Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 33, 16 August 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA                         NUPEPA KUOKOA HONOLULU. T. H. POAHA, AUGATE 19, 1923.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no @@ Manao o ke Komisina o na Hom@ Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;                           Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoka, L.A. Thurston (Kakipa), ua haawiia

mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisin@ Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila @ loaa

ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hoomaka

an@ o na hana maluna o ka Mokupuni o Molok@.

Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili o keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e

@ i ke Komisina        mea like @ i makemakeia e ninau mai.

 

 

HE HOALOHA UA HALA

 

I keia mau la o ka ikeia ana o ka waiwai nui o keia mea he hoaloha, e lilo ana keia make ana mai @ ka Peresidena Harding, i m@ hiki ole e panaiia mai kekahi mea e pani ma kona makalua.

 

He hookahi hana a keia kanaka @ hiki ole ai e hoopoinaia e na kanaka Hawaii i make i keia kumuhana o ka hoopulapula ana i keia lahui. He mea maopopo loa, in a i holo keia kanawai i ka manawa e noho ana o Wilson, aole loa e hiki e loaa he manaolana e kakauinoaia ana eia, no ka mea, ua koe ikaika aku ka aoao Demokala e kue i keia kanawai, a i keia la, eia no lakou ke noho kue mai nei, aole paha no ka hoopilikia o keia kanawai, aka, no na manao lili o na kanaka i hiki ole e loaa ka noonoo e hana i kekahi mea e loaa ai i keia lahui he mau la no ka hoihoi ana ae i na noonoo, a kau maluna o keia ninau pookela o ke koikoi.

 

Ke hoomanao nei ko oukou meakakau i ka la o kona hele malihini ana aku e hui me ka Peresidena, no ke koi ana aku i kana mau kokua, no ke kakau inoa ana mai i ka bila ke hiki aku imua on a. Ua hoohalaia he mau hora, oiai no nae, he mau kanaka he lehulehu wale e makemake mai ana e komo e kukai kamailio pu me ia, ma kekahi nau kumuhana i oi aku paha ke koikoi mamua o ke kumuhana i hele ia aku e ko oukou meakakau. @ aole oia i onioni mai me ka @ la hoi ua molowa paha i @ mau hoakaka i na kumu e pono ai oia e kakauinoa i ka bila i ka hiki ana aku imua on a. Ua apo mai aoia me na manao maikai, a ua ikeia aku no hoi kona iini nui e lohe i na kumu apau i makemakeia e waiho aku.

 

I ka pau ana o na olelo hoakaka, ua pane mai oia, "Ma ko'u aoao, in a aole he mau kue a ge Kakauolelo Kalaiaina, ame ke poo o ka oihana Kaua, e lilo ana ke kakauia ana o ko'u inoa i mea hoohauoli mai ia'u." O ka pane keia i loaa mai i ka mea i iini nui e holo keia kanawai.

 

I ka hiki io ana aku no o ka bila imua on a i kakahiaka o ka la 9 o Iulai, 1921, ua kakau koke iho la oia i kona inoa, a i keia la ke ike nei kakou i na hana o keia bila kanawai. He hookahua mua ana keia ia ka hoomaka ana e hoopulapula hou ia keia lahui aloha.

 

Aole wale no o keia kana hana e hoike mai ana he hoaloa oia no Hawaii nei aka, he lehulehu wale. Ua loaa ia kakou i keia la he mau kanaka Hawaii ma na kulana Lunakanawai, ame na kulana e ae, i haawiia mai e keia hoaloha o Hawaii. He oiaio ua hoole oia i ka hookohu ana mai i ke Keikialii Kuhio ma ke kulana kiaaina no Hawaii nei, aka, ina kakou e imi pono aku ana i na kumu o ka loaa ole ana mai o kela hookohu, e ike ana kakou, aole nona wale no ka hewa, aka, he poe okoa ae no kekahi.

 

Ua hala aku oia, a he mea paakiki ka loaa ana he hoaloha hou no kakou e like mai ka oluolu ame ka hooko ana mai i na mea e pono ai lakou, e like me kela i hala aku la. Aole o Hawaii wale nei no ke ike ana i ka nele i ka hoaloha, aka, he poe iho no he lehulehu wale ma Amelika nei, a e hiki ole ana e @ i keia makalua i hakahaka iho la.

 

O ko oukou meakakau kekahi ma Kikako i ka la o kona waeia ana i moho Peresidena, a ua koho aku hoi i na paloka he eiua manawa no kona waeia mai. Aole oia ka mea i makemakeia e na elele i hele aku i kela aha elele nui mai Hawaii nei aku e ku ana hoi no ka aoao Repupalika, aka, he mea okoa no oia hoi o Laudin. O keia haole no ua @ki mua iho nei i Hawaii nei, a he hoaloha pilipaa loa no ke Alii Kuhio. Aka, aole i loaa iaia ka waeia ana mahope o ke kohoia ana he 8 ma@. I ka manawa i ike ai na @ o Laudin, aole e hiki e we@ oia, ua holo aku lakou mahope o Harding, a oia ke kumu o ka loaa @ iaia o ka waeia ana. O ke@ no hoi, ua makau na kanaka @ka oiaio, aole e pono e hoo@ wale ka waeia ana o ka @ komo mai auanei kekahi @aka i makemakea ole ia e ka hapanui, a lilo ia i mea e hoonawaliwali mai ai i ka aoao i ke koho nui  ana aku.

 

Ua illo io no keia mau ao ana i mea nana e hoopau i na hana hoopaapaa a ua waeia o Harding me ka hauoli nui. I keia haule ana no o Laudin, ua ikeia ka haule pu ana o na manaolana no ka waeia mai o Kuhio i Kiaaina no Hawaii nei, no ka mea, ua nui na kueia no kona pii ae ma keia kulana. Aka, mahope o ka ike ana i na hana a ka mea i kohoia mai i Kiaaina no Hawaii nei, ua ikeia aole no hoi i poino loa na kanaka Hawaii mamuli o ke kanaka ana i wae mai ai i kiaaina no Hawaii nei.

 

I ka nana ana aku i na hana a keia Kiaaina i kohoia mai no Hawaii nei, ua haawi mai oia i na kanaka Hawaii i na kulana, a oi aku mamua o na kiaaina mu aku nei o Hawaii nei. I keia la, ua komo aku maloko o na kulana koikoi o ke Teritore he mau kanaka Hawaii, a o na heluna o keia poe Hawaii ua oi aku mamua o ka heluna i haawiia mai i na Hawaii mamua aku nei. He mau hoailona keia e hoike mai ana, aole na kanaka Hawaii i hoohemahemaia, ma keia wae ana i kuhina no ke kiaaina hou o kakou. A ma na hana no hoi i ka manawa iho nei o ka Ahaolelo. ua hoike mai keia kiaaina hou o Hawaii, ke kanaka i kohoia mai e Harding, i kona manao kaulike ma na kanaka ana i makemake ai no ke kokua ana iaia e hoohana aku i na hana hoomalu ma keia Teritore.

 

Aka, ua hala aku la keia hoaloha o Hawaii, a eia aku ka Peresidena hou a noho mai ma ke kulana Peresidena, ke noho mai nei paha i keia la, a he mau manaolana no nae ko kakou, e like ana no na hana a keia kanaka hou, no ka mea, ua hoike mai oia i kona manao e hooko i na kumuhana i kukuluia e kona mua, a ma keia kakou e ike iho ai, e ola ana no kakou.

 

O ke kanaka nae a kakou i manao nui aku ai, ua hala aku. O kana mau hana maikai wale no ke koe iho ana i mau mea na kakou e hoaalikelike aku ai me na kanaka hou e pili mai ana ma keia makalua i haalele iho ia.

 

Aole o Harding he kanaka kulana kiekie loa, a aole no hoi oia i kauia ma ka papa o na kanaka nunui o Amerika nei, aka, ua manaoia he kanaka oia e hiki e hilinaiia ma kana mau hana.

 

I keia mau makahiki pokole wale no o kona noho poo ana no keia aupuni ua ikeia kana mau hana he mau hana e hoike mai ana i kona naauao. O na kanaka no hoi ana i wae ae ai i poe kuhina nona, he poe kanaka koikoi wale no, a i keia makahiki ekolu e hele nei o kona paa ana i kela kulana, ua ikeia  ka naauao o keia wae ana, no ka mea ua hoihoi hou ia mai ke kulana hoopomaikai ia Amerika nei, a ua hoopauia kekahi mau biliona o ka aie lahui.

 

Ua hooholo iho oia e hoohanaia na hana ma ke kulana naauao, a ua kohoia kekahi kanaka nana e hooponopono n haawina o na keena like ole, me ka manao ana aia ma keia mau keena ke hoolilo wale ia nei na dala o ka lehulehu me ka nana pono ole ia. A i ka loaa ana o i kekahi kanaka kupono ma keia kulana ua ikeia he lehulehu wale o na dala i hooliloia aku e na keena like ole. I keia la, iloko o ekolu makahiki o ka hoaoia ana o keia hooponpono ana, ua koe mai ma waihona puuku he $300,000,000.00 i kela ame keia makahiki. He hana keia ia hana ole ia e na Demokalaka. Oka hana nui i ikeia i ke kau o Wilson, oia noka hoonui lilo, a aole he mau hana hooko e mai i na dala o ka lehulehu.

 

Ia kakou e ike iho ai i keia mau dala nunui maoli i hookoeia mai e na hana naauao o keia Peresidena i hala aku la, e ike ana, kakou he kulana keia e alualu mau ia aku ana e na Peresidena o keia mua aku, a e lilo ana i mau hana alakai no ke aupuni.

 

KE KAHUA O KA IMI WAIWAI

 

I ka ninauia ana aku o J.D. Rockerfeller, he kanaka waiwai loa o ka honua nei, pehea la i loaa ai ka waiwai iaia a nui loa, ua pane mai oia i keia pane kupaianahaa: "Aole i loaa mamuli o ko'u lawelawe maoli ana, aka, mamuli o ko'u lilo ana i mea hoolimalima e hana mai no'u." Ma keia pane kakou e ike iho ai, aole io no ke kanaka e waiwai ana mamuli o kona ikaika iho, aka, me ka ikaika ame ha hou o ka lae o kekahi kanaka okoa aku.

 

He au keia o ka poe imi i na hana e hoopokole ana i ka lahui o ke kanaka mamuli o ka loaa ana o kekahi mau mea hana, e hiki io ai e uuku mai ka hana a ke kanaka, a e oi aku ai hoi ka maalahi o ka hana ana. Aka, i ka manawa i hoomakaia ai e hana keia mau mea hoopokole hana, ua nui ke kueia e na kanaka hana lima me ka manao ana e pilikia ana lakou, mamulli, o keia mau  mea i hana ia e ka naauao o ke kanaka, aka, mahope o ka hoohanaia ana o keia mau mea no kekahi mau makahiki ua ikeia ka waiwai o keia mau mea, ame ka loaa ole hoi o na pilikia i manaoia o na kanaka limahana.

 

O ka loaa ana ia oe o keia mau mea, na kumu e hiki ai e lawelaweia na hana ano nui i hiki ole mamua. A ia manawa hookahi no hoi, ua loaa ia oe he mea e hana mai ana nou, a ma kekehi olelo ana paha, he kanaka hana nou. Aole i loaa ko Rockerfeller waiwai nui mamuli o keia mau mea, aka, ua ike e oia i ka pomaikai e loaa mai ana i ke kanaka e hoolimalima nui ana i na kanaka nana e hana mai nona, a pela oia i hookumu ai i kona waiwai.

 

Wahia ana, "I kekahi la i ko'u wa he 15 makahiki, ua ike aku wau i kekahi pelehu e hele ana ma ka nahelehele, ua hookolo aku wau, a hiki i kona punana, a ike iho la wau he mau hua e waiho ana. Ua kakali wau i ke kiko o keia manu pelehu i keia mau hua, a i ke kiko io ana no ua loaa ia'u he 14 keiki pelehu. Ua lawe mai wau i keia mau pelehu, a hoomaka e hanai. Ia mau la he emi loa ke kumukuai o keia manu, aka, ua hanai wai a hiki i ka nunui ana a ua lawe aku wau e kuai, a o na dala i loaa mai ia'u mai keia mau manu mai ke kahua o ko'u waiwai.

 

"I ka lilo ana o keia mau manu a'u, ua hoihoi aku wau i na dala i loaa mai iloko  ka kanako, a ua loaa mai ka uku pakeneka haahaa, no ka mea he 70 ae nei makahaiki i hala, mai ia manawa. I keiamanawa e hanalima ana wau, no ka ekolu dala o ka pule. A aole he hana mama e like me ka na keiki o keia mau la, aka, he hana oolea, he kopala me ke kipikua. Na keia hana ikaika i ao mai ia'u aole wau e waiwai ma ia hana lima. Ua hoihoiia aku k'ou manao i na dala uku panee e loaa mai ana ia'u i kela ame makahiki, a ua ike iho wau i ka pii mahuahua mau ana ae o keia heluna dala, me ka waiho malie ma ka banako. I kela manawa, ua ike iho la wau, aole io no he mea hoowaiwai ka hana lima ana, malalo o kekahi kanaka okoa aku, no ka mea, no kona ike no hoi, i kona pomaikai ole oia i makemake ai na'u e hana kana hana. I kela hora ua hooholo iho wau e lilo i mea hoolimalima kanaka hana.

 

Mamuli o ka nele i ka oihana e hoohana aku ai, ua hoi mai wau e noonoo heaha la ka hana kupono no ka hoonui ana ae i ko'u waiwai. Ua hooholo iho, wau, o ka hana oi aku, a i kamaaina no hoi ia'u, oia no ka hanai manu pelehu. Ua kii wau i ka'u dala ma ka banako, a ua hoomaka e kuai i mau pelehu wahine, a ua hoomaka e hanai pelehu. He mau makahiki pokole wale no mahope mai, ua nui a ua lehulehu ka'u mau pelehu, a ua hiki ole ia'u hookahi ke hanai ia lakou. I ka la a'u i hele ai e imi kanaka hanai pelehu na'u, oia ka la o ko'u lilo ana i mea hoolimalima kanaka hana.

 

Mai keia oihana mai, ua komo aku wau iloko o ka banako, no ka mea ua pii ae la ka'u mau dala, a ua hiki aku i ka heluna e ikieia mai ai e na kanaka lawelawe banako, he mea pono e loaa mai ka hana ia'u. Mai ia la mai, ua pii mahuahua ae ko'u waiwai a hiki i ka la a'u i ike iho ai, aole he mea pono e paa wau i keia dala na'u wale no, a na ka'u mau keiki aku paha mahope o'u no ka mea, ua aie no hoi wau i na kanaka na lakou i hoonui mai ka'u waiwai. Ua hoomaka wau e haawi no na hana kokua, hoonaauao; pili hoomana: no ka hele mai, ame na wahi e ikeia aku ana na nele i ke dala."

 

O ka moolelo pokole keia o ka pii ana o ka waiwai o keia kanaka, a ua ikeia ma ke ano oia ke kanaka wiwai loa o ke ao holookoa nei. He oiaio ua haawi wale aku oia i kaua dala i na hana he nui wale, a o ka oi aku paha, o ka imi ana i na mai like ole, ame ka loaa ana he laau e lapaau aku ai i keia mau mai koikoi o ke ao nei. Ua haawi oia he mau miliona no na hoonaauao a ke ku nei na halekula ma na wahi like ole e hooia mai ana i keia mea.

 

Aka, o ke kumu manao o keia kakau ana, oia no ke kumu o ka waiwai o keia haole, a ke makemake nei wau e ike mai kakou i keia mea. He uuku wale no ka hoomaka ana, aka, o ke kumu nui, o ka ike ana i kahi e hoohua mai ai ka'u mau dala. Aohe e hua ana ke waiho malie oe i @, a i ole e huna paha maloko o ka lepo, aka, o ka wahio aku ma kahi e ulu mai ai ia, a e ike ana kakou i ka pii mahuahuaana ae o keia mau dala.

 

Ka mau, o ka ike'ana o ke kanaka i ka hana nana e hoowaiwai mai ana ia. Ua hoomapopoia o ka loaa maalahi ana mai o na dala mai kana mau manu pelehu mai ke ala nui e hiki ai e loaa maalahi ke dala. Ua hoomaka io, ma ka hanai ana i keia manu. O keia no kekahi manu pii o ke kumukuai i keia la a kakou e kakau nei. Eia keia manu ke makemake nui ia mai nei e na kanaka like ole ma na wahi like ole no hoi. Ma Hawaii nei, aia ma kahi o ke 80 keneka o ka paona. Aka, aole no nae i kaumaha loa kona hanai ana ame kona malama ana. Ina e loaa ana he wahi e holo ai na manu, a e loaa ai hoi na mauu opiopio maikai me kahi e loaa ai na pohaku iliili, no ka mea he manu ai nui keia, a he mea pono ke loaa keia mau mea iaia.

 

I na la kamalii o ko oukou mea kakau, ua nui io no na manu pelehu e holo ahiu ana ma na wahi like ole o ko kakou mau Mokupuni. I ke  komo ana mai a keia holoholona he Manakuke, ua pau kela mau la e hiki ana i ke kanaka e hele ma na ululaau e imi palahu ai, no ka mea ua nui ino ia mau la, oiai, ua lawa na kula o kakou i na mea ai e pono lakou.

 

I ka makahiki 1894 oiai ko oukou meakaku e noho hoomaha ana ma Waialua Oahu nei, me ke Keikialii Kuhio, ua ike maua ua loaa ia maua he mau manu pelehu ma na kuahiwi o Kaala, ame na aina o Leilehua, ame Wahiawa. Ua ki aku maua he mau manu  he lehulehu wale, ua hiki aku no paha i ka haneri. He mau manu ahiu wale no keia, aole he mau manu hanai.

 

I keia la, eia kekahi poe o kakou ke noho mai nei ma Molokai, ma lunua o na aina i hiki loa e hanai i keia mau manu. Ua lawa i ka mauu maikai, a ua lawa no hoi i na mea like ole e hiki ai e ulu nui ae keia manu. O ka'u olelo ao, e hanai manu pelehu mai kekahi o kakou, i loaa mai ai kekahi pomaikai mai keia oihana maalahi loa.

 

O ke kumu kiekie o ke kumukuai o keia manu, oia no ka uuku o ka poe nana e hanai mai nei. O na wahi hanai pipi nunui wale no kahi e hiki nei e ikeia keia mau manu ia keia la. A he uuku loa paha na manu ahou e holo mai nei ma na nahelehele o kakou, mamuli o keia holoholona he manakukue. Aka, o keia pii ana o ke kumukuai he alanui ia e hoonui ae ana i kou pomaikai e ke kanaka e manao ana e lawelawe i keia oihana. He oihana hoowaiwai keia no ka mea, aole e pau ana ka onoia ana o kona ia. A i keia la ke hoounaia mai naei he mau haneri o na kino o keia manu mai Amerika mai. Aole he kumu e hiki ole ai e hoonuiia kona hanaiia ana ma Hawaii nei. I ku no ka hoonuiia mai o keia manu mai Amelika mai, i ka nele o Hawaii nei, aka, in a e loaa ana kekahi poe ma Hawaii nei e hoomaka mai e hanai nui i keia manu, e pau ana ka hoounaia ana mai, a e loaa ana i ke kanaka makemake hanai pelehu ke makeke no kana mau manu e hooliloia aku ai.

 

O ka nui o na oihana e lawelaweia ana ma Hawaii nei kekahi mea e pono e noonooia i keia mau la. E lawe i na olelo ao a keia kanaka waiwai, a e hoomaopopo, o ka hiki ana e loaa kekahi oihana e hiki ana e hoowaiwai mai ia oe, ua oi aku ia mamua o kou noho hana mau ana malalo o kekahi mea okoa aku, no ka mea i paaia mai no oe e kou haku, i ka ikeia mai, ua ikaika oe i ka hana, a ua hoowaiwai aku oe iaia. I ka la o ka ike ana mai o kou haku hana, ua uuku kou ikaika, a ua uuku na mea e loaa mai ana mai kou lawelawe hana ana nona, o ka la ia o kou hoopauia ana mai kau hana mai.

 

A he mea kupanaha no hoi ka ike ana aku he uuku loa na kanaka Hawaii e lawelawe mai nei na lakou ponoi iho no ka lakou oihana. Aole kakou e ka lahui Hawaii he poe, lopa lo'a no hoi, a i ole he poe naaupo loa no hoi, aka, he lahui i ike i na hana like ole, a he lahui no hoi i kamaaina i na mea e hoopomaikai ana i keia noho ana, aka, ma keia haawina o ke komo aku iloko o na oihana like ole, ua hoopalaleha ino loa kakou.

 

O ke kumu nui i lilo ai ka oihana mai ke kanaka e lawelawe ana i keia oihana, oia no ka hiki ana i kekahi mau mea ola, mawaho aku ou e hana mai i na hana e loaa mai ai ka waiwai ia oe. Ia oe e hana ana i kekahi hana okoa aku, e hanau mai ana kau mau pipi, ame na holoholona lehulehu wale ma kou aina hanai holoholona. He mau moa paha a i ole he mau pelehu paha. O ka hua a keia mau manu kekahi mea makemake loa ia i keia mau la, a he mau mea keia e koi mai ana i ke kanaka e haawi aku i ka noonoo ana, no ka mea, o na hanalima e loaa mai nei i keia la me ka nui o ka paonioni ana e loaa mai ai, a e like me ka nui o ke komo ana mai o na kanaka o ka aina e ma Hawaii nei, pela no ka emi aina mai o ka loaa ana o kaiea mau hana ma keia mua aku. He mau olelo keia e ikeia ana ka oiaio i keia mau la e neo nei. A e emi pu mai ana no hoi ka uku o keia mau hana ma keia mua aku, no ka mea, e nui ia mai ana no na kanaka komo hou mai i o kakou.

 

KA NINAU WAIONA

 

Aole ninau oi aku o ke koikoi iloko o keia noho lahui ana o na Hawaii e like mai me keia. Mai ka hoomaka ana o na kanaka Hawaii e inu i keia mea, ua hala ae nei he haneri makahiki a oi, aole i ikeia na haawaina hoopilikiaia e like me ko keia la e nee nei.

 

I na la i hoomaka ai na kanaka Hawaii e inu i keia mea o ka waiona, aole i ikeia na waiona inoino e like me keia o keia mau la. Ua loaa mai ka lama oia mau la mai na aina e mai, a o na kanawai oia mau aina, kahi i hanaia ai ka waiona ua koikoi ka hoopai maluna o ka mea hana ana i ka waiona inoino. A mamuli o keia koikoi o ka hoopai, ua makau na kanaka hana waiona, a ua hana i na waiona maikai wale no. Ua loihi no hoi ka malamaia ana o ka lama, a e like me ka loihi o ka malamaia ana, pela e oi ae ai kona maemae, a oia no hoi kona maika ana.

 

I ka hookapuia ana mai nei o ke komo ana mai o na waiona mai na aina e mai a kapu no hoi ka hanaia iho la keia lama inoino ma Hawaii nei, a mamuli o ke kaumaha ole o na hoopai no keia kue kanawai, ua hoomau aku na kanaka Hana waiona inoino i ka hana ana, a ke ohi nei lakou i na dala mahuahua no keia make a lakou e hana nei. O ka hoopai mo e kau ia nei i ka mea kuai lama, oia no ke hookauia nei maluna o na kanaka na lakou e hana nei keia laau make. A ma ka nana aku, i ka hookuuia ana aku o keia poe e hana i ka lakou hana kue kanawai, me ka hopu ole ia e na makai o kakou, aole e hiki e ikeia aku ka manawa e ikeia aku ai he pomaikai kekahi o ke aupuni a e hoopauia ae ana paha keia mau hana kue kanawai iwaena o ko kakou noho ana.

 

Aka, ma ko kakou aoao na kanaka Hawaii, he mea ehaeha no ka naau ka ike ana iho ika hoike a Miss Lucy K. Ward, ke poo o ka Ahahui e nana nei i ka pono o na kanaka ilihune o keia kulanakauhale o Honolulu nei. Ma ka hoike a keia kaikamahine ikona Ahahui, ke waiho mei nei oia i ke kumu e nui nei ka pilikia iloko o na ohana Hawaii.

 

Mamuli o keia mea o ka waiona, ua ike ia ka pilikia o ka noho home ana. Aole wale no ma ka nele ana o ka wahine ame na keiki i ka ai kupono, ka lole, ame ka hoonaauao maikai ia ana, aka, ua lilo keia nele i ka lama maikai i mea e hoonawaliwali mai ana i ke kino o na keiki liilii. A maluna no hoi oia kumu hana ka mea a ko oukou meakakau i makemake ai e kali aku a loaa he mau kolamu.

 

Elike me ka'u e hoike mau aku nei, aole no ka nele o na makuahine Hawaii i ka hanau ana i na keiki ke kumu nui o ka emi ana o ko kakou lahui, aka, aia ma ka malamaia ana o na keiki mahope o ka hanau ana mai. A i ko kakou huli pono ia ana, aku e nana i keia kumu e loaa io ana no e like me na mea i loaa i keia Ahahui. Ke hoike mai nei keia kaikamahine ua loaa aku na home na keiki o waiho ana i ka pololi, a o na makua ua ona. Ua loaa aku ka makuahine, na keiki, e waiho ana i ka mai, a o ka makuakane, e waiho ana i ka ona. Aole ai, aole lole, aole he mau pono o ka noho ana. A o ka mea apiki ma keia mau mea i ikeia, he kanaka paa mau ke kane o keia mau ohana i ka hana, a ua ohi no hoi i na dala uku mahina nunui.

 

O keia mau mea apau he mau mea wale no e hoala mai ana iloko o ka manao o ke kanaka e makemake ana e loaa ka noho maikai ana o ka home, e pono na kanaka Hawaii e ike pono i keia mau mea. Aole na hai aku e hoomaemae ko kakou noho ana, aka, na kakou iho no. Aole na hai aku e hoopau i keia mea nana e ume nui nei i ko kakou lahui, aka, na kakou no nana kanaka Hawaii.

 

Eit kakou ke komo aku nei iloko o kekahi koho baloka ana no ke poo o ke keena makai ma na Mokupuni apau. Aole anei o ka aku i @ Makainui i hiki e hooia mai e lilo ana ka imi ana e hoopau i keia mau pilikia i mea noonoo nui ia i keia mau la, a e  koho ia na kanaka e hooia mai ana e kokua ana lakou e hoopau ae aole wale no i ka inuia o keia mea o ka waiona, aka, o ka hoopau pu ana i kahi e loaa mai  nei keia mea o ka waiona. Aole anei o ke komo aku e imi a e hooikaika e imi noii ia keia mau wahi e e hopuhopuia keia poe puhi lama. Aole e hiki e loaa ka lama e inuia a, in a e e maloo ke kumu o keia mea o ka lama i hiki mai ai, a aole mea i hiki ole e hoomaopopo i kahi o keia mea o ka lama e hoea mai nei. Eia ke hanaia nei ma na wahi like ole o Hawaii nei. Ua nui na mea o hana ia ai. O ke ki, ua ike kakou aole o mamao loa mai kahi e hanaia ai, mai kahi mai e loaa ai keia mea o ke ki, a no ia kumu, aia ma na wahi mehameha e puhi ia nei ka okolehao. A eia iho no hoi ke kopaa. Eia keia mea ma na wahi apau, a ke puhiia nei ma na home ama na wahi kokoke mai i kahi e loaa ai ke kopaa. Eia ke puhi ia nei mai ka laiki mai. A ua hiki no hoi e loaa ka laiki ma na wahi apau. A no ia kumu na akea no hoi kahi e puhi ia nei keia mea. Eia ke hanaia mai nei mai ke kulina mai. A ua nui no na wahi e ulu nei keia mea o ke kulina, a ua nui no hoi kona hookomoia mai iloko nei oka aina. Eia ke hanaia nei me ka hopa, ka pia, a mai ka pia mai, ua puhiia a loaa mai la ka lama. O keia mau me apau e hanaia mai nei no ko puhi ana i ka lama, he mau mea ano nui wale no, a aole e nalo ana in a e manao ana ke kanaka e huli pono aku i kahi o keia mau kumu hopilikia i keia lahui.

 

Eia na Akena o ke keena Kue waiona o Wasinetona ke hana nei i ka lakou hana, ake hopuhopu nei e like me ka hiki i na kanaka e loaa aku ana e hana ana a e puhi ana i keia mea o ka  lama, ak, in a aole e loaa mai ana na kokua ana mai na puali makai mai o kakou, aole no e hiki ana e manaoia e loaa nui ana ka holomua o ka lakou hana. O na makaai o ke kulana ame ke kulanakauhale na kanaka e hiki pono e loa na ikee ame na kokua no ka hoopau ana i keia mea lapuwale, aka, aole nae he kokua i loaa aku.

 

O kekahi no hoi, ua hamau no na kanaka i ike i na loaa nei keia mea o ka lama. Ke manao nei kekahi poem aole o lakou kuleana e hoike wale aku ai i na akena o ke aupuni no keia mau mea e hanaia nei a e ike maka ia nei e lakou. He mau manao hawawa keia, no ka mea, ua ike no kakou, in a aole e hoikeia aku ana aole he alanui e hiki pono ai e ikeia keia mau hana ma kekahi mau wahi, no ka mea ua mal no ka hanaia ana, ame ke kuaiia ana. Nolaila, in a na kanaka e ike ana i keia mau hana kue kanawai e lilo ana i poe kokua mai i na kanaka e hoao ana e hoopau i keia mea, he mea ku i ka pono e hoikeia aku keia mau wahi.

 

Eia ke aupuni ke poho nei mamuli o keia mau hana haihai kanawai. Ina e laikiniia ana keia mau hana, in a la ua loaa io no i ke aupuni kekahi mau pomaikai aka, aole pela, a ke ku nei ke aupuni me kona mana e hoao ana e hoopau loa i keia, oihana hoopilikia, no ka mea ua ike na kanaka i imi aku i na alanui nana i hoopilikia mai i ka noho lahui ana o na kanaka Amelika, a ua ike lakou, na keia mea e hoopilikia nui nei na home ame na kanaka hana. A he oiai keia mea ke nana pono iho ke kanaka. Na ka lama i hookomo aku i kekahi mau kanaka iloko o na halepaahao mamuli o ka ike ole ana i ka lakou mea i hana ai, i ka manawa e on a ai. Na ka lama no hoi i hoike mai i na hewa he nui wale o ka noho ohana ana, a ua hiki no ia kakou e ike i keia mau mea, me ka hoike ole mai o na Ahahui e hele nei e nana i ka pono o na kanaka ilihune.

 

Ke manzo nei ko oukou meakakau, in a e hiki ana e hoopauia keia mea ino ma Hawaii nei, e loaa ana ka noho hauoli ana o kekahi poe Hawaii e noho mai nei ma ko lakou mau home. Eia kakou ke ike nei i ka pilikia i ko kokou lahui, a ke ku mau nei nae keia puu nui hiki ole ke ikeia aku ma kela aoao, a he puu hoi nana e hoopilikia mai nei i ko kakou lahui. O na kanaka Hawaii i ike i a mea he aloha lahui, a he makee e ike e laha ana e like me ka makeke e ike e laha ana e like me ka makemake o na kanaka Hawaii apau eia lakou ke nana aku nei i keia mau mea, me na manaolana e hikiio mai ana no ka manawa e hoopauia ai keia mea nana e hoopilikia mai nei i keia lahui.

 

Ma keia hana e lawelaweia mai nei ma Molokai no ka hoopulapula ana i na kanaka Hawaii, ua hoholo iho na Komisina, e makkala loa ana lakou i na kanaka e noi mai ana i na aina ma keia mua aku, aole e komo mai kekahi mau kanaka iloko o keia mau aina, ina he maa mau ia kanaka i ka inu waiona. Ke manao nei ko oukou meakakau he rula maikai keia e hahaiia ai e na Komisina, a e oi aku hoi, e makaalaia na kanaka aole e hana i kekahi lama, no ka mea, mahope o ka noho nui ana aku na hana o keia ano, ma ke kahua i manaoia he kahua ia no ka hoopulapula ana i na kanaka Hawaii.

 

He mea ano nui keia o ka hiki ana ia kakou na kanaka Hawaii o keia hanauna e hookaawale i na keiki Hawaii e hiki mai ana mai ka ike ana ame ka hoomahui ana i keia mea o ka waiona. Ina e hiki ana e loaa kekahi mau keiki Hawaii, a ke manao nei wau e hiki ana no, me ka ike ole i keia mea o ka waiona, a e hiki e kaawale loa aku mai ka hoomahui ana i keia mea nana e hoomake mau nei na manaolana no ka hooulu ana ae i keia lahui.

 

He hana ano nui no hoi ka manao ana o na kanaka Hawaii e hoopau i keia pilikia mai ko lakou alo ae, aka, o na waiwai e hoea mai ana mamuli o keia hana, ua oi pa haneri ae ia mamua o na mea e ae o keia noho honua ana. E hoomana iho kakou e na kanaka Hawaii, aole kekahi waiona i ikeia ma Hawaii nei no kekahi mau makahiki loihi, he mau haneri, a no keia kumu, ut hiki loa e hoomaopopo iho kakou i ke kumu i nunui ai na kanaka Hawaii. Aole i ikeia ia mea he waina i ke au o ko kakou mau kupuna, a no ia kumu no i hiki ole ai na kanaka e hoomahui i kakahi mea i kokoke aku ia mea o ka waiona.

 

O ka awa wale no ka mea inu ia, a o keia mea o ka awa, aole he hoopupule mai i ka manao o ke kanaka, a i ole he mea paha e kuaiia ana me kekahi mea i maa ia lakou no ka panai ana aku no ia mea. Ua kanu kela kanaka ame keia kanaka i kona awa, a o na kanaka i loaa ole kahi e kanu ai, ua hele aku lakou iloko o na nahelehele a e loaa no ia lakou ka awa, no ka ea he mea ulu wale mai no. No ia kumu aole keia mea o ka awa i hoopilikia mai i na kanaka mawaho ae o ka makole ame ka puehu o ka ili. He mea liilii wale no ia, in a kakou e nana mai ana i na i na pilikia o keia mau la e ikeia nei iwaena o ko kakou lahui, mo ka nana ole aku i na lahui e aku.

 

NA ANOAI

 

Aole he halawai a ke Komisina o na Home Hawaii o keia pule, no ka hoomanao ana no i ka make o ka Perisidina Harding. Aole no nae he mau hana nui, koe nae ka wae ana i na kanaka noi aina pa hale ma Molokai. Ua loaa iho nei he 7 poe i waeia, a ua hoi aku kekahi poe o lakou, a ke noho mai nei. I keia noho ana mai a na Komisina e wae hou @ aku ai @ poe no ka mea, he 26 apana aina i okiokiia iho nei, a eia keia mau apana aina ke pili la me ka ulunui o Kalamaula, a e huli ana hoi i ka pili kahakai.

 

Ua hoea mai nei o L.T. Lyman, ka lunahoohananui o Molokai malalo o na Komisina, a ua lohe hou ia aku ua kukai kamailio ana, e paa hou ana no paha i kona kulana. Aole paha he kanaka kupono i oi ae mamua o keia no kela kulana, a he mea pono no o paaia oia ma kela kulana. Ua ike oia i ka imi ana i na mea kupono e hoouluia ma na lepo like ole, a ua kamaaina no hoi i na oihana hani moa, puaa ame pipi. Na keia ike i hoolilo i keia keiki i mea waiwai no kakou na kanaka e makemake nei e hoi aku a e lawelawe i keia mau oihana.

 

Malalo o na ao ana a na kauka a hele ana ke Kamalii Wahine Kane make, Elikapeka Hahanu Kalanianaole, i Kaleponi no ka imi ana i kona ola. Ua ike ke kauka, ua pono ole oia ke noho ma Hawaii nei e imi ai i kona ola, nolaila e holo ana oia ma ka moku o ka 22 o keia mahina, a e kaawale aku ana paha no kekahi mau mahina loihi. Iloko o na halemai kona manaolana, no ka mea, in a no e noho ana i Honolulu nei, o ka ai no i na mea ai e ono ae ai ka puu ke kumu hiki ole ma Hawaii nei. O keia holo i na halemai, wahi hoi e hiki ole ae ai i na ono like ole ke komo, ke ao a kona mau kauka. Ke manaolana nei makou e loaa io ana ka maha ma keia holo ana i na halemai e noho hoomaha ai. A e pule mau aku ana makou no kona oluolu, ame ka hoomaikai ana mai a ke Akua iaia a hehi hou kona mau wawae ia Hawaii nei.

 

Ke kakali aku nei keia o ka lohe ua hoomaka na kanaka o Molokai e kukulu i Ahahui Lawaia na lakou. Eia na ia ke holoholo la no ma ko oukou mau alo i keia ame keia la, a eia hoi na kanaka o Honolulu nei, aka, he mea hoikeike wale na na Pake makai o ka Makeke. No ka mea ke ninau aku oe i ke kumukuai, aole o kana mai ka pinana iluna. O ka pinana no ia a nalowale ma kela aoao, hiki ole i ka mea ono ia ke ike aku, no ke kiekie o ke kumukuai. O na hee no hoi, aia i ke 60 keneka o ka paona. Aole keia o ke kumukuai e manao ai ke kanaka lawaia e pomaikai ana oia, no ka mea in a e pii ana pela, aole ka mea on a hee e kuai ana i kau, a e waiho wale ana, a hiki i ke kiloi ana. Eia mai no ke kumukuai maikai i lalo loa, e hiki ai i ka mea hee ame ka mea ono hee ke ola me ka hoopilikia ole o kekahi i kekahi.

 

Ua lohe mai makou ke lawaia nei kekahi waihe i Lahaina a i Kaanapali no ke kuai ana aku i keia mau wahi. He oihana nui keia o ke dala, a he mea no hoi e hoopomaikai nu mai ana i na kanaka o Molokai, in a e loaa ana ke kumukuai makepono o ka wahie. No ka mea o ka uku moku ka mea nana e hoouuku mai i na pomaikai. Eia no o Honolulu nei kahi i makemake nui i keia mea o ka wahie, aka, o ke kumu pilikia o ka loaa ole o ka moku nana e lawe mai i ka wahie me ka uuku o na hoolilo. Aka, o ka nui aku o na wahi e hele ai ka wahie ke alanui e hiki ai e ike pono ia o kahi hea la kahi e hiki ai e haawi mai i ke kanaka i ka oi aku o ka pomaikai.

 

Ke hoomaka mai la e ikeia ka pii ana ae o ke kulanakauhale o Kaunakakai, a ma keia hope aku e lilo ana ia i wahi ano koikoi, no ka mea, aole e nele ka ikeia aku o keia mau hana e nee mai nei, a e lilo ana i mea nana e koi mai i na kanaka e kukulu aku i mau hale oihana like ole ma keia wahi. Ua hookaawaleia iho nei e ka Ahaolelo he $125,000.00 no ka uwapo ame ka eli hou ana keia hana i mea e hoonui aku ai i na kanaka hana ma kela wahi. I ka manawa e oo mai ai o ka halakahiki a na kanaka e kanu mai nei, e piha aku ana keia wahi me na kanaka hou. A e oi aku ana ke loaa ka hale kini halakahiki. He manaolana ko makou e ikeia aku ana kekahi hale oia ano ma keia wahi me keia mua aku.

 

A eia aku no hoi la hana nui o ke kii ana i ka wai o Waihanau. I ka loaa ana mai o na dala i noiia aku nei no keia hana, e nui hou ae ana na kanaka hana, no ka mea he hana nui keia o ka eli ana ame ke kii ana i kela wai. O kekahi pilikia o Kaunakakai, oia no ka wai. Ina e loaa mai ana kela wai o Waihanau, e lilo mai an kekahi no ua kanaka o Kaunakakai. Ua nui no ka hoomanawanui o na kanaka o keia aina i ko lakou nele i ka wai. Ua nui a lehulehu wale na palapala noi a hoopii i waihoia aku i ka papa Lunakiai o Maui, aka aole nae i hookoia mai kela mau noi ana. Eia aku nae hoi ua poe nei a hele mai e noi i na baloka o oukou e na kanaka o Kaunakakai, @ o ka hana pono @ koho @ kanaka i hana ole mai i ko oukou makemake.

 

Mamuli o ka emi loa o ka waihona o ke Komisina o na Home Hawaii, aole e loaa ana na dala kukulu hale a i ole mau hana hou ae paha a na kanaka i lawe iho la i na apana aina pa hale. Ua hoike aku ke Komisina, aia mahope aku o eono mahina, alaila manao e loaa aku na kokua ana. Aka, aole keia e lilo ana i mea hookuemi hope mai i na kanaka makemake aina. e hiki ana no e paa kahi hale i na dala uuku loa, o ka mea nui o ke noho iloko o kou hale ponoi, a o ka lona ia oe o kahi ai e keha iho, he lani iluna a he honua ilalo. Ua hoi aku nei no kekahi mau keiki Hawaii a na loheia aku e lawe ana no laua i mau halelole, a iloko o na halelole e noho ai a hiki i ka ike ana ae he kahua kekahi no ka mano ana e kukuu a e uku na hoolilo o ko laua mau hale. He mau manao kanaka makua kela. O na kanaka o keia ano, na kanaka e ikeia aku ana ka holomua.

 

He mea pono no e hana hou ia ke kanawai Kalana o Maui, a e haawiia mai i Lunakiai paa mau no Molokai. I keia la, ua hiki loa ia Maui ke hoole a nele o Molokai i ka Lunakiai ole. No ka mea aia ilaila ka nui o na kanaka koho baloka a he mau heluna uuku wale no ko Molokai. Eia iho no o Mr. Uwahinui, ka lunakiai i hoao e hana i ka makemake o Molokai. He mea pono e hoomau aku no oukou e Molokai i ka hoouna ana iaia. Ina aole i loaa mai na pomaikai a oukou i makemake ai, aole no Uwahinnui ia hewa, aka, no na Lunakiai o Maui. no ka mea o lakou ka hapanui o ka poe nana e haawi mai na mea i makemakeia.

 

He mea pono no i na kanaka o Molokai, e kukulu i mau ahahui no lakou no ka imi ana aku i na mea e loaa ai ko lakou pomaikai. Eia na makeke o Oahu nei ke anunu nei i na loaa o na mea e hoounaia mai nei, nolaila, o ka hui ana ame ka hooikaika ana e lokai kekahi alanui e loaa ai na pomaikai i makemakeia. Ke kokoke aku nei i na la e hoomaka mai ai na mea kanu e hoomahuahuaia, a o ka loaa o kekahi wahi e loaa nui mai ai ka puka o na mea kuai, kekahi hana nui. Aole e hiki e loaa na mea pomaikai in a e loaa ole ka hui ana o na kanaka mahiai a hanai holoholona paha. O ka loaa o ke kumukuai makepono o na puaa ame na @ kekahi mea ano nui. A aia no ka loaa o keia mau mea, a lokahi na kanaka a e paa i ka lakou mau mea kuai a hiki i ka loaa ana o na kumukuai makepono.