Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 35, 30 August 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA  NUPEPA KUOKOA HONOLULU T. H. POAHA AUGAT@ @@ 19@@

 

HE Aoao Keia i Hookaawaleia no @@ Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii @laila @ loaa ana he mau mana@ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e @k@ ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake ame ka hoola@a @@a no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molo@@@

            Ua hamama no hoi keia aoao @@@na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e ma@emake ana e ui i ke Komisina no na mea like     i makemakeia @ ninau mai.

 

KA WAIWAI O KA HELUA KANAKA KIEKIE

 

Aole aupuni e lilo i mea koikoi maluna o ka noho honua ana, o na aupuni e oleloia nei hhe mau aupuni nui, in a aole i pii ae ko lakou heluna kanaka ma kekahi kahua i ikeia he lahui nui kona.  O na aupuni nui o keia mau la, ma ka papa poo, no na aupuni e hiki ana e helu i kno a mau kanaka ma ka papa o na haneri miliona.  He oiaio keia, in a nae keia ina nae keia heluna kanaka, a ua lilo lakou i poe naauao, a ikaika ma ka hana.

 

E pii ae ana no ke kulana o ke aupuni kanaka uuku, aka, aole nae e ku ma ke anuu o ka papa helu ekahi o na aupuni nui.  Eia o Ru@i@, kekahi o na aupuni nui a ikaika o keia honua, aka, o ke kumu o kona noho ana ma ka papa elua, mamuli no ka like ole o ko lakou noho aupuni ana.  Eia o Kin@, ua oleloia oia ke aupuni kiekie o ka heluna kanaka, aka, eia oia ma ka papa ekolu o na heluna apuni ana.  A o ke kumu o keia, o ia no ka like ole o ka noho ana o keia lahui.  Eia o Inia, kekahi o na pa@alaau o Enelani, ma kaheluna kanaka ua hiki aku i ka ekolu miliona, aka, mamuli o ka like ole o ka noho lahui ana o keia poe pela no lakou i lilo ai i Panalaau no Enelani.

 

Nolaila, aole no e waiwai ana ka heluna kanaka kiekie, ina aole he mea like ma ko lakou noho ana.  Aka i ko kakou huli ana iho e nana i na aupuni e pii mai nei i keia l@ e i@e ana kakou @@amuli @ ka naauao ame ka like ua pii @e lakou mai ke kulana haahaa mai a ke kulana kiekie.  mamuli o ka pii ana ae o ka heluna kanaka.  Eia o Iapana, he mau makahiki @ wale no i hala aku.  ua heluia oia ma kekahi kulana helu eha, aka mamuli o ka naauao, ame ka pii ana ae o kona lahui, ua kau oia ma ke kulana kiekie o na aupuni nui o ke ao nei.  Pela no hoi ko kakou nei aupuni.  I na makahiki aole no he loihi loa, ua kaa aku o Amerika he panalaau no Enelani, aka, ua pii ae kona heluna kanaka mai ka ekolu miliona, i ka makahiki o ko lakou ku-e ana ia Enelani, a i keia la, ua hoea aku i ka hookahi haneri miliona me umi.  A i keia pii ana, ua pii pu ae kona waiwai, mamuli o keia pii ana o ka heluna kanaka.

 

A he aha keia kumu o ka pii ana o ka waiwai@  No ka pii ana o kona heluna kanaka.  No ka mea elike me ka pii ana o ka heluna kanaka, pela no e pii ae ai na lima hana o ka aina.  A elike me ka lawa mau ana o ka aina me na limahana pela no ka pii mau ana o na hana, a o na hana, o ia no ka waiwai o ka aina. 

 

O keia ka haawina a ko oukou meakakau i makemake a@ e ike mai kakou.  I ke au o ko kakou mau kupuna, aole au e kuhihewa ke olelo ae, ua hoea aku ko kakou heluna kanaka i ka hapa miliona.  A ina e huli ia aku ana ka oiaio o keia aole @@ e nele ana ka pii hou ana aku i kekahi heluna i oi aku i keia.  Ke hele ke kanaka mai Waimea mai ahiki i Pololu, ma Kohala, Hawaii, e hoopahaohaoia ana kona manao i ka ike ana iho i na kuauna o na alii mahi o ka wa kahiko.  Aole wale no keia haawina ma Kohala, aka ua ike ko oukou meakakau i keia hoailona ma Molokai e hoike mai ana keia mau mea a ko kakou mau maka e ike ai, aia no he heluna kanaka nui i kekahi mau la i hala wale aku.  A o keia heluna kanaka, ia la ke manao nei au, ua nui na hana i hanaia, a ua nui i@ waiwai o ka aina i keia mau la. 

 

I ka manawa i hoomaka ai n@ hui mahiko o kakou, ua ikeia he mau tausani nuku wale no na tona k@paa i hoounaia aku mai keia mau kapakai aku, aka, ia manawa no ua hoomaka ke kiiia aku o na limahana mai na aina e mai, a ua hoomaka koke no ka pii ana o na kopaa, a i keia la, ua oi aku mamua o ka hapa miliona tona kopaa e hoounaia nei ma kahi he mau tausani @uku wale no.  O ka ninau, pehea i @@i ai keia mau tona!  E loaa no ka pane, mamuli o ka nui o na kanaka.

 

I keia nui ana o na kanaka, e nui ana na oihana o ka aina.  A o ka loaa ana o na oihana o ia no ka loaa ana o ke ola o k@@ heluna kanaka nui.  E makemake ana lakou i mau meaai, a i lole an@@ na pono o keia noho ana.  Pela no e pii mau ai ka waiwai o ka aina. o ia hoi elike me ka nui o na kanaka o ia aina.

 

Eia na kanaka Hawaii ke ku nei, aole he mau hana ano nui iloko o keia lahui.  Aole paha e hiki ana e loaa kekahi mau oihana nui i na kanaka, in a e mau ana no ko lakou noho @ana ana aku malalo o kekahi poe e aku.  Ke ike nei kakou i kanaka Hawaii kakaikahi wale no e ku ana no lakou iho.  A e ulu mai ana ka ninau, a he ninau pono no, no ke aha la ka mea i loaa ole mai ai na hana ano nui i keia lahui?

 

I na la i hala aku, ma kahi o 40 makahiki, ua ike ko oukou mea kakau he nui na kanaka e noho ana maluna o na oihana kiekie no lakou iho.  He mau kanaka e kanu ko ana a e hoolimalima ana he mau kanaka he lehulehu.  Aia no hoi he mau kanaka lehulehu wale e malama ana he mau aina hanai holoholona.  A i keia la, ua emi loa mai keia mau kulana a he kakaikal@ wale no na kanaka e hana nei no lakou iho, o ka hapanui eia malalo o na haku okoa, a o oe, e ke kanaka Hawaii, ua kauia aku ma ka pap@ haahaa loa o na oihana o Hawaii nei. 

 

A mawaho ae o keia ke emi mau nei ko kakou lahui ilalo.  Ua hiki anei e manaoia mamuli o keia haule ana o ko kakou heluna kanaka ke kumu o keia haule pu ana mai o na oihana like ole mai  Aole paha aka, he mea ano oiaio paha ia.   @@ kakou, he po limahana na hai.  Aole a kakou oihana no kakou iho.  @ elike me ko kakou noho mau ana ma kekahi kulana hoopiliwale, pela no ka loihi o ko kakou noho mau ana ma kekahi kulana hoopiliwale, pela no ka loihhi o ko kakou paa ana ma ia kulana.  He mea keia e hoehaeha mai ana i ke kanaka i manao nui i ko kakou noho lahui ana.

 

Aka, i ko kakou nana ana ae ma ko kakou mau aoao, eia no na Pake ame na Kepani, ame kekahi mau lahui e iho, i laweia mai i Hawaii nei ma ke ano he mau limahana, aka, ua pii ae nae ko lakou kulana a eia kekahi oia poe ke paa mai nei he mau oihana no lakou iho.  No ke aha mai keia?  No ko lakou makemake nui e lilo i poe noho kuokoa.  He mau kanaka nae i oi ole ae ka naaauao mamua o ko kakou,aka, ua pii nae ke kulana.  E ulu mai ana keia ninau, a heaha la ka kakou pane.  Aole e hiki e pane ia me ka loaa ole he mau olelo e hoohaahaa ana ia kakou na Hawaii.  Ua makemake no paha kakou i keia noho piliwale aku malalo o kekahi poe okoa.  Aole paha he haina e ae.  Aka, in a oia ka haina, e mau ana anei keia hoopiiwale ana pela?  O keia ka ninau e pono e noonooia i keia mau la, a e ike kakou na kanaka o keia hanauna, ina paha aole he mau laau lapaau no ke ola anao hiki nei e kanuia na mea apau me ke kaukai ole i ka u@, ame na kau e kanu ai na meakanu@  Ma ka nana iho ua oi ae ka maalahi o na hana mahiai o keia la mamua o na la i hala akuIa mau la, e kanu ana na kanaka no lakou iho, a mamuli o keia ua loaa ole ka mea nana e kuai mai kau mau meakanu.  I keia la, mamuli o ka nui o na oihana like ole o ka aina, ame ka nui pu o na kanaka, pela no i loaa ai he manaolana no ke kanaka e haawi ana i kona manawa apau no ke kanu ana a nui na meakanu, no ka mea o ke koena akuo na meakanu, ua hiki e kuaiia aku no ke dala, a o keia dala, oia no ka mea e hiki ai e loaa na mea i hiki ole ia oe e loaa mamlui o kou kulana mahiai.

 

Eia pu iho no hoi ia oihana i lehia i ko kakou mau kupu@na.  O ia no ka oihana lawai'a.  I keia la, aole paha he nui wale o na kanaka e lawelawe ana ma keia oihana.  Aka @e oihana imi dala, a he nui wale no na kanaka o ko na aina e e lawelawemai nei i keia oihana, a ke pii ae nei ko lakou waiwai i kela ame keia makahiki.  Aka, ke hoomanao nei ko oukou meakakau i ka manawa aole he kanaka o ko na aina e e lawelawe ana i keia oihana he 45 makahiki i hala aku, he poe kanaka Hawaii wale no na kanaka e lawelawe ana i keia oihana.  Ua oi aku ka nui o ka i'a o ia mau la.  A ua emi pu mai ke kumukuai o ka i'a, mamuli o ka uuku no paha o na kanaka na lakou e ai ana.  Aka, i keia la, ua oi ae ka pii ahiki ole i ke kanaka ilihune ke ai i ka i'a.  O keia oihana, he oihana i hiki loa i na kanaka Hawaii ke komo aku, a hoomaka hou e lawe mai no ka pono o ko lakou noho ana. 

 

O ka hanai holoholona, aole he poe kanaka o keia ao i oi aku ka ike ame ka makaukau i keia oihana.  Eia no kekahi poe kanaka ke lawelawe mai new i keia oihana ahiki i keia la, me ka hoike mai ua loaa ko lakou ola ma keia oihana.  O kekahi o keia mau oihana, ua hiki loa maluna o kahi apana aina uuku.  Elike me ka oihana hanai moa.  Aole oihana i oi ae ka hoopomaikai ana mai i ke kanaka mamua o keia, aka, he uuku wale no na kanaka Hawaii e lawelawe mai nei i keia oihana hoowaiwai i ke kanaka.  Ua lawa loa ka aina no kakou na kanaka e lawelawe ai i keia oihana, aka, aole nae he hoohanaia. 

 

Eia iho ka oihana hanai puaa.  He oihana i hiki wale no i ko kakou mau kupuna, a e hiki wale no a e hiki ia kakou.  O na kanaka Hawaii i hoomau aku i ka lawelawe ana i keia oihana i na la e nee nei, ke ohi mau nei lakou i na pomaikai mai kela oihana mai.  He nui no na wahi kupono no keia oihana, a ke manaolana nei ko oukou meakakau pela no e pii mau ai ka hoomanawanui ana o na kanaka e lawelawe nei i keia oihana.

 

Ma keia mau oihana ua hiki loa i na kanaka Hawaii ke lawemai a hoomaka e hoohana ma keia mau oihana, a e loaa ana no na pomaikai ma ia lawelawe ana.  O ka mua, e kaawale mai ana kak;ou mai keia piliwale ana.  A o keia piliwale ana me ke kaukai aku e loaa mai ana ka hana mai na poe e mai, oia paha kekahi mea hoopililia loa i ko kakou noho ana.

 

Elike me ka piha ana mai o ka aina i na kanaka o kona aina e, pela no ka pau ana ae o keia mau oihana ia lakou, a o kou paa ana i kau hana, e lilo ana i mea maopopo ole.  Ina ua nui kou ike, a ua lawe oe me ka hoomanawanui, pela e paa mau ai oe i koau hana, aka, i ka hora ame ka minuke o kou palaleha ana, ua pau oe, a ua lilo aku kau hana ia hai.  A ia manawa ke kanaka Hawaii e like iho ai i ka waiwai o ka naauao, ame ka hoomanawanui.  Aka, in a nou iho kau oihana, a e lawelawe ana oe nou iho, aole mana ma ka hounua nei e hoopau ia oe.  A o ka waiwai nui ia o ka loaa ana o ka oihana kuokoa i ke kanaka Hawaii. 

 

I keia mau la, ke ike nei kakou i ka paakiki o ka loaa ana o ka hana.  E oi aku ana ka paakiki o keia kulana ma keia mua aku.  Eia kakou ke ike aku nei he lehulehu wale o na keiki opiopio Hawaii e hele wale mai ana, aole he hana.  Ua oi aku paha ko lakou hauoli i keia noho wale mamua o ka loaa o kekahi kokua i na makua, aka, o keia noho wale ana o na keiki, ua ulu mai no ia mamuli o ka lawa ole o ka makua me na hana e hiki ai e haawi aku i na keiki.  A ina aia kela makua ma kekahi apana aina kahi i noho ai, a e hiki ana iaia e lawelawe i kana oihana nona iho , e ike ana kakou i kela mau keiki e mikiala ana, no ka mea na lakou iho ka hana.  Aka, ma ke kulanakauhale nei, in a o ka hana a ka makuakane he hana ma ka uwapo, a i ole maloko paha o kekahi halekuai, alaila, pehea la e loaa ai i kela keiki he hana nana iho  Aole e hili ana iaia e komo mai ma loko o kela halekuai e hana pu ai, no ka mea aole kela keiki i ike ia hana, a ua lawa no paha ka hakuhana me na kanaka lawelawe.  Pela kakou e nele nei i ka ike ana i na wahi oia ano ua hiki i na keiki au ke komo pu aku e lawelawe.  Aka, in a aia kela makua maluna o kekahi apana aina kahi i hana ai, aole anei kakou e ike pu aku ana i kana mau keiki liilii ame ka wahine pu  no paha e hana pu ana.  O keia kekahi mea e hiki ai ia kakou e ike iho i ka pilikia o keia noho piliwale ana aku malalo o na haku hana, aole hoi nou iho.

 

Ma keia mau mea, aole anei e hiki ana ia kakou ke ike iho, i ka waiwai o keia manao ana e lawe i mau apana aina no kakou.  Aole anei kakou e hiki e hoomaopop mai i keia mau haawina e ike mau ia nei e kakou.  I ka nele ana o ka makua me kona oihana iho, pela no ka nele ana o kana mau keiki.

 

UA OI AKU KA HELUNA MAKE O NA KEIKI HAWAII MAMUA O NA KEIKI E AE

 

Ke hoike mai nei ka Papa-Ola o ka heluna make o na keiki liilii Hawaii he 139 o ke tausani.  O ka manao o keia, in a he hookahi tausani keiki e hanau ana he 139 o keia heluna e make ana.

Aole paha he heluna oi ae maluna o keia.  O ka heluna o na keiki i make o kela Kulanakauhale o ka Mokuaina o Misouri he 105 wale no i ke tausani, a o ko kakou hoi he 139 i ke tausani.  E nana iho kakou i ka manao o keia heluna kiekie maoli no.  Aole Mokuaina ma Amelika nei i loaa mai kekai heluna kiekie e like me keia, a e ninau iho kakou i na kumu o keia make kiekie ana. 

O ke kumu nui @@@, no, o ka maikai ole o ka malamaia ana o na keiki liilii aiwaiu.  Ua hiki ai kakou ke nana iho, o na keiki malalo o hookahi makahiki he 79 ko lakou nui, a o ke koena aku o @a keiki a hiki i ka 15 he 60 wale no.  Nolaila ua hiki ia kakou ke hoomaopopo iho, aia ka pilikia i na keiki ai waiu.  O na kumu pilikia o keia ai waiu ana ka kakou e huli aku.

O ka mua, o na keiki i hanau mai a he waiu no ko lakou makuahine, ka ai ua ike ole ia ko lakou make ana, no ka mea, aole he wahi e komo aku ai na anoano o ka mai, a no ia kumu, o ka ai oi aku no ia a na keiki, in a ua makee na makua Hawaii e ola ka lakou mau keiki.  He mea waiwai ole ka manao ana na hai e hoikeike aku kaii mau keiki, a e kau aku no na a hewa ana maluna o keia mau makua.  E pakele ana paha keia mau makua i na hoopai ana o keia ano, aka, aole ke Akua o ka lani @ kala mai ana i na hewa o na makua hoohemahema i ka lakou mau keiki liilii, no ka mea he pepehi kanaka no ia, a o kekahi kanawai ikaika loa ia o ke Akua. 

I ko kakou noii ana aku, eia na mea e loaa ana ia kakou:  O ka waiu o ka makuahine, oia ka ai maoli a na keiki liilii.  I ka nele ana o keia waiu, a he nui no na kumu o ka nele ana.  O kekahi, aole e makemake na makuahine e nunui a oloolo na waiu no ke omo mau ia e na keiki, no keia kumu, ua hoomalooia ka waiu o ka makuahine, a hoihoi aku i ai okoa ka mea e hanai ai.  O keia haalele ana ame ka hoomaloo ana i ka waiu o ka makuahine, kekahi hana kalaima kiekie loa.  Aole he mau kumu kupono o keia hoomaloo ana:  Eia no na kumu maamau:  ua makemake ole ka makuahine e oloolo ka waiu, a ua makemake e haalele i ke keiki i kauhale i hiki ai ke hele, no ia kumu imi e no ka makuahine i wahi e loaa ai ka ai a ke keiki ke ulu ae ka makemake e haalele i kauhale.  Ae, o keia mau hana kekahi e hoohanaia mai nei e na kanaka Hawaii.  Ua ae wale aku na kane i ka lakou wahine e hoomaloo i ka waiu, a i keia maloo ana, ua kiiia aku ka waiu pipi, a i ole waiu kini.  He mau waiu maikai no keia, a ua nui no na keiki i ola mamuli o keia mau ai.  Aka, o na keiki i ola mai, he heluna uuku wale no, a o ka hapanui ua make aku, no ka mea, in a aole e malama ponoia ana ka hanaiia ana, ame ka hanaia ana o keia mau waiu, e mai ana ke keiki, a e make ana no. 

O ka mua, o ka waiu pipi, he waiu mai no, a ke hoohemahemaia, e lilo ana i mea hoopilikia mai i ke keiki.  I ka loaa ana mai ia oe, aole oe i ike pehea la ka loihi o ka waihoia ana o keia waiu mamua o ka loaa ana mai ia oe.  I ka manawa wela o ka makahiki, aole e loihi ka waiho ana e awaawa ano, a o ka loaa ana mai ia oe mai ka halekuai mai, ai kou waiho ana ma kekahi wahi aole hau, e hikiwawe ana ka awaawa ana o keia waiu, a o ka makuahine i ike ole i ka awaawa o ka waiu, e hanai ana no oia i kana keiki i keia waiu me ka hoomaopopo ole i na pilikia.  Aole wale no o keia hemahema ame keia ike ole i ka awawa o ka waiu ka pilikia, aka, o ka omole e hanaiia ai keia keiki.  Ina ua maemae ole ka omole, e komo ana na anoano o ka mai, a e pilikia hou ana no ke keiki. 

I kekahi manawa e manao ana ka makuahine o ka hookomo iho i ka wai koekoe iloko o ka omole a holuliluli ae i a omole ua lawa ia, a ua maemae ae @a ka omole.  Aole, e maemae ana kau omole pela.  O ka holoi aku iloko o k@ waiwela me kekahi palaki loihi liilii, ame ke kopa, ka mea e maemae ai kela omole.  No keaha hoi i maemae ole ai i ka wai koekoe?  No ka mea, o ka waiu, h@ mea pipili i ka omole, a aole e home ana i ka wai koekoe.  A o na koena wai oloko o kela omole ka mea nana e hoonui ae i na anoano mai i loko o kela omole.  Mai manao oe e ka makuahine, o ka nele o kou ike ana iho me kou mau maka, ka mea e nele ai ka loaa ana o na anoano mai iloko o kela omole.  Aole e hiki ana e ike i kela mau anoano mai, in a no he mau miliona ko lakou nui, no ka mea aole kou mau maka i lawa no ka ike ana i kela mau anoano.

 

I ka maemae ole ana o kau omole, ua nui loa na anoano.  Aka, i kou holoi ana me ka waiwela, e make ana kela mau anoano, a i ke komo ana o ka wai kopa ame ka hamo ana a ka palaki, ua maemae kau omole, a ua nele ka loaa ana o na anoano.  Ae, aka, eia hou iho no ia pilikia i na omo.  Ina aole oe e holoi ana i ke omo, aia no iloko o kela wahi mea uuku he mau miliona o na anoano mai.  O ka hana pono wale no, o kou hookomo iho i kela omo iloko o ka wai wela no kekahi mau minuke, he manawa pokole wale no kela, a ua make kela anoano, a o ka hookomo iho no ia iloko o ka wai koekoe a uwi ae, a ua maemae ko omo, a hookomo iho i ka waiu, a hoopaa iho ko omo i ka omole, ua makaukau no ka hanai ana i ke keiki.  Aka, mai manao oe o ka holoi ana no ia ha@a he mau la, a i ole pule paha, aole loa e hana mau oe i keia mea i kela am keia manawa au e makemake ai e hanai i ke keiki.  Oia hoi, i ka pau ana o ka ai ana a ke keiki i ka omole, a ninini kela koena waiu a e hololi no ke kali ana i ka manawa a ke keiki e makemake hou ai.  E i mai ana paha ka makuahine, nui maoli ka luhi.  Ae, he hana lu@i no, no ka mea, ua hoomaloo ae la hhoi oe i kou waiu, ka ai a ke Akua i hoomakaukau mai ai na kau keiki, a ua imi no oe i hana nui nau e hana aku ai, i mea e ola ai ka uhane a ke Akua i haawi mai ai ia oe.

O ka waiu kini hoi.  O keia paha ka waiu oi loa aku e hanai ia mai nei e na makua i nele i ka waiu.  He ai maikai no, a he ola no na keiki ke malama pono ia kona hanaiia ana, ame ka hanaia ana o keia waiu.  O ka mua, o na waiu kini apau loa, aole he kupono.  O ka oi aku o ka maikai o ke kini aeko, he waiu kahiko loa keia o ka hanaiia ana.  Oia maoli paha ka waiu mua i hiki i Hawaii nei.  He hope mai nei na waiu e ae a kakou e ike nei.  I ka hooheh@eia ana o keia waiu, e ike mua oe e ka makuahine i ka nui o ka waiu e hana ai.  Ua loaa no keia ike ke hele aku e ninau i na kauka, ame na hale haawi laau.  Ua loaa ke ana ma keia mau hale haawi laau.  I ka hehee ana iho la o kau waiu, aole e pono e hoohe@@@ i k@ kini holookoa, aka, he wa@@ mea iki wale no e lawa ai ke keiki no elua a ekolu paha ai ana.  A @ ka pau ana e hana hou aku no p@la.  A elike me ka pii ana ae o ke keiki e ikaika, pela no ka pii ae o ka nui o ka waiu kini e hoohehee a@, a e emi ai ka wai.  No ka mea ua makemake ka opu o ke keiki e nui aku ka ai, a e emi mai ka wai. 

Aka, o ka hana ana o na mea e pili ana i ka omole ame ke omo, ua like no me ko ka waiu pipi.  Koe nae keia, e oi ae ana kou luhi, no ka mea, aole he pono e loihi loa kou malama ana i keia wai, no ka mea o ka mea moloa, e manao ana o ka nui o ka hana ana i ka manawa hookahi ka mea e emi mai ai o ka luhi, a o ka hopena ua awaawa ko waiu, a ua komo keia waiu awaawa iloko o ka opu o ke keiki a o ka hopena e ma'i ana, a e pilikia ana keia keiki.  O ka hana maikai wale no o ka hana uuku mau, a e malama i ka wela kupono o keia waiu.  Aka, in a e makaala ana ka makua aole no he hewa o keia hanai ana i keia waiu.  O ka pilikia ehia la makua e malama ana i keia mea o ka makaala.

Ma keia hana hooluhi, ua hiki ia kakou ke ike iho, i ko ke Akua naauao ame kona ike i hana mai ai i ka waiu ma ka umauma o ka makuahine, i wahi e hiki ai e pilikia ole na uhane ana i haawi mai ai i na makua.  Aole he ai oi aku o ka maemae ame ka maalahi o ka malama ana elike me ka waiu o ka makuahine.  O ka mea malama wale no ka ai a ka makua.  Ina he mau ai e haawi nui mai ana i ka waiu, oia ka ai kupono.

Aka, aia no he mau makuahine i loaa ole ka waiu.  He mau wahine hoi i hiki ole e hookaheia mai ko lakou waiu.  No keia poe, e pono e ike i ka hanai ana i na keiki me na waiu i hiki e ola ke keiki.  Aka, i ko kakou huli ana aku i ke au o ko kakou mau kupuna, e ike ana kakou i ke ahonui maoli o kela mau makuahine i ka imi ana i mea e ola ai na keiki liilii aiwai@ i ka nele ana o ke kahe mai o ka waiu o kona mau u.  Ua lohe wale kakou, o ka wai o ka uala kekahi mea e hanaiia ai i na keiki.  O ka hapanui nae, ua haawiia aku na keiki na kekahi makuahine e aku e hanai keiki ana, a ua nui na hana o keia ano i kela au kahiko.  A in a no hoi e hahaiia keia mau hana a ko kakou mau kupuna i keia mau la, e loaa ana no ka hooemiia ana mai o keia heluna nui o na keiki liilii Hawaii e hele e nei i ko lakou make mamua o ko lakou mau la.

Aole wale keia mau hana haawi ana i na keiki liilii i na makuahine hanai keiki ia Hawaii nei, aka, he mau hana mai kahiko mai o na aupuni like ole.  A ke hanaia nei ahiki mai i keia la. 

O ka mea nui nae, in a ua makemake na makua e hanai i ke keiki, e pono no e ao i ka malama ana i ka ai ame ke ano o ka hanai ana.  He mea hiki wale no ka mea ua lawa kakou i keia mau ai hou i keia la.  O ka apiki wale no, o ka nui o ka loa@ o kekahi poe nana e ao mai i ka hana ana o keia mau waiu, a o ka maemae mau ana o ka omole a me ke omo.

Aole paha makua i aloha ole i kana keiki.  Aka, ma keia mau hana e make nui mai nei na keiki Hawaii, ua hiki ia kakou e ike iho, in a aole no ke aloha ole, alaila, no ka hoohemahema i ka ai.  A o keia mau hoohemahema ana, aole ia he mea e huikalaia mai ai kou hewa no ka malama ole ana i kela keiki.  No keia kumu, e pono no na makua Hawaii e ala mai a e hoomaopopo i keia mau pilikia e ku nei iwaena o ko kakou noho lahui ana.  O ke komo aku o kekahi mau makuahine Hawaii ma na home mamua o ka hanau ana, ame ka hanau ana mai, a mahope ahiki i ka nui ana o kela keiki ka hana ma ko kakou aoao.  Aka, me ke dala e hiki ai keia hana, a ke koi ikaika ia aku nei na Hawaii, e ala, a e kokua mai i ka loaa ana o kekahi puu dala no kekahi waihona no ka loaa ana o ka uku no keia mau makuahine i makemakeia.

 

NA HANA KOKUA I KA LAHUI

 

Aole paha he hana oi ae o ka nani ame ka maikai, mamua o ka lilo ana o kekahi mea i kokua no kona lahui, ma keia aupuni Amerika nei, mamuli o ka nui o na lahui like ole i komo mai iloko o keia aina, a hoolilo iho i keia aina i aina no lakou,  ua lilo na hana kokua i na hoa kanaka i mea pani ma kahi o ka lahui.  O ke kanaka e imi wale ana no i kona pono pilikino iho, aole no e lilo ana kona inoa i mea hoomanao loihiia e kona poe hoakanaka, aka, o ke kanaka e haawi ana i kekahi manawa o kona ola ana no ka hoomanao ana i kona mau hoa, a haawi paha i kekahi hapa o kona waiwai no na kanaka iloko o ka pilikia, a e mau ana kona inoa i ke o ia mai kekahi hanauna a i kekahi hanauna aku. 

O kekahi poe o kakou ua pii mau ae ko lakou waiwai, mamuli no paha o ko lakou malama a hoomakaulii ana, aka, o ka mea io nae o ka loaa ana o kona waiwai mamuli mai o ka loaa ana iaia o kekahi poe kanaka lawelawe na lakou i hoomanawanui i ka hana ana, a mamuli o ka hana a keia poe kanaka pela i loaa ai ka waiwai i ka hapanui o na kanaka waiwai e noho mai nei.  A mawaho ae o keia ua komo mai no paha na ulia laki mamuli o ko lakou hanau ana mai malalo o na kahoaka hoopomaikai.  Aka, o ka mea oi ae, o ka loaa ana o na kauwa hoopono a hoomanawanui i ka hooikaika ana no ka pono o na haku. 

Mamuli o keia kulana, aole io no e hiki i ke kanaka manao maikai, ke noho wale me ka nana ole aku i kona mau hoakaka iloko o na kulana pilikia a nele paha, no ka mea, o ke kanaka noonoo maikai, e huli aku ana kona noonoo maikai, e huli aku ana kona noonoo ana no kona hoanaka.  O keia uhane i komo mai iloko o ke kanaka pela, o ka uhane no ia o ke Akua iloko on a.  A o keia uhane o ke Akua, ka mea nana e koi ana e huli aku e kokua i na hoa iloko o ka pilikia.

Ma ko kakou noho ana, na kanaka Hawaii, eia kekahi poe o kakou, ua hoopomaikai mai a oi mamua o kekahi poe.  Aole wale no ma na mea pili i ka waiwai ame ka lako o keia noho honua ana, aka, ua hoopomaikai mai mamuli o ka loaa ana a nui wale na keiki.  O keia poe nae mamuli o ka nui hewahewa ana o na keiki aole paha i lawa pono no ka hoonaauao ana aku ia lakou, a i ole kokua ana paha ma kekahi mau mea e ae.  No ia mea, oiai no nae ua hoomaikaiia mai keia mea, aka, ua nele i na keiki aka, ua hoonui na keiki, ua hiki ole ke oleloia, aole ana kokua i kona aina, no ka mea, iloko o na hora pilikia o ka aina e lilo ana keia mau keiki i poe kokua aku.  A he nui na hana kokua a keia poe keiki.  E hoonui aku ana i ka lahui, o ia paha ka mea oi aku, a e poinaia nei e kekahi poe.  O ke kanaka nui o na keiki, he kanaka oia i kokua i kona aupuni mamua o ke kanaka keiki ole.  O kekahi, e nui ana na kanaka hana, a i na la o ke kaua, e nui ana kona mau koa, a o ke kanaka ua oi aku ia mamua o ke kanaka keiki ole.  O kekahi, e nui ana na kanaka hana, a i na la o ke kaua, e nui ana kona mau koa, a o ke kanaka ua oi aku ia mamua o na mea e ae.  Aka, ia manawa hookahi no nae, o na keiki kolohe a ku-e kanawai e ulu mai ana iloko o ka aina, e lilo ana lakou i poe hoopilikia mai i ke aupuni, a e koi mai ana paha kekahi o kana mau hana kolohe i ke aupuni e kokua aku iaia.  E laa paha na keiki e pupule ana.  O ke kanaka pupule, e lilo ana oia i mea malamaia aku e ke aupuni, a o keia malama ana pela, e hoopilikia mai ana ia i ke aupuni, no ka mea, e ulu mai ana kekahi mau hoolilo, a oia mau hoolilo, e kau aku ana maluna o na auhau e luluia ana e kela ame keia makaainana no ka pono o ke aupuni, a elike me ka nui loa ana aku o keia poe, pela no ka nui aku o na hoolilo.  A o kekahi no hoi, ina ua hemahema ka malamaia ana o keia mau keiki, a lilo i mea ma'i, e kau hou mai ana maluna o ke aupuni ke koikoi o ka malama ana i keia mau keiki, a kanaka makua no paha, ke nui ae lakou, a mau no ke kau ana o keia ma'i.  A o kekahi no hoi, in a ua lalau kau mau keiki, a lilo i poe kolohe, a aihue paha, e kau mai ana ka hoopa'i maluna o lakou, a e paa ana i na halepaahao, a o ka uku o ka lakou ai ame na aahu e kau mai ana no maluna o ke aupuni.

O keia mau mea apau, e lilo ana i mea noonoo nui ia e ke kanaka aole i mare wahine, a i ka wahine paha aole i mare kane.  Na keia mau mea e hookomo nei i ke kanalua iloko o kekahi poe, a male ole i ke kane a wahine paha.  Aka, i ka loaa ana mai o na keiki, ua lilo ke aupuni i mea e huli mai a nan@ i ka pono o kona mau makaainana o keia mua aku.  No keia kumu, ua kukuluia na hale hoonaauao ma na wahi like ole, no ka mea, ua ikeia ma na haawina i hala aku, o ke kanaka i ao maikai ia e lilo ana oia i mea hoopomaikai mai i ke aupuni, a no ia kumu, e pono no ke aupuni e huli i na mea e lilo ai kela keiki i mea hoopomaikai mai a i mea kokua i kona aupuni.

O ka waiwai o ke kahi aupuni, aole i loaa mamuli o kona imi ana iho, no ka mea o ke aupuni, oia no kona mau makaainana.  O na makaainana e imi ikaika ana i ko lakou pono iho, a e huli ana i ke dala, ka ai, ka lole ame na mea e ae, e hoonui ana ia kanaka i ka waiwai o kona pakeke ame kona aupuni.  No ka mea elike me k anui o kona waiwai o kona pakeke ame kona aupuni.  No ka mea elike me ka nui o kou waiwai, pela no ka nui o ka nui o ka auhau e kau mai ana maluna ou, a o keia waiwai o kou aupuni, mai na makaainana mai no ia.  Ma keia mau mea, e hoomaopopo ana kakou, i ka waiwai io o ka nui o ka heluna kanaka o kekahi aupuni, mamuli o keia hanau nui ana mai.  Aka, in a e lilo ana keia mau kanaka i hanauia mai i poe e kokua ole ana i kona aupuni, a e lilo ana i poe hoopilikia mai, e lilo oi ana na haawina oia ano i mea hoopilikia mai i ke aupuni.  No keia kumu, ua ike kakou i ka nui o na dala e hooliloia nei no ka hoonaauao ana i na keiki liilii, i mea e lilo ai lakou i poe makaainana e kokua ana i ke aupuni, ma kahi o ka poe e hoopilikia mai ana i ua aupuni la.

Nolaila, ina aole i lawa ka loaa i ke kanaka ohana nui, a eia hoi oe ka mea keiki ole, he mea ku i ka pono e komo aku oe ka mea keiki ole, e kokua i na keiki a ke kanaka i nui ahiki ole ke hoomaopopo i kekahi, no ka uuku o kana wahi loaa@  O keia ka ninau ano nui i keia noho ana.  Aole wale no i ka hoonaauao ana i kela mau keiki, aka, i ka malama ana pu kekahi ia lakou i ka wa o ka h@n@u ana mai.

Ua ike kakou ma na hoike a ka papa ola, eia no ko kakou lahui ke emi mau nei, o ia hoi ka poe koko piha o na Hawaii.  Eia kekahi poe e hoohanau mai nei i ka lakou mau nei, oia hoi ka poe koko piha o na Hawaii.  Eia kekahi poe e hoohanau mai nei i ka lakou mau keiki, aole e hiki e malama ia lakou.  A eia hoi ka mea keiki ole e holo lealea ana ma na kaa otomobile, a e ai ana i na ai maikai, a e hoomaunauna ana paha i kana ai, no ka mea ua nui loa.  Eia oia ke hele nei no ka makahiki ana ma na wahi like ole a e lu ana i ke dala no kona pomaikai iho, me ka nana ole i ka pilikia o kona hoa lahui iho. 

O ke kanaka e ike ana i keia mau mea, aole nae e hiki e kokua aku no ka nele no hoi, e lilo ana na haawina o keia ano i mea hoehaeha mai i ka noonoo.  A ke ike nei kakou e ka lahui i ka emi mau ana aku o ko kakou heluna i kela ame keia makahiki.  Aole no ka hanau ole o na wahine Hawaii, aka, mamuli o ka malama ole ia o na keiki.  E ulu mai ana paha na ninau, a in a ua ike no hoi ua nele no ke aha i makemake ai i keiki?  He ninau maikai no keia.  Aka, ina kakou e huli aku ana, e ike ana ka mea @ana ka ninau, mai hea mai e loaa ai kau ai, kau i'a, kau mau kanaka hana, in a aole no ka ha@auia mai o na keiki iloko o keia honua o kakou?  Ua wahahee ke kanaka e manao ana, e ola iaia iho.  Aole loa.  O ka mua i loaa mai ka nui ana o kona waiwai mai na hoa kanaka ona i lawelawe nona a nui ai kona waiwai.  A o ka lua, i ka manawa o ka pakaha wale na keia poe e nana ana mamuli o na makai ame na koa, ka hiki ole e hoopilikia wale ia aku oia.  No keia mau kumu, i noonoo ole ia paha e ka poe hanau keiki ole, he mea pono no e noonoo i kekahi manawa, no ka pono o na hoa kanaka o keia ola ana.

 

Ua olelo mai o Paulo, na @@ aku ka haawi mamua o ka loaa ana mai.  He mea oiaio keia.  @ ke kanaka e haawi ana, e oi aku @@@ ka hauoli o kona noonoo mamua o ke kanaka pi, e manao ana nona wale no.  Aka, aole kakou i hiki ana e ike i ka waiwai o keia mau manao, ina aole kakou e @@@@@@ ana i na hana o keia ano @ @@@ komo iloko iho o kakou pakahi.

            He mea ehaeha no ka naau ke ike ana i na keiki Hawaii e hele wale ana ma na alanui, me he mea la, aole makua o keia noho ana.  O na keiki @ keia ano, e lilo @@@ ana @o i poe hoopilikia mai i ke aupuni, a o ke aupuni o kakou no ia a pau loa.  A i kekahi la, @ paa ana keia mau keiki iloko o ka halepaahao, a e ulu mai ana @@ ninau, heaha la na kumu o ka hiki ana o keia mau keiki iloko o kela wahi  Hookahi no haina.  aole i malama ponoia kela mau keiki.  A ia manawa paha e ulu hou @@@ ai ka ninau, auhea la na makua o keia mau keiki?  A o ka haina ma kela ninau, o ia no keia, o kakou ka lahui na makua o na keiki Hawaii a pau loa.  A in a @@ pilikia kekahi poe, ua kau mai kela pilikia ana maluna pakahi o kakou e ka lahui, a o ka oi aku maluna o ke kanaka waiwai i kokua ole mai i ka hoonaauao ana i na keiki a kona mau hoakanaka.

 

            Ua hanaia mai kela kanaka ame keia kanaka e ke Akua, no kekahi hana ma keia ao.  Aole o na hana ino, a hoopilikia, aka, no na oihana maikai, a kokua i keia noho ana o na kanaka.  O ke kanaka waiwai i loaa ole kana keiki, @@ kau a@@ maluna ona ke koikoi i oi aku mamua o ke kanaka mea keiki, no ka mea, ua ku mai kona waiwai me he kii la e nana mai ana iaia, a ua hoahu aku oia ia mea, no wai la?  No ka mea paha ana i ike ole aku ai o keia mua aku mahope o kona make ana.  A ia make ana, ua ai hookunoia e ka mea e komo mai ana ma kona wahi.

            Eia na kula o kakou ua lehulehu ma na wahi like ole o ka aina.  A no ia kumu ua maalahi loa ka loaa ana o ka naauao i na keiki o keia mau la  A in a i manao na makua keiki, ua nele na dala no ka lole, ka puke paha ame na mea e ae, @@ mea pono no i na kanaka waiwai e kokua mai.  A o keia kokua ana mai, he mea no ia e kokua ana @ kona aupuni.  O ka nele o ka @@ho ana, aole paha e hiki e ahewaia aku maluna o kekahhi poe e @@ maluna no o ka mea keiki.  Aka, ina ua nele ua hiki ole paha ke alo ae.  A o ke koikoi no ka hele p@lolei ana o kela keiki ke nui ae, ua kau mai maluna o ka heluna makaainana holookoa.  A o ke aupuni no ia.  No laila, e na hoa Hawaii, e koi ikaika aku kakou i na kokua ana mai no ka loaa ana o ka malama ponoia o keia mau keiki liilii, no ka mea mawaho ae o ka pomaikai o ke aupuni, e pono ana ko kakou lahui ka mea e pono ai na ka kakou lahui ka mea e pono i na kanaka Hawaii e imi me ka ikaika a e ulu ae ua lahui la me ka loaa he poe hoopono a ikaika i ka hana ana no ka pono o ka lahui.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII O AUKAKE 21, 1923

 

Ua malamaia ka halawai a na Komisina i ka la 21 o keia mahina.  Ua aponoia ka Moolelo o ka Halawai i hala. 

Ua hoike mai ka malama Buke @ ka awalike o na loaa mahina no na mahina he elima e hiki mai ana, he $4556.00.

Ua manao na Komisina o na @@like hana hoomaemae aina ma keia hope aku e hoike mau ia mai i ke Komisina, no ka lakou apono ana, mamua o ka haawiia ana aku.

Ua kauohaia ke Kakauolelo e hoopihapiha i na aelike hoaie @@@ a e hoouna aku i na kanaka Hawaii i ae mai i na dala. 

Ma ke noi a Mr. Duncan, i kokauaia mai, ua hooholoia e uku@ aku na Bila aie o ka malama o Mei, ka huina o $2661,38.

Ma ke kauoha a ka Luna@@@@@lu, ua kauohaia ke Kakauolelo @ hookomo pu mai i kana hoike, ka hoike a ka mea malama Buke, malalo o na huahelu i hooholoia e ke Komisina. 

Oiai aole he hana i koe ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i Aukake 28, 1923.

 

Eia na Komisina ke noonoo nei no k aloaa ana o kekahi pani @@ kahi o Cooke, ke Kakauolelo, @ Lunahoohananui.  Aole i maopopo kona haalele mai i kana hana, ak@ e hiki mai ana paha ka manawa @ haalele mai  i kana hana, aka, e hiki mai ana paha ka manawa @ haalele ai, no ka nui loa o @@@@ hana ma ka Hui Pipi o lakou @@ na hoahanau.  E nana aku nae @@ kakou.  No ka mea he kanaka O@@ i haawi mai i kekahi mau ao maikai ana i na hana a Ke Komisina a he mea minamina kona haalele ana mai.  Ke kaohi nei no kekahi mau lala iaia.