Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 32, 9 August 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

elua                                       NUPEPA KUOKOA  HONOLULU,  T.   H.,    POAHA,   AUGATE  9,   1923.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                    Rudolph M. Duncan, Lala:

Akaiko Akana, Lala;                           Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia

mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila e loaa

ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hoomaka

ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e

ui i ke Komisina @ mea like @ i makemake e ninau mai.

 

NA MANAOLANA LAHA HOU O

KA LAHUI HAWAII

 

     Aole paha he ninau oi aku o ka iini nui ia e kakou, mamua o keia e loaa ka laha hou ana o ka lahui Hawaii noonoo holomua, eia lakou ke ioni uni nei e hoea io mai ka la e ikeia ai ka ulu hou ana ame ka hoolaupaʻi hou anao keia lahui mahina o keia mau Paeaina.

Mai ka loaa mua ana mai o keia Paeaina ia Kapepa Kuke, ahiki mai i ka la i loheia ai kela mau olelo wanana, "He mau makahiki helu wale no i koe, a nalo aku ka lahui Hawaii,,ʻ ua lilo keia ninau i mea noonoo nui ia e na kanaka Hawaii i makee i ka lahui, a i makemake e loaa hou kona ulu ana. 

I na makahiki i hala aku, oiai keia mau Paeaina e noho hoomaluia ana e na kanaka Hawaii no lakou  iho, ua ulu ao no keia makemake iloko o na Moi o kakou, a  ua imi no i mau alanui e hiki io ai e loaa hou ka ulu ana, aka, aole nae i loaa ahiki wale mai la i ka la i lilo aku ai na hooponopono aupuni ana malalo o keia a kakou e noho nei. 

Ua manaoia o ke kii ana aku i na lahui i ane like me kakou, a i ole i ikeia ka Lahui Polenesia, a hoohui mai me na Hawaii ma ka noho mare ana, ke alanui e loaa ai ka ulu hou ana.  Ua hoaoia keia mau manao, a ua haule pu no.  Aka, ua hoaoia @ae a ua hiki ia kakou o keia la ke ike aku, he mau manao iini kai loko @ na alii i hana i keia mea, @o ka ulu hou @ keia lahui.   Aka, aole ka emi ana o keia lahui mamuli o ka nele o ka hoohanau ana mai o na wahine Hawaii i na keiki, aka, aia ma ke ola ole o keia mau keiki i hanuia mai, a in a paha na Moi o kakou i imi malaila i keia kumu, a hoao e lapaau i ka pilikia, ke manao nei ko oukou meakakau i na la, ua holomua ka lakou mau hoao ana.  Aole, ua hoao lakou ma na ano e ae, a ua loaa ole ka holomua.  I keia la, ua hiki loa ia kakou ke ike iho ma na hoike @ ka Papa Ola, he nui a ua lehulehu no na keiki i hanau mai na makuahine Hawaii mai.  Ina ua nui ka hanau ana, a ua nele nae i ka ulu ana, aole anei aia ka pilikia ma @kahi o ka malama ana i keia mau keiki i loaa mai na puhaka mai on na  makuahine Hawaii.  A ina o keia ka pilikia, aole anei e hiki e imi aku i ke alanui o ka loaa ana o keia pilikia, a i ka loaa ana hoao e @apaau malaila.

I keia la, eia ke koikoi o keia @inau maluna o kakou na Hawaii @ manao nei e loaa hou ka lahaana o na kanaka Hawaii.  He nui na kumu e pono ai kakou e hooikaika no ka loaa ana o keia ulu hou ana.  A e lilo ana i mea hooululu mau ia e ko oukou meakakau, no ka mea he ninau o pono e komo  pu ia mai e kakou, a e hoaoia e  hana i na hana e hiki ai e loaa ka ulu hou ana o keia lahui.  

No ko oukou meakakau, aole i pua kona manao ana e hiki ana no e loaa he manaolana no keia ninau. A e ike akuana no kakou, in na hana o keia mua aku, e lilo ai ia mau mea, i mau mea e koi mai ana @ ka manao o kela ame keia kanaka Hawaii oiaio, e hooikaika no ka loaa @na o ka ulu hou ana o keia lahui.  No ko oukou meakakau, aole i  pau kona manao ana e hiki ana no e loaa he manaolana no keia ninau.   A e ike akuana no kakou, i na hana o keia mua aku, e lilo ai ia mau mea, i mau mea e koi mai ana @ ka manao o kela ame keia kanaka Hawaii oiaio, e hooikaika no ka loaa  @na o ka ulu hou ana o keia lahui. 

Iloko o na makahiki i hala aku, aole he kanawai i hanaia mai no  ka pono o keia lahui, elike me keia kanawai hoopulapula.  He oiaio no, aole ka lahui i lilo i mea lokahi maluna o keia mau hoolala ana, aka, @ole no ia he mea hou i ko lakou lahui, a aole no paha he mea ano nui ka manao ana e loaa io he lokahi ana, aka, ina e loaa io ana@a Hawii kupono no ka hoi ana maluna o keia mau aina, a ma ka @ana aku ke loaa nei no, a oi aku, a @ nee malie io ana no paha na hana @ka, ua pau ka makaʻu ana no ia ninau, no ka mea, ua na hana no a ke kanawai ame keia poe kanakae hoi nei iluna o ka aina e hooia mai i ka oiaio o na manaolana no @a kumuhana.  

Aka, o ka ninau nui i keia manawa, o ke alanui e pau ai keia @naʻi nui koikoi iloko o ko kakou @oho lahui ana, o ia hoi, ka make @ui ana o na keiki liilii a na makua Hawaii o keia mau la.    

Ma koʻu manao ana he nui no na kumu, a e hoakaka ana au maluna o na kumu aʻu i ike ai, a e manao nei ohi he mea nui ia mau kumu. Kamua, no ka loaa ole o na home kupono o na makua.  He mea oiaio, ina e pelapela na home, a i ole liilii ahiki ole ke hookaawaleia na makua mai na keiki liilii mai a e noho pu ana, a e ai ana ma kahi moa, he kumu io no key e make opiopio ai na keiki, no ka mea, o na ea maʻi, a o na ea kupono ole, e hanu mau ia ana e kekahi mea uuku, e lilo ana keia mau mea i mea e hoonawaliwali mai ai i kela keiki, a o ka hopena, i ka loaa ana i ka  maʻi, e loaa ole ana i kela keiki ka ikaika pono e pale aku ai i kela pilikia.  Ma koʻu manao ana, ua uni io no na keiki i make mamuli o keia pilikia.

O ka lua o na pilikia, o ia no ka loaa ole ana i na keiki liilii a na Hawaii @ ka ai kupono i ka manao wa uuku a nawaliwali o ke kino. Ua hiki iaʻu e hoike aku i kekahi põe heluhelu o keia mau kolamu, aole e hiki e mau@oia he mea kupono ka @@nai ana i na keiki i ka ai e ai ia ana no e na makua.  A o ka hapanui o na m@@@a @auai keiki@, @a @@@aiia ke keiki me ka palaoa âme ke chope ale no, a mamuli o ka pau ana @ na @@@@ i ka lu ia no na mea pomaikai ole.  A iwaena o na mea o keia ano, ua hiki paha e manaoia, o ka rama ke kumu nui, a ua kapili pu ia mai ka piliwaiwai.   He mau hewa ano nui a hoopilikia io no eia.  O ka lu ana i ke dala no ka rama, aole wale no e  @ele ana ke kanaka i ke dala, a mamuli o ia nele ana, e loaa ole ana ka ai kupono a ka ohana, aka ua hoonawaliwali pu mai i ke kino o ke kanaka.  Ua ike no oukou ko oukou meakakau he mea ino ka e ka põe heluhelu, aole manao o  rama, in a e ai kuponoia ana, aka, o ka ai kipalale, ko kumu pilikia, a i keia mau la o ka loaa o na rama inoino, a kupono ole i ka inu, e lilo ana keia, i mea hoopilikia loa mai i na kanaka e ai ana i keia mea.  O ka piliwaiwai kekahi mea hoouele loa mai i ka ohana i ua mea e loaa ai ke ola kino maikai.E nele ana ke kanaka i ka ai ame ka iʻa, âme ka pono e @o o ka noho ana o ka home.  Eia kakou ke ike aku nei i na wahine o kipa ana. Aka, ehia la o lakou i loaa ka waiwai ma keia hana o ka piliwaiwai. Aole paha he loina piliwaiwai i oi  aku ka apuhi âme ke kolohe elike me keia piliwaiwai ma ke kipa, a ina e huli pono iho ana ke kanaka piliwaiwai kipa i ka pololei o keia  mau olelo e loaa ana no.    

O ke kipa, ua maopopo ia kakou, ua piha i na kulana e hiki e kolohe mai i ka mea e koho aku ana i kana hua.  O ka mua, aole oe ma laila e ike ai ina paha ua hanaia mai ka pololei a  i ole paha.  Ua hiki loa i ka mea lawe hua ke komo pu aku me ka mea nana ka banako e aphui mai ia oe, ka mea koho hua. A o ka lua, aole e weheia mai ana  ka hua, aia no a komo aku kau hua.  Mawaena o ka manawa i komo  aku ai kau hua ame ka manawa e weheia mai ai ka  pahu, ua loaa loa ka manawa loihi kupono i ka mea banako e hoololi ae ai i ka hua pololei, a hooneleia mai oe e ka mea koho hua.  A o keia hoololi ana ka mea nana e hoonele mai ia oe i na mea au i manao ai.  A o kekahi no hoi, in a e nui loa ana kau mau dala i hookomo ai, he mea maamau ka hoike ana mai o ka banako, ua poho, a ua hiki ole e uku mai ia oe no kau mau dala i puka.   

Ina ke kanaka pililwaiwai e noonoo iho ana, ehia la manawa on a i puka ai, a ehia la manawa i poho ai, e loaa ana iaia, ua oi aku na manawa o ke poho mamua o na manawa o kona puka ana.  O ka mea pono o hana ai, oia no ka malama ana i kekahi buke hoomanao, @ e hoopaa i na dala i hooliloia aku no keia hana, a e hoopaa pu i na dala e loaa mai ana ma ke ano he puka, a aole loa ke kanaka e ike ana ua oi ae ka puka mamua o ka lilo. 

            E NANA IMUA.

O kekahi kumu nui  o ko kakou pilikia ma ke ano lahui, o ia no ko  kaki nana mau i hope, aole hoi imua.  He mea oiaio no, aole he kanaka e hiki ana e loaa ka holomua in a i hope wale no oia e nana ai, me ka huli ole ae o kona mau maka imua.  O ka haawina nui o keia nana mau ana i hope, oia no  ka manao ana e lilo na hemahema o na la i hala i mau mea e alakai ana iaia no ka holomua ana o na mea oia ano, no ia mau la e @ee mai ana.  aka, o na okupe ana nae o ka wawae ka mea pilikia.  No laila, o ka mea oi aku o ka huli mau o na ,aka imua, a e lilo ka waihona noonoo i mea nana e hoike mai ana iaia, i kahi i hoea mai ai na hemahema.    

O kekahi kumu nawaliwali o ko kakou lahui, o ia no ka lawa ole o na kanaka nana e alakai ma na mea maikai.  O ka hapanui o na Hawaii, ua piha me na manaolana maikai, a ua makemake io no e nee aku  imua i ke kahua hou o ka noho lahui ana, aka, ua lilo nae na allkai lalau i põe hooloh@@ mau ia, a hui pu iho me ka poina wale o na kanaka Hawaii, pela iho la kakou e lilo mau ai i ka Iuaiele mau ia i o a i o.  A o ka hopena, ua loaa loa ole ka lana maikai ana o ka manao, a ua nele i na mea i makemakeia.

Aole paha he mau haawina o keia ano e oi aku mamua o keia kanawai hoopulapula.  Ua lilo kekahi põe alakai, a põe paha i manao  he põe alakai lakou, i põe buli ku-e mai i keia kanawai me ka maopopo ole o ke ano o ke kanawai.  Ua olelo ae kekahi poe, ua pau loa ka aeia ana o ka hookuonoono aina ana ma Hawaii nei ma keia hope  aku.  Me he mea la o keia kanawai hoopulapula he kanawai e hoonele  mai ana i na kanaka Hawaii i na  pomaikai o ke kanawai hookuonoono, a i ole e hoemi iho ana paha i na pomaikai i loaa i na kanaka Hawaii ma keia kanawai kahiko.   

Ia kakou nae e huli aku ai a nana i keia kanawai kahiko, i hanaia paha no ka pomaikai no o na ahahui, e ia ka mea apiki, aole he kanaka Hawaii i ku mai a hoike mai i na pomaikai o keia kanawai kahiko. O ka mea e ike mau ia nei, oia no ka pau loa ana aku o na  aina aupuni iloko o na lima o ko na aina e, a e hiki mai ana i ka la e nele loa ai na kanaka Hawaii o keia mua aku i ka aina ole.   

Ua makemake ko oukou meakakau e kono aku i ko oukou mau manao  e na kanaka Hawaii e huli like kakou a e nana i keia kahawai kahiko, a o na kanaka no hoi i ku-e uni iho nei i ke kanawai hoopulapula, e hoike mai i kahi o ka oi ana ae o ke kanawai kahiko mamua o keia kanawai hou.  Ua makemake  ko oukou meakakau e ike io mai kakou i kahi o ka oi ana ae o keia kanawai imua o ke kanawai kahiko.   A aole e loaa ana na hoakaka ana e hiki ana e hoololi ae i ka manao o na kanaka in a kakou e noho wale ana no, a ma na anaina kakaikahi kakou e ohiuhiu ai i ke ino me ka haawi ole mai i kekahi aoao e hoakaka aku i ke  kuhihewa o ka poe e manao ana pela.   

O ka mua loa, e ike mai kakou, aole i pua ka hookuonoonoia ana o na aina aupuni aole i komo mai maloko o keia kanawai hopulapula. Eia no ke ku nei ke kanawai mua, a ke hookuonoonoia nei no na aina aupuni.  I keia mau la wale ae la  no ua hoolaha mai na nupepa o kakou, e ia he mau haneri apana aina  hookuonoono i haaleleia e na kanaka  na lakou i lawe mua, a ua makaukau no ka haawi hou ia aku  i na kanaka e makemake ana.  Iloko  nae o keia hoolaha ana pela, ua hoikeia mai i ko oukou meakakau, aole hookahi kanaka Amerika i hele mai a koi mai nona kekahi aina hookuonoono.  O ka ninau e  pono e ninauia, no keaha iho la hoi ka lawe ole ia ana o keia mau apana he mau haneri.  Hookahi no haina, aole he mau aina i lawa i ke kono ana mai i ke kanaka e lawe ae nona kekahi.  Ua nele i na alanui;  ua nele i k awni; ua nele i ka  wai e hoopulu ai i na meakanu; ua nele i ka hiki ana i ke kanaka e ike iho i kahi e loaa ai ke ola; a ua nele no hoi i ka hiki ana e hooliloia aku no kekahi mau dala kupono mahope o ka loaa ana mai o ke kila, in a e loaa ana i kela kanaka âme kona ahana ka hoomanawanui ana e paa i kela aina a hiki io i ka loaa ana mai o ke kila.    

Ma keia mau kumu apau, aole hookahi e hiki e olelo mai he mau kumu kupono ole.  Ina ua nele i na alanui, pehea la ke aupuni nana i okioki keia mau aina i aa ai e  haawi aku i na aina me ka loaa ole o ke alanui no ke komo ana aku, âme ka hem ana mai ka aina mai.  A in a ua loaa ka ikaika ame ka  hoomanawanui i kela kanaka ame kona ohana, a ua manao e noho paa maluna o ka aina, a i ka loaa ana o na mea ulu a makemake ae e lawe mai i na makeke, mahea la e hiki ai e lawe mai.  Na keia mau kumu io no i hoonawaliwali mai i ka manao ana o na kanaka makemake aina e komo aku iloko o keia mau aina i weheia.   

Aole wale no o ke alanui ka mea pilikia, aka, o ka nele i ka wai paha ka mea oi aku, a ua lilo keia nele ana i ka wai i mea nana e hoihoi hope i ka manao o na kanaka e makemake io ana no paha e loaa kahi aina.  O ka wai inu, in a he aina wela, a haule ua ole no ka hapanui o na mahina o ka makahiki, e illo io ana no i mea hookuihe mai i ke kanaka makemake aina. A o kekahi no hoi, i ke kanaka e makemake ana e kanu i kana mau meakanu, o ka wai ka mea nui o kau@u an@ o @a mau meakanu la. Ina he aina @a mau, ua pomaikai o@ aka, in a he aina haule ua ole, a@aia wale no ka haule ua i ka puhi o ka makahiki, elilo io ana no ke kanaka he mea kanalua i ka lawe ana@a i ole ka aa ana e hele aku e no@o maluna o ia aina.    

O keia mau kumu paha na kumu nui loa.  Aka, o kekahi kumu ikaika no nae i hiki ole e alo ae i na la i hala aku, oia no ka loaa ole o ke dala e kokua mai ai i ka mea makemake aina.  Ua olelo mau ko  ko oukou meakakau, aole kakou na kanaka Hawaii i nele wale no i ka  aina, aka, ua nele pu i na dala e hoohana aku ai, no na la kinohi o ka noho ana aku maluna o ua aina la.  A@ ka mea oi aku, aole i loaa mai kela kila o kou aina, ua koiia mai nae oe e uku aku i ka auhau o ua aina la, ma kona waiwaiio, a  ua nele iho la oe i ke dala e uku  aku ai.  A o ka oi aku, ua koi ia mai oe e ka mea lawe aina, e uku aku i ke kumukuai o kela aina, mamua o ka hiki ana ia oe e loaa mai kekahi mau dala mamuli o ua  aina la.     

Ina hoi no ka nele ke kumu o ka lawe aina ana, alaila, pehea la e loaa ai ka pau ana o keia nele, in a ua koiia mai oe e uku aku i kekahi mau dala nunui maoli no ke kumukuai o keia aina  Ina ua nele mahea la ke kanaka e lalau ae ai i kana dala no ka uku ana aku i keia kumukuai o ka aina.  Na keia mau kumu i hoonawaliwali mai i  na kanaka Hawaii, a lilo io no i mea nana wale aku i kekahi poe lahui e ia lakou e lawe ana i na aina maikai.  A i ka nui loa ana mai o ka makemake iloko o ke  kanaka, a lawe io, aole no e loihi loa ana, e ike iho ana ke kanaka, ua kuhihewa loa ka lawe ana no  ka mea ua hemahema ma na ano  apau.      

I keia la, o kekahi poe kanaka Hawaii i lawe ae i na aina o Waiakea, Hilo, hawaii, ke noho nei me ke kaniuhu, no ka mea, o na kanaka  i hele aku me na dala e lawa ai paha, ua nele loa i keia la no ka mea, o ka aina a lakou i lawe ai ke koiia mai nei e ukuia aku ka uku kumukuai o kela mau aina. A he mau aina waiwai nui io no ka mea, ua ulu ke ko ma keia mau aina, a ua ohi ka hui mahiko o Waiakea he mau Miliona dala i na makahiki a lakou i noho ai ma ke ano he põe hoolimalima aia.  I keia la nae o na kanaka Hawaii e paa nei i kela mau aina, ua paa aku ma ko lakou mau maiuu a he manawa wale no e pau hou aku ai i ka lilo mai a lakou aku, a o na poho ame na luhi o ka hoomanawanui ana i keia mau makahiki, e lilo ana i mau mea ole.  He mau mea keia e hoonawaliwali mai ana i ka ikaika o ke kanaka e lawe aina.  he mau mea e  hoopilikia mai ana i ke kanaka i maano nui e loaa ana kahi e ku ai ka wawae i na la o kona noho elemakule ana.  Aka, ma ka nana aku i keia la, aole he mau maaolana ano hoopomaikai mai i ke kanaka i manao nui maluna o keia haawi  aina ana.      

O kekahi haawina hoopilikia no hoi, oia no ka nana ole ana o keaupuni i ka pono o keia poe kanaka Hawaii.  Ua koi ia mai oe e ka  hookuonoono aina, e hana i kekahi  mau hana hiki pono ole i ke  kanaka akahi no a hoi aku malumna o kona aina.  Ua koi ia mai oe e kanu aku i na meakanu a lakou i makemake ai, me ka haawi ole mai ia oe i manawa e nana ae ai, a loaa paha kekhi mau meakanu nana e hoopomaikai mai ia oe.  Ina he mau mea pau i makemake e kanu a i ole i kamaaina paha ia oe, a i ole au paha i manao ai he mau mea i hiki kupono i kou ikaika ame kou pakeke ke hoohana aku.  A o kekahi no hoi, i kou koiia ana mai e kanu i kekahi mea au i ike ole, e hoopilikiaia mai ana oe, mamuli o ka maopopo ole o kau mea e hana aku ai. A o ka hopena, e hooneleia mai ana oe.  A o ia io no na haawina i loaa mai i kela poe ma Waiakea.  Ua koiia aku la e  kanu he mau eka iloko o na makahiki mua.  Ua koiia mai oe e kanu i ke ko.  Oiai na, i kou kanu ana i ke ko, ua lilo aku la ke kuokoa o ke kanaka, a ua hiki loa e pulapula mai ma na ano apu.  Ua hoomiia mai ma na ano apau. o kau ko; ua hoonuiia mai na hoolilo o ka mahiai ana i kau ko.  A ma na ano apau, me he mea la no e makemake ia mai ana oe e haawi aku i kou luhi no kekahi mau mea i hiki ole e hookaa mai i ka manawa i haawiia aku e oe no ua mahi ana la. 

I keia la, ua hiki loa e ikeia aku o kela mau aina o Waiakea, o lakou kekahi o na aina maikai loa i ke kanu maia.  Ke emi nei na kahua hiki e hoouluia ka maia ma na aina o ke ao nei.  O na aina kanu maia aia wale no ma Amerika Waena, a me na lono e loaa mai nei, ua komo aku kekahi mau maʻi e hiki pono ole ai e ulu hou ka maia ma keia mau aina.  Ina o ia iho la ke kulana, hookahi wale no aina kiki e ulu ka maia, oia no o Hawaii nei.  A e ike aku ana kakou i ka pii mai o ke kumukuai o keia mea o ka maia.  I keia la, aole e loaa ia oe ka ahuii maia no kahi kala hookahi, aka, me ka nui o ke dala e loaa ai.  A hua keia e loaa ana ia oe he hookahi ahui o ka makahiki, a hookahi no on a kanuia ana, o ke oki wale no kau.  He mea keia e pono e noonooia e na kanaka Hawaii o keia mua aku.  A elilo io ana no i mau mea hooikiaka mai i ka manao o ki kanaka e kanu aku ia mea.  Aka, ma keia mau aelike i @anaia ma Waiakea, aole e hiki ana no ka mea, ua hoopaa aku ka poe mea aina he mau makahiki malalo o ka mahiko.  He mau hana pono ole keia o ka hoopaaia ana o ke kanaka, me ka lilo ole mai o ka aiua iaia.  Ina ka hoi, aole i loaa mai ke kila, ua hiki aku la no ka iaa e hoopaa me ka hui mahiko no kona aina.  Aka, o keia mau mea, kekahi o na mea nana e koi mai ana i ke kanaka e ike iho oia i na hemahema o keia kanawai kahiko.  Ina aole keia mau hoopilikia, ina la ua hiki no i kela poe kanaka o Waiakea ke kanu i mau meakanu na lakou i makemake, a *i* *kamaaina paha i ka lawelawe ana. 

Ma kekahi aoao hoi, keia kanawai hoopulapula e hoinoia nei.  K mua, ua loaa mai ka aina me ka uuku loa o ka uku.  Hookahi dala o ka makahiki no kekahi apana aina, e ukuia mai nei he mau tausani dala.  Aole ou uku auhau no na makahiki mua he elima.  O keia no na makihiki pilikia o ke kanaka, no ka mea, e manaoia i ka hala ana o keia mau makahiki, e ulu ae ana kau mau makahiki elima.  A o ke kanaka no hoi e hiki ole ana, e ike mai ana no kakou, ua molowa kela kanaka. 

Ua hoolawaia aku oe me $3000 no na hemahema o kou noho mua ana; ke kukulu ana i kou hale; ke kukulu ana i kou mau pa aina; ka loaa ana o na paip@u wai e laweia aku ai ka wai a komo iloko o kou hale.  Ka loaa ana ia oe o kekahi mau holoholona, na lakou e haawi mai i na kokua ana ia oe, i na la o kou noho nele ana aku maluna o kou aina.  Ka hoomaemaeia ana mai o kou aina, ka palau ana, ame na hooponopono ana e hiki ai ia oe e kanu i kau mau mea kanu.

O keia mau mea ae la kekahi o na pilikia i ikeia e kakou ma na hoakaka mamua ae nei.  I kou nele ana i ke dala uku aina, aole oe pela ma keia kanawai, no ka mea he hookahi wale no dala o ka makahiki au e uku aku ai.  Ka loaa ana ia oe o ka wai me he mea la eia no oe iloko o ke kulanakauhale nei.  A o ka hiki ana e paa kou aina i ka paia me ka uku ole aku ou mai kou pakeke ae, aka, ua aeia oe e aie aku i keia mau dala no 30 makahiki, e uku liilii ana ahiki i ka pau ana o keia mau makahiki, o ke kaa no ia o ko aina. 

Aole wale no o keia, aka, o ka oaa ana ia oe he alanui e hele aku ai a, e hele mai ai mai kou aina mai.  Ua paa mua na alanui, a ua hiki loa ia oe e hele aku mahope o ka ulu ana mai o kau mau mea kanu, no ke awa moku me kau mau meakanu.  O ka loaa ana o ka wai hookahekahe meakanu, no ka mea he aina wai ole, a he aina ua liilii wale no i ka makahiki.  I ka loaa ana o keia wai, he oiaio no e uku ana oe, aka, owai hoi ka mea makemake ole e uku aku no kekahi mea i hiki ole e loaa iaia in a aole i laweia mai me ke dala nui@  Aole ia he mea hookaumaha, aka, he mea e hoopomaikai mai ana i ke kanaka. 

A ua loaa no hoi kekahi mea nana e aʻo mai a e kuhikuhi mai ia oe i kau mea e hana ai.  O keia mau mea apau, he mau mea e hooikaika e nui kana mau meakanu i loaa nui mai ai no hoi na loaa iaia. 

No ka mea he mea nui ka loaa ana o ka ike i kekahi kanaka no kana mea e kanu ai, a e kanu hoi i ka mea e loaa nui mai ana ke kumukuai, ame ka manawa e nele ai ka makeke ia mau mea no ka mea e ike mai kakou, eia ke hoounaia mai nei mai Amerika mai he mau milliona dala o na mea like ole, a o ke kanaka e ike ana i ka manawa e nele ai na makeke i kekahi mau mea, o ka manawa ia e hoouna mai ai ia mau mea i nele.  aka, in a ke kanaka e noonoo ole ana, a i ole e ike ole ana i keia mau mea, e hoouna mai ana oe i kau mau meaulu, i ka manawa ua kupaʻi ia mau mea ma ka makeke a e uuku loa ana ka mea loaa ia oe, a i kekahi manawa e nele loa ana no.

No keia mau kumu, ua kohoia kekahi kanaka nana e hoomalu maluna o na kanaka mahi, ma na Mokuaina apau o Amerika, a o ka hana nui a keia poe, o ka makai ana i ke kulana o na makeke o na kulanakauhale nunui apau, a i ka ike ana i kahi e nele ana ia mau mea, ua hoouna kokeia aku na mea kanu ia mau makeke, a o ka hopena, aole he manawa e emi ai ke kumukuai no ka mea, o ka nele ke alanui nana e hoomau i ka pii ana a i ke kumukuai kupono no na mea i makemakeia. 

O kekahi pilikia nui keia i ikeia ma Honolulu nei i na la i hala aku.  Ua hoounaia mai kekahi mau mea ulu i ka manawa e nui hewa hewa ana ia mau mea maloko o na makeke, a o ka manawa no hoi e emi loa ana ia mau mea, a o ka hopena, ua emi loa ke kumukuai o ia mau mea, a ua poho ka mea mahi.  He haawina nui na ke kanaka mahi ka ike ana ame ke aoʻia ana aku i na manawa maikai e kanu ai, i mea e loaa ai iaia na kumukuai pii o na mea ulu, i hiki ai e loaa iaia he mau pomaikai.  Ua kamaaina no hoi kakou, aole o Amerika he aina e hiki ana e kanuia na me kanu i na manawa apau, aka he mau mahina wale no o ka makahiki, a iloko nae, oia mau mahina, he mea makehewa ka hoao ana o ke kanaka ma Hawaii nei e hooulu like me ia mau mea mai Amerika mai no ka mea, e emi loa ana ke kumukuai o kau mau meakanu.  Aka, in a ke kanaka e ike ana o na mahina hiki ole ia Amerika ke hooulu i kekahi mau meaai, a ia mau mahina ke kanaka o Hawaii e kanu ai i kana mau mea, e ohi ana oia i ke kumukuai makepono i ka manawa e oo ai kana mau mea.  A o keia ka mea e hana nui ia aku ana ma keia hope aku ma keia mau aina ma Molokai. 

Eia he mau manaolana kiekie e loaa ana i na kanaka ma Molokai, ke mau ko lakou nana ana imua.  Mai ike i ka pilikia a haalele, aka, e lilo ia mau pilikia i mea hoomanao mau ia a i ka hoea ana mai o na ouli o ia ano, e ike mua ana oe, a e alo ae me ka pa ole mai a i ole me ka eha ole mai paha.  Eia ke Komisina ke hana nei no kou pomaikai, a e ike maka iho ana na kanaka e ku-e mai nei i keia kanawai i ko lakou naaupo, a o ke kanaka e hoolohe aku ana ia mau aʻo, e poina ana.

Ua hana na puaa a kekahi mau kanaka o Molokai.  Ke hanau mai nei na moa.  A ma keia manawa o keia makahiki ae e ohi pono ai lakou i na pomaikai o kela noho ana.  E hoomanao mai kakou e na kanaka Hawaii, aole i piha ka makahiki o ka noho pono ana aku nei a keia poe, aka, ke hoomaka mai nei ka ohi ana o na pomaikai mamuli o keia mau hana, maluna o keia mau aina.  Ia kakou e nana aku ai i na kanaka Hawaii e paa mai la i na aina ma Waiakea, i noho maluna o ko lakou mau aina no kekahi mau makahiki, a hoohalikelike ae me keia poe, e ike ana kakou i ka like ole.  Ma keia poe ma Waiakea, ua nui ka paakiki o ka hele ana imua.  A ua loolilo aku kekahi poe i ko lakou mau aina malalo o ka Hui Mahiko o Waiakea, na lakou na hana apau, a he manawa paha o 16 makahiki ka loihi e mau ai keia paaia ana, a i ka pau ana o keia mau makahiki, aole no i ikeia aku ka holo mua o na hana no ko lakou mau pomaikai.  Aka, i na poe hoi o Molokai, aole i piha ka makahiki, ke hoomaka e mai la no lakou e ohi i ko lakou mau pomaikai, aole me ka liilii aka, me ka nui mohaha maoli no. 

NA ANOAI

Oiai eia kakou ke hele nei me ka piha o na pea i ka makani maikai, a eia no hoi ka moku ke holo me ka holomua, aka, nae, aole kakou i pae aku i kela kapa, no ka mea, aole i piha na makahiki he elima.  I ka piha ana o keia mau makahiki i kaupalenaia mai, ma o ke kanawai, ia manawa kakou e ike maka iho ai ua lilo io paha keia poe kanaka i poe hooikaika a hoomanawanui, a i ole ua helelei wale iho paha maluna o ka lepo pohaku, a ua ulu ae, a mi@ ino wale iho. 

 

O ka mea apiki, eia kekahi poe kanaka Hawaii ke kuko mai nei ka, e poho keia mau manaolana.  Kahuhu; kupaianaha no kakou e ka lahui Hawaii!  Aole paha o ka manao aku e poho na manaolana, aka, o ka pule aku e hooikaikaia mai ko lakou mau lunaikehala, a e hoomanawanui i na inoa, i mea e weheia mai ai na aina aku i koe, a e loaa mai ai hoi ka na kanaka i koe aku e makemake ana e loaa na aina e noho ai, a e hooulu  ae ai i ka lakou mau ohana.  He mea mau no nae ia i keia lahui, o ka noho hukihuki. 

 

E ole no nae keia poho ana, in a @a aole e loaa i na kanaka Hawaii kela mau aina waiwai nui o Molokai.  Ina i keia la, aole he manaoia ana o keia kanawai hoopulapula, a aole @a e loaa i na kanaka Hawaii ka makemake e lawe aina no lakou iho.  O keia paha kekahi o na hana kamahao a ke Akua no ko kakou mau pomaikai.  Ua hoohana aku kela Hui Mahiko, ua eli i na lua wai a ua hoomaka ke kanu ana o ke ko ma keia mau aina no o Palaau ame Hoolehua, makai loa nae nei nae hoi.  A mamuli o ka pii ana mai o ke kai, a oi mamua o ka wai maoli mai na luawai mai, ua haalele ia keia mau aina, a no kekahi mau makahiki, ua lilo i mau kula hanai pipi.  I ka loaa ana nae o keia mau aina no ka pono o na kanaka Hawaii, ua loaa hou iho la na lua waipuna o Kamehameha V a ke pau@a ia nei he mau milliona galani i kela ame keia la in e makemakeia ana.  Ua hoike mai ka E@ekinia Wai, e hiki no e pauma@a a hiki i ka 3,000,000 galani i kela ame 24 hora, in e makemakeia ana. 

 

O ka mauu alafafa ka mea kanu ano nui e kanuia mai la e na kanaka ma kela mau aina o Molokai.  He mauu dala nui keia.  O keia mauu aole no he mauu kahiko loa o kona mahiia ana.  I keia mau makahiki wale no he umi i hala aku ka ike pono ia ana o kona waiwai.  A i kela la ua kanu nuiia ma na wahi o Amelika.  Aka, i ka manawa haule hau, ua hiki ole e ulu.  Aka, ma Hawaii nei, ua hiki e ulu no ka manawa apau o ka makahiki.  Ua hiki ma kekahi mau wahi e okiia he 13 manawa o ka makahiki.  Oia hoi, e oki ana i kela ame keia 28 la.  I kona manawa e pua ai a e oo ai kela pua oia ka manawa oe okiia ai a hoomalooia.  he ai makai no na holoholona apau.  Ka puaa, kalio, ka pipi, ka hoki, ka moa ame na mea apau e ai mauu ana.  A he maalahi no hoi kona kanuia ana.  Ke kanui nui mai la na kanaka o Molokai, no ka mea e hoolulu holoholona aku ana lakou, a eia ka ai emi o na lilo. 

 

Eia no kakou o Honolu nei ko uku nei he .40 keneka o ka paona ʻo puaa, a e mau ana keia uku kiekie e like me ko kakou ai ana i ka io o keia holoholona.  O ka oihana hanai puaa kekahi o na oihana pookela o ka ohi ana i na pomaikai.  He oihana hoonui o na hoolilo, ina ke kanaka e manao ana e kuai i ka ai a kana mau puaa.  Aka, he oihana maalahi ke liko ke kanaka i mea hooulu i kana mau mea ai na keia mau puaa.  Aole no he hana nui loa ka hooulu ana i na mea ai.  O ka mauu alafafa kekahi o na ai pookela o ka maikai a hoomomona i ka puaa.  Hui pu mai me na hua kulina, ua makaukau oe e ke kanaka Hawaii o Molokai, e hoo@a mai i na puaa momona na na kanaka ai ʻo puaa o Honolulu nei.  Ma kekahi aoao e chi ana i na dala nunui, a  ma kekahi aoao hoi e ai ana i pa io puaa ono o Molokai.  Aole he hewa o kela hoolala ana.  Owai la o kakou ke kuonono e ana.  O na kanaka ai io puaa paha e noho nei ma Honolulu nei, a o ko kanaka paha e hanai puaa ana, a e ai ana no i ka la o kona ono i ka puaa. 

I ka manawa e loaa ai kela wai o Waihanau, e wehe hou ia ana na aina kanu kulina a halakahiki hoi o Palaau uka ame Hoolehua uka.  O keia mau aina he mau aina kupono no na mahiai maloo ana, a e loaa ana kekahi mau ohana ano nui i ka manawa e weheia aku ai kela mau aina.  Aole keia e loihi loa aku ana, aka, e hoea mai ana no i keia mau mahina aku.  I ka hoea ana mai, e loaa ana ia kakou ka ike ana i na pomaikai oi aku o keia kanawai e hoinoia nei, a ke emi mai nei nae hoi ua mau hoino nei. 

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII, IULAI 31, 1923

mamuli o ka loaa ana i na lala o ke komisina o ka moolelo o @@ halawai o ka Hawaii i hala, ua hooholoia e apono ka Moolelo o @@ halawai i hala, me na hooponopono ole. 

Ua heluhelu mai ke Kakauolei@@ he leka mai a Mr. L. T. Lyman mai e hoike mai ana i kona manao e haalele i kona kulana lunahoohananui, i ka la 31 o Aukake, 1923. Ua kakauia ka leka i ka la 30 o Iulai, 1923

Ua kaula keia haalele kulana maluna o ka pakaukau no ka noonooia ma keia mua aku, a ua koiia aku ke Kakauolelo e hoouna aku i uwaea @ koi aku ana iaia ame Mr. Geo@ Cooke, e holo mai i Honolulu nei no ke kuka ana me ke Komisina e malamaia keia halawai i ko laua makaukau ai. 

Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he leka mai ka Hui mai o Ca@@@@ Neill, e koi mai ana i ka huina @@ $552.50, ke koena o kekahi @@@ huki palau i kuaiia mai a ua @@ aku ke Kaukauolelo a ninau aka in a paha e hiki ana e uku liilii no hoi e like me na hana i lawelawe @a malupa o keia mea, mamua @@@ nei. 

Ua hoike mai ka mea malama puke helu e hoike mai ana eia ma ka lima o ka Puuku o ke Teritore ke koena o $903.40 i ka la 31 of Iulai, 1923, mahope o ka lawe ana ae i na hoolilo hoohana o Iune, ame na uku mahina o na lunanui no Iulai.  O keia koena e hoouluuluia aka   me na loaa o Iulai o $21, 441.71, e loaa no ka huina nui o ke koena i ka $22, 345.24, a i ka laweia ana ae o na Bila o Mei ame Iune, o $10,498.09, e koe iho ana $11,847.15.

O na Bila i loaa mai no Iulai @@ 45389.72.  Ua koiia aku ka @@ malama Buke helu, e ime a e hoomaopopo i ka hiki e loaa ka ikeia o na hoolilo apau ame na loaa i hiki ai i ke Komisina e hana i kekahi hoike e maopopo ai ka nui o na dala a i hiki ai e hoohanaia na hana a ke Komisina me ka pilikia ole i k@ dala.  Ua hoikeia mai ka makemake o ke Komisina e ukuia na @ila @ aieai nei, aka, ua hooholoia e paaia na bila aie o Mei, Iune ame Iulai no na mea lako a hiki i ka manawa a ka mea malama buke helu e hoike mai ai i ke kulana waihona o ke Komisina i hoakakaia ae la maluna.

Ua noi mai o Mr. Duncan e ukuia ka bila aie i ka mea hana ukupau Watanabe, i ka huina o $1634.80.  Ua kokuaiwa mai keia noi e ke Kamalii Wahine Kalanianaole a @@ hooholoia.

Ua hoouna mai o Luna@oohananui, Mr. Lyman, he papainoa o 7 inoa e koi mai ana o keia poe 7 e haawaiia mai na pa hale, oiai he poe lakou apapu e lawelawe hana ana malalo o ke Komisina.

Mahope o ke kukai kamailio @@@ ua, hooholoia o na inoa mua 5 @@ haawina aku ia lakou ke apono a ke Komisina, a eia iho ko lakou mau inoa:  1.  Geo. Townsend, Kaunakakai.  2.  Peter Kuahulu, Kaunakakai, 3.  William Puaoi, Kaunakakai. 4.  John Kino, Kaunakakai 5.  Edward H. Ayau, Kaunakakai

Mawaho ae o keia, ua hookomo pu ia mai ko Mr. Henryu Peleka, Helu 7., a ua makemakeia o loaa hou mai kekahi mau hoakaka ana no kekahi mau inoa iho elua, ma ka papainoa @ ka Lunahoohananui.  Ua kanaluaia ka inoa pololei o Ben Kal@@@ ame ka loaa ole ana mai o ka @@@ i ka leka a Mr. Sam Kekuewa. 

Ua noi mai o Mr. Akana, e hoikeia aku i keia poe noi ana, a i waeia ae la aole e hiki ana i ke Komisina ke haawi aku a piha pono na dala i hoikeia ma ke kanawai no ke kokua ana ia lakou, a hiki i ka pau ana o eono mahina.  Ua hooholoia keia noi.

Mamuli o ke noi a ke Kamaalii Wahine Kalanianaole, ua kauo@@@@ ke Kakauolelo e ninau aku i ka nui ole o na kane a ka poe noi aina.  Ua hooholoia keia ninau. 

Ua koi hou mai o Mr. Ducan, e ninau pu ia aku, in a paha ua k@@ na auhau kino ame waiwai o keia poe.

U hoike aku ka Kakauolelo ua hiki kino ae o Mrs. Manu, kekahi mea noi aina mahiai ma ke keia a ua wae i ka Apana 8 o kona ap@@@@ ia, a ua hoike pu mai e hoi ana oia no kona aina i kekahi manawa iloko o ka malama o Ianueri, 1924, i na la mua. 

Oiai aole he hana i koe a ke Komisina, ua hoopaneeia ma hana @ hiki i ka la 7 o Aukake, 1923.

Ua waeia iho nei kekahi po@@@aeno ko lakou nui no ka lawe a@@ i na apana aina ma Kalamaula i koe, aole ilaweia mamua aku nei.  O keia poe i waeia iho nei he poe kupono wale noma ka manao ana o ke omisina.  No Molokai no kekahi mau kanaka a no Honolulu aku nei kekahi.  Ma ka nana iho i keia poe aole no e nele ana ka loaa mai na pomaikai ia lakou, a me ke Komisina, no ka mea o na kanaka hiki @ paa a e hooikaika ka poe i makemakeia no keia mau apana aina.