalo o na kanaka a kakou i lawe mai ai i mau limahana kepaia no ko kakou mau mahina kanu ko a halakahiki paha, a iloko wale no o hookahi haunana mai ka hoea ana mai o o keia poe, ua oi ae lakou mamua o kakou na kanaka kupa o ka aina.

Aole kakou e manao ana i pii ae ko kakou mau kulana, ina aole e loaa ana ka naauao ana e pii ae ko kakou mau kulana, ina aole e loaa ana ka naauao ia kakou.  A pela aku no i na keiki a kakou.  Ina kakou e molowa wale ana i ka hookikina ana i na keiki e hele i ke kula e lilo io aku ana no kakou e poe huelo no na lahui e aku, i hele huelo mai no kakou.

I keia la o ka makemakeia o na kanaka naauao ma na alanui apau o na hana like ole ma Hawaii nei, ke koiia mai nei na kanaka e lilo i poe akamai a noeau ma na hana like ole o ka aina.  Ma na hana aupuni, eia no na keena ke koi mai nei i na kanaka hiki e hilinaiia a me na kanaka naauao, no ka mea o keia aku ana na kanaka paa kulana o keia mua aku.

He nui a lehulehu na ano naauao e ao ia mai nei ma na kula o kakou i keia mau la.  Mawaho ae o na ike buke, e a’oia mai nei na keiki e na ike hanalima, a ua hiki ia kakou ke ike o ke kulana o ka imi naauao ana o keia la, ua oi ae mamua o na la i ko kakou mau kupuna ame na makua o keia mau keiki o keia la.

He naauo keia koi mai ana i na keiki a kakou e komo aku e omo mai i hiki ai ia lakou ke ku no lakou iho i ka la e loaa ai ia lakou ka hele ana e imi hana na lakou.  Aole ka hana e hele mai ana i ke kanaka hupo, aka, i kekahi manawa e hele mai ana i ke kanaka naauao, aka, o ka mea oi aku o ka hele aku i kahi o ka hana, a na ka hana e nana mai a e hakilo mai i ka hiki pono ia oe, a i ole aole paha.  O ke kanaka naauao aole e nele ana ia ianaka i ka hana.  O ke kanaka naauao e oi ae ana kona uku mahina i ko ke kanaka aole i hoonaauaoia.  Ma keia mau mea kakou e hiki ai e hoomaopopo i ka mea e hoohana aku ai i kakou mau keiki.

I na la i hala aku, o ke keiki e haule hope ana ma kona mau haawina ma na buke, ua hookuuia mai oia me ka ole o ka nee mua ana ia keiki.  Ua pau ae la oia, a ua hoi aku, a hookahi no hana loaa i ke kanaka lawa ole o ka naauao o ka hana kumakahiki, a i ole o ka noho lawelawe aku malalo o na kanaka naauao.  Aka i keia mau la ke a’o ia mai nei na keiki a kakou i na hanalima like ole.  Ina ua ike oe aole he naauao ma na buke e loaa ana i kau keiki, ua hiki e hookomo aku iaia ma na hana a’o lima, A malia no hoi o loaa i kela keiki ka ike ma na hanalima, ua loaa kona makua o keia mua aku.

I keia mau la ua komo mai nei na ike mikanika hana otomobile, a ke huli nui nei na kanaka ma keia oihana no ka mea, he oihana nui a pii o ka uku.  Eia na kula o kakou ke a’o mai nei i keia mau hana, a he mea hiki wale no i na keiki manao hana e komo aku iloko o ia mahele o na hoonaauao ana o na kula kiekie o kakou i keia la, aka, i na la i hala aku aole i loaa keia kulana i na keiki.  Ke koi mai nei na oihana like ole i poe ike a naauao.  Ke aoia mai nei iloko o na kula na oihana i manaoia he mau oihana i kupono no kela ame keia keiki.  A o ka mea hooikaika e  loaa ana no ka pomaikai, a e ohi ana i na uku kiekie.

NA ANOAI.

Ma ka huakai a ke Kiaaina Farrington i Molokai, ua hoi mai oia me ka nui o kona ohohia.  Wahi ana, “Aole manawa a’u e hele ai i Molokai, i nele ko’u hoi mai me ko’u piha i na manaolana o na kanaka Hawai’i.”  Aole no keia o ka akahi o kona hoi ana mai ma ke ohihia nui.  Ua ikeia keia mea iaia i na manawa apau.  He hoailona keia e hoike mai ana, e haawi mai ana i na Hawaii i na manaolana no ko kakou lahui.

Ma kana hoike, ua ikaika maoli na kanaka Hawaii i ka hana.  Ua nui na wahi i paa i ke kanuia, a ua emi no hoi na hoolilo o ko lakou lawelawe ana i ka lakou mau hana.  O kekahi poe, ua uuku loa na dala i hoaieia aku ia lakou, o ka mea kupanaha nae, ua nani na aina, a ua nani pu no hoi na home.  He kulana keia i loaa ole i keia poe ia lakou ma ko lakou mau home kahiko.  Ua nui nae na olelo ia ana, he lahui molowa kakou i na hana mahiai.

O ka mea wale no a ko oukou mea kakau i makemake ai, e loaa ka hoaoia ana o kakou.  Ua haawiia mai keia hoaoia ana.  I keia la, eia na kanaka i hoino, a i olelo iho ua poho ka haawiia ana o keia mau aina i na kanaka Hawaii, ke nana mai nei me ka manao lili, a e ake ana e hoopauia keia mau haawi aina ana i na kanaka Hawaii.  O ka kana maikai wale no ma ko kakou aoao, oia no ka hoomanao ana i keia poe hoino, a e poina ole i ka lakou mau kuamuamu.  Aia no he la e hoi mai ana ia oe e ke kanaka Hawaii no kekahi @, a mai haawi aku no ka mea, ua hoino mai i kou la o ka make.

I kinohi, uas ku-eia mai ke kanawai Hoopulapula, no ka mea he mau aina pohaku o Molokai, a i ka manao ana o ke kanaka e hoi ilaila e lawe mua oia i kona @ me ia.  I keia mau la aku, e ike ana kakou he mau kumu ku-e e aku.  A o kekahi oia mau ku-e, o ia no ka haawi ole ia ana o na aina i na lahui Amerika apau.  E puka mai ana keia mau kumu, a e ike aku ana no kakou.  No ke aha la hoi i hoike ole ia mai ai ia mau kumu i kinohi?  No ka manao he mau kumu hoopilikia mai i ko lakou mau makemake alualu baloka.  Ua hoopunipuni ia oukou e ka poe e noho mai nei me na manao kanalua.  Aka, no oukou no nae ka hewa, he ae wale aku i ko oukou mau hoa e wahahee mai ia oukou.  Aka, aole a’u hoino ana no oukou, o ka’u wale no o ka hoomanao ia mau mea.

Ke kanu ipu mai la no na kanaka o Molokai.  E loaa ana ia oukou na uku kiekie no ia mau ipu, no ka mea ua pau ae nei na ipu o Oahu nei.  E hoomanawanui, a e loaa ana no ia oukou na pomaikai o ia mau luhi ana.  O ke kanu ana i na meakanu i ka manawa e nele ana kekahi mau makeke ia mau mea, ke alanui e hoi nui ai ia kanaka mahiai i na pomaikai oi aku.  Aole wale no keia i na ipu, aka i na meakanu e ae no.

Ua hui ko oukou meakakau me kekahi o na akena o ka poe hana kini halakahiki a ua hoikeia mai, ina na kanaka o Molokai e komo nui ana iloko o keia oihana o ke kanu halakahiki, e hiki ana e kuaiia ka lakou mau halakahiki i ka uwapo no.  Ilaila no e kaupaonaia ai, a ilaila e maopopo ai na helu o kau mau hala.  O ka helu nunui, he $43.00 o ke tona i keia mau la; a o na helu malalo mai e emi mai ana no.  Aka, o ka mea nui, o ka ike ana o ke kanaka i ka nui o kana mau hala ame ke kaumaha.  Ina e kakali ana a hiki i Honolulu nei alaila hoomaopopoia keia mea, ua poho ke kanaka e komo ana iloko o keia oihana.  Na ka nui nae o na hale hana kini e hoopomaikai mai i ke kanaka kanu halakahiki.  A mamuli o ka nui ana o keia mau hale ma Oahu nei, ua nui ka poe o lakou i makemake i na hua halakahiki.  Nolaila, aole no e paakiki ana ka lawelawe ana aku ame ka loaa ana o na pomaikai ma keia oihana.

Oiai e weheia aku ana he mau kausani eka aina i kupono no ke kanu halakahiki ana ma na aina o Palaau e me Hoolehua, i ka manawa e loaa ai ka wai inu no na home, e hiki ana i na kanaka e makemake e komo iloko o keia oihana, ke lawe i na aina me ke kanalua ole o kahi e hoolilo aku ai i na halakahiki.  O ka hiki e lilo kau mau hala me ka hoopilikia ole mai ia oe, ke alanui mua o ka manao ana o ke kanaka e komo iloko o keia oihana.  He oiaio no o ka loaa o ka hale hana kini ma Molokai ka oi aku, aka, ina no e loaa ana ka lilo ana o kau mau halakahiki i ka uwapo, ua oi aku ia mamua o ka hoouna mai i Honolulu nei e ikeia ai ke kaumaha ame ka maikai o ka hala. He hooia ana mai keia, eia ia oihana na na kanaka Hawaii o Molokai.

Ma keia hoike a keia Akena, ua pau ka maka’u ana o ke komo ana aku e lawelawe i ka oihana kanu halakahiki.  A o na kanaka e hoi ana i kela mau aina, ua lawa ka aina no ka malama ana i mau kumulau puaa, a i mau kinana moa pu no hoi.  Aka, mawaho ae o keia mau holoholona, o ka loaa o kekahi mau pipi waiu ka mea oi aku.  E hiki ana e ulu mai na keiki pipi me ka nui ole o a luhi o ke kanaka, a i ko lakou nunui ana ae, ua loaa kau mau kumulau hou, a i ole na pipi kane, no ka makeke o Honolulu nei.  O ka hana kupono o ka hoiliili  i na wahi kenikeni, a i ka weheia ana mai o keia mau aina, ua makaukau oe e hoi aku maluna o kau apana me ke kaukai ole aku i na kala o ke Aupuni.  He $3,000 ka nui o na dala i manaoia e hiki e hoaie mai ia oe, aka, ua uuku keia, ina e nui ana kou ikaika.  O ka loaa o kekahi mau dala mawaho o keia ka mea oi aku.  Aka, ina ua nele, e hoomanawanui no me keia mau dala a ke aupuni, no ka mea o na kanaka i nele na kanaka i makemake ia no keia mau aina.

Ke hoolala mai nei ka Enekinia Wai o na Komisina no kona hoomaka koke aku no e lawelawe i kana hana no ke kii ana i ka wai o Waihanau no na home e weheia aku ana mauka o Palaau ame Hoolehua.  Ua manaoia he makahiki okoa no ka loihi o ka manawa o ka hana, no ka mea he mau tausani kapuai lua pao, e hanaia ana, mamua o ka hiki ana e loaa ka wai.  E kiiia ana ka wai no kekahi mau kapuai he 2200 maluna ae o ka ili kai.  A ke loaa aku ana keia wai, e lawe ana no na kanaka ma keia mau aina ame na kanaka pu hoi e noho ana makai o Palau-kai.  Ma keia wahi ma Palaau-kai ua hiki e loaa he 40 apana a oi aku paha, ma kahi o 20 eka o ka apana hookahi.

Ma ka hoike a Lyman, ua olelo oia he oi aku ka hohonu ame ka momona o ka lepo o keia mau aina ma Palaau-kai, mamua o ka aina o Kalamaula.  Ma ka nana a ko oukou meakakau, aole e oi ae ana, aka, o Kalamaula no ka oi, aka, aole au he kanaka i aoia ma keia oihana o ka ike i ka momona o ka lepo, elike me Lyman.  Nolaila, o ka Lyman mau olelo ka mea e hiki e hahaiia.  He mau aina maikai nae keia, a aole no hoi ikaika loa ka manoanoa o na kumu kiawe ma kela aina, elike mai me ko Kalamaula, Ma keia mea e hoemi mai i na hoolilo hoomaemae ana i ka aina.  E hoomaka mua ia ana nae e hoomaopopo ka wai o Palaau-kai, no ka mea eia no he waipuna e hu nei ma keia aina, a ke kahe nei iloko o ke kai, ma kahi o 3,000,000 galani i kela ame keia la.  He maikai no hoi ka wai, aole no i ikaika loa ke kai, aia nae paha la ma kahi o 63 ana paakai o ke kalani hookahi.  Ma Kalamaula he 57 wale no.  O keia like ole nae, ua uuku loa, no ka mea eia kekahi mau pauma wai ke pauma nei ahiki aku i ka 100 ana paakai i ke galani hookahi, a ua ulu maikai no ke ko.  O keia hoi he 63 wale no.

 

Ua hookohuia aku nei o Alika Robikana i kokua Loio Kuhina, no ka hele ana aku i Wailuku, Maui, e lawelawe i ka hihia o ke Teritore e ku-e ia Davauchelle ma, na kanaka i hopuia no ka make ana o kela Pake ma Molokai he 7 ae ne makahiki i hala.  O Wai Bow paha ka inoa o keia Pake.  Aole paha i loio i oi ae mamua o Alika Robikana ma Hawaii nei, no ka lawelawe ana aku i keia hihia.  Ina ua hewa keia poe, e ikeia aku ana no, a ina hoi ua hewa ole a hoomapopoia aku ana no.  He oiaio no nae, ua uuku loa na olelo ike ma keia hihia, aka, ke manao nei na kanaka ma ka aoao o ke Teritore, ua lawa no ka hoahewaia ana o keia poe kanaka. Ua pomaikai ke Teritore i ka loaa ana o keia loio naauao ma kona aoao.  Ina he hewa i hana ia e keia poe, e pono e loaa @ lakou, a e hoopa’iia elike me ka ikaika o kekanawai.  Aka hoi ina ua hewa ole, e pono no e hookuuia aku me na olelo mihi no ko lakou paa wale ana, ame ko lakou ahewawaleia ana e ka lehulehu.

 

Ke oni nei na Komisina ma ka lakou mau hana, a me ke akahele loa no ka mea ua uuku kahi koena dala no ke koena o keia makahiki.  Aka, aole nonae hoi i nele loa ko lakou hoohana ana ma na mea i makemake loa ia, no ka pono o ka lakou mau hana.  O na kanaka e lawe nei i na apana pa-hale, e ulolohi ana ka holopono o ko lakou mau hale, @ eia no na lole, a o ka maemae o ka aina, ame ka hiki ana e hooia no i ko lakou iini hana ka mea nui.  Ua nui na hana ma Molokai i keia mau la, a o keia nui o na hana he mea e hoolawa mai i ke dala no na mea i makemakeia e lakou me ke kaukai ole aku i na kokua ana mai a ke Komisina.  E hoopaopopo iho kakou, elike me ka nui o kau huki ana mai i na dala o ke Aupuni pela no ka nui o kau mau dala e hoihoi aku ai.  A elike no hoie me ka uuku, pela no hoi ka uuku o kau e hoihoi aku ai. No laila, ina ua hiki i ke kanaka ke hoohana ma kona mau dala wale no, aole oia e komo aku ana iloko o ka aie ana i na Komisina, a e hookoe mai mai ana oe, i ka uku panee o na dala i unuhiia e oe.  Ma na ano apau, o kau mau dala ponoi no ka hoi aku, aole he ukupanee ana.  He oiaio no he mau dala uuku wale no ko keia ukupanee, aka, ua oi aku ka noho aie ole ana o ke kanaka.

 

Eia ko oukou meakakau ke waiho aku nei i kona mau manao maluna o na leo kahea mai Molokai mai no ka manaolana o keia lahui.  Ke manao lana nei ko oukau meakakau, aole he alanui e ae a loaa ai i na Hawaii he hoopulapula hou ana a he hookuokoa ana i na Hawaii elike me keia mau hana e lawelaweia mai nei no ko lakou pono ma Molokai.  Aole he manao poho ana, a i ole hoi hope ana paha o keia mau hana.  Eia na kanaka i hoi aku ke hana mai nei i na hana e hoike mai ana, ua lawa na kanaka Hawaii me ka naauao, ame ka makemake e loaa kahi aina no lakou.  Ua hoea mai ka manawa e ike ai na kanaka Hawaii apau, o keia wale no ka hana nana e hoowaiwai mai i na kanaka Hawaii.  Iloko o na mahina pokole wale no ua hoike mai na Hawaii i wae ia iho nei no keia mau aina, ua lawa lakou me ka iini hana ame ka makemake e loaa ko lakou mau pomaikai mai ka lepo mai.  Eia keia poe ke hana mai nei, a me ka nana aku, aole lakou e hoi hope hou  ana.  O keia mau lono apau he mau mea e kono mai ana i ke kanaka e hoomaopopo no kona pomaikai. Aole no e pau ana na hoino no keia kanawai, aka, o ka hoike aku ma na hana, ke alanui e ike mai ai na kanaka Hawaii he mau hana liilii wale no keia, a e hoao ana e pehi i ka mea oi aku o ka maikai i hanaia no kakou na Hawaii.

 

Hauoli nae ka naau i ka ike ana iho i ka hoike mai o ke Kiaaina Farrington i kona ohohia nui ma na hana e lawelaweia nei ma Molokai.  Aole no oia i apono i keia mau hana iaia e noho ana ma ke ano he Luna hoohananui no ka Nupepa Bulekina, aka, i kona kau ana ae nei ma ke kulana kiaaina ua loli kona manao.

 

NA LUNANUI O KE KULA SABATI O WAIANAE

O keia malalo iho nei na lunanui o ke Kula Sabati o Waianae no keia nee ana aku:

Henry G. Poe, Kahu Kula Savati; Mrs. Henry K. Kapela, Hope Kahu Kula Sabati;  Mrs. Geo. Apo, Kakauolelo; George K. Maluna, Puuku; Mrs. Henry Kapela, Alakai Himeni; Rev. W.K. Poai, Lunahooia; Mrs. Benjamin Pulaa, Elele; Manuel K. Rodrigues, Hoakuka. 

 

KA HALAWAI A KA AHAHUI EUANELIO O KA MOKUPUNI O OAHU

Ke hoikeia aku nei ka lohe ma keia i na lala apau o ka Ahahui Euanelio Ahahuina o ka Mokupuni o Oahu e noho ana ia aha ma Kaneohe ma ka Poalima ahiki i ka la Sabati, Sepatemaba 28, 29, ame 30, ua makemakeia na hoa apau o ia aha e hiki ae.

Ma ke kauoha a ka lunahoomalu.

JONATHAN K. NAKILA

            Kakauolelo.

6573—Sept. 13, 20, 23.