Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 30, 26 Iulai 1923 — KE KULANA O NA HAWAII O MOLOKAI. [ARTICLE]

KE KULANA O NA HAWAII O MOLOKAI.

Ke aneane aku nei e piha na makahiki elua o ka hoomaka ana o ke Komisina o na Home Hawaii, ma ka lakou niau hana olike mo ke koi a ke kanawai Hoopulapula, a e komo iho ana paha ka ninau iloko o na kanaka Hawaii, no lakou keia mau pomaikai i hoomaopopo ia ai, heaha na hana e lawelaweia mai nei, a pehea mai nei, a pehea ka noho ana o na kanaka i hoi aku i Molokai?

Iloko uae o keia aneane ana e piha na makahiki elua o ka hOomaka ana o ke Komiaina e lawelawe i ka lakou mau hano, he eono no mahina piha i nohoia e na kanaka Qawaii ma ko lakou apana aina, no ka mea ua hoomaka lakou e hoi

aku maluna o ka aina i na hope o ka makahik} i Kala aku, 9. mamuli 0 ka nui o pa hana o ke oki anu j na kjawe maluaa 0 ka aina, ame ka hoomaemae 903. i ko lakou mau ua emi mq.i na mahina i hana inaoH ia e )akoy.

I keia la he J7 may e fl/>ho Ja maluna 0 ko lakoi; «ay 0 na ohana no i hoi mua, a i loaa mua na kokuaia ana mai e ke Komiaina, eia lakou ke hoomaka nei e ohi i na pomaikai mai ko lakou may apaua mai. 0 kekahi poe, akahi no a hoi aku nei, a akahi no, a hoomaka e kukulu na hale, a ke hoomau la no i ka hoomaemae ana i na aina, no ia kumu ,aole he mau mea 900 nui no ko lakou noho aua. Nolaiia, e hoi aku ko kakou kalai manao ana maluna o ka poe i hoomaka e ohi i na pomaikai. Elike 00 m« ka ulolohi o ka bo( ana aku noi, ame ka lohi o ka hoomaemae apa 0 na aina, pela no ki». emi āna o na pomaikai e ohi ia mai nei o ia poe. O kekahi poe, uole i hoomaka e ohi, a o ka poe e ohi mai nei he kakaikahi wale bo.

Aka, e ike mai kakou aole i piha ka makahiki o ka noho ana a na kanaka mua a hoomal«i paha e hoohana i ko lakou mau aiaa, aka, he poe nao kekahi i hooikaika i keia mau mahina pokole wale no, a oia poe ke ohi nei i na pomaikai i manao mua ole ia e loaa ana ia lakou. Eia ka ohana o Kamai, ke kanaka mua i hoi aku malaila, a ua piha iaia he mau mahina eono o ka loaa pono ana o ka manawa e kanu ai. Ua pau he 8 paha, eka aina ona i ka hoomaemaeia, a ua paa i ke kam? he elima paha o keia mau eka. kii aku keia keiki Hawaii, e hoomaka i kana kanu ana ma na mea 0 pono ai ka noho ana o ka ohana, a ia manawa hookahi no ua hoomaka e kanu i ka mauu <alafafa. Ua paa he mau eka o kona wina i keia mauu, aka, o ka mea kamahao, ke ohi nei oia, a he mahina ae uei hookahi keia hoomaka ana e ohi, i na pomaikai mai kana mau mauu alafafa mai. Ke laweia nei e ka Hui Hana Halakahiki o Libbj' f he elima tona mauu ana i kela ame keia maliina, a no ka mahina mua i hala aku, ua ohi oia he $225.00 no kana mauu, a e hoomau ana i ka ohi ana 1 leeia huina dala, elike me ka loihi o ka ulu ana o kana mouu, a he mauu keia i hiki e okiia i kela ome keia mahina, a e mau ana he mau m&kahiki.

I ko kakou huli ana iho e noii i keia mau hana, ka loaa ana i kekalii kanaka Hq.waii o keia huina dala, no eono wale no mahina o kona ana e lawolawe rjie ke kuio ma keia oihana o ka niahiai, aole anei e komo iho ana iloko o na kanaHa Hawaii e noho nei ma na home, ma Hawaii, Maui, Oahu, ame Kauai. Ka mya, ua manao waleia he poho ka hoi ana aku e noho jnaluna o keia mau aina. Ua ulu mai keia mau manao iwaena o na ka Hawaii, aole wa}e nq o na olelo hakuepa, aka, mamuli o ka ike mau ia an? o ke poho o na leanaka i hoi aku maiuna o na aina home hooleuonoono i loaa oJe kō I«7* kou alanui e hemo mai ai, a 6 komo aku ai paha j ko lakou mau aina. Eia mau wahi ke waiho wale mai nei aole lōaa ka wai. A. eiqi no hoi kekahi moU hob\e, $ole be mau kokua daJa niai ke aup4»i akij. Na keia mau pilikia i hōohuiia i hooulu ae ka manao ana he mau manaoiana poho wale no ka hoi ana aku ma koia mau aina o Moiokai, me ka ike mau aku i na pillkia o na hōme hookuonoopo i haawiia mai mamua aku nei. A ua hiki io no i ko kanaka o m*nao pela, pō ka mea he mau mea i ike m&kaia e na poe apau ina e makemake ana e noi aku.

0 kekahi pilikia ūui o na Hopja hookuonoono i haawi mua ia i na la i hala aku, o ia no ka loaa ole ana o ka wai e hoopulu ai i na meakattu, ame ka loaa pu ana i me? napa 6 kuhikuhi mai i ua hana kupono au e lawelawe aku ai. t T 4 koiia 4ku na aina no ka manao ana he wai' wai kekahi o loaa, mai ana, mamuli 0 ka ike ana i ka pomaikai nui hewahewa i loaa i ka poe kahu ko. Na keia mau mea i frap*i ae i na manaolana o na kanaka e komo aku 1 lawe mai i kekahi mau aina. Aka, i ka hoi ia ana aku nae e lawelawe, me ka loaa o na hemahema i ae la nialuna, ua hikiwawe ka ike ana o ke kanaka o keia hinuhinu ame keia mau pomaikai nui i mauaoia, he moeuhane palaualolo wale no ka.

He moa io no nae na kakou e na kanaka Hawaii e ike iho ū\, o keia kanawai i liaawiia mai ia kakou, ua imi nui ia mamuli o keia mau haawina pilikia i ikeia e ko oukou meakakau, a mamuli oia mau mea, ua hooikaika oia e hoopauia mau pilikia i ike makaia a e haawiia mai he mea e hiki ai e hoopau loa ia kela mau kuia. No keia kumu, ua koiia ka mua e haawiia mai na kokua dala ia knkou, o $3000.00, no ka mea, aole o ka ilihune aina wale no ko kakou pilikia, aka, o ka ilihune dala pu kekahi, a aole e hiki ana e manaoia e hiki ana e puka

maikai akv ks. 0 k® k#paka, ina aole he mau k®kus ka aoao 0 k6 aupuui. Ua haawiia mai keia koi, a oia ke 0 keia mau dala i haawiia mai ai e ke aupyni.

J£a lua, ua hoi aku na me ka Io?a ole 0 ka wgi inu, ame k» hoopulu i na 9 0 09 aina i kOe mai, a oia hoi kai haawiia mai i na kanaka Hawaii he mau aina i nele i ka wai. Ua komo io aku no iloko o ke kanawai, ka hoolakoia o na kanaka me ka waj inu, ame ka wai hoopulu meakapu, ina e hikl e loaa. Ua koiia aku e loaa na alanui, i hiki ai e loaa ke komo ana ame ka hemo ana mai mailoko yiai 0 ka aina. Ua hookoia mau moa apau, a ua akv no hoi e loaa kekahi mea nana e mai a e ao mai mea maikoi e kaau ai maluna 0 keia mau aina, a P u ro &* e i a nia y mea npau i noiia ku.

I kJ| loaa aua o keia mqiu mea apau i ke kanaka e hoi ana ma kola mau nina o Molokai, ua hiki ole iaia e poho kona mau manaolana, no ka mea o na hemahema i ikeia mamua uku, ua ma o keia kanawai. Alta, no nqo i pau ka hoopahua aaa a na kanaka i makemake ole e loaa ia kakou keia mau haawin? maikai, a ua inji ke ku-eia o keia kanawai. 0 ka apiki o ke komo pu aaa aku o na kanaka Hawaii e ku-e i keia kanawai i hanaia nO ko lakou pomaikai. Aole no paha ko oūkou meakakau i manno aole e loaa mi?i ana na ku-eia e na lahui e noho pu nei me kakou, no ka raea ua hoeneleia lakou mai na pomaikai ao o keia kanawai a ua oiaio xto ia manao ana pela, n« ka mea ua nui ke ku-o o na haole, Pukiki, Pako Qme kekahi poe o il)o i manao e loas pu keia mau kai.

I ko kakou huli pono io ana aku i ka uien e hanaia inai nei ma keln uina ma Molokai, e loaa ana iq kakou, eia keia inau kqnaka JJawaii mua ke hoomaka mai nei e ohi i na pomaikai mamuli o ko lakou hoi ana aku nei e noho maluna 0 kela muu aina. Eia keia keiki o Kamai ke ohi nei i na hua mua o kona luhi, a he niau hua ohalm maoli ke nnna iho no ka moa, o ka loaa ana he $225.00 i ka mahina i kekahi kanaka, uole no hookahi 110 mahina a pau ne, ak.-i, e mau ana kona ohi ana, elike ka loihi pie ka mau o ka ai o na holehoiona i kela mauu, e ilee iho ana kakou i ka nui o pomaikai e loaa ana i keia kanaka Hawaii. Ma ka nana iho aole paha 1 leaa iaia keia uku mamua no kekahi manawa loihi ik«. Ua paha i kekahi manawa, aka, qole i mau k?ls loaa ana. Aka, ma keiu hoi ana aku la, e ohi mau aku aiia oia i na pon»aiksi o keia Uooikaika ana. 0 kekahi mes nui a kakou e ike iho ai o ka luhi o keia mupi aku. Ūa loaa k aulu maikai ana o keia mauu ma kona mau kihapai. Aolo i uui ua Oka i paa iaia i keta muuu ma kona Ui&u Jfihapaj. Aole i nyi na eka i paa iaia i keia mauu a i ole i nui na eka uo ka lona ana mai o keia mau tona he 5, akā, he mau eka helu wqle no e okiia nei t lie 3 a i ōle he 4 paha.« 0 ka nui aku 0 ka aina aole i ohiia na pomaikai 1 k«i» '4 be mau mea hoi hoomaopopo mai aole i pau k<> palena o ka pii 40& 6 na poniaiHāi» ahiki i ka paa p6ao ana 0 kona a i ole pau pooo aaa 0 na h«tta ame ka makeke 0 kana mau meakanu 6 bo6liloia aku ai.

Me keia mau mea a kakou e ike iho la, aole anei ua lawa kakou i ka hoomaopopo ana, i ka o keia haawlia ana oiai o kekahi kao keia An6f Aōle anei k»koi| e na Hawaii e hoomaka ana e hoopau i ko kakou mau kanalua anaf Auheq. la na b6oia oi aku o ka holofoto ka ppnwikai o hoi' hol hou ia ana aku o kakou eua na aina, k e Uwilawe i ka oihnna mahiai. Ina o kela ka mea e loaa ana i keksM kanaka Hawaii mai kekahi mau eka uuku wale no, »oki hana nui m* k«ift eihaua, 6 ka hoomaema® ana i ka ain£, a me ke kanu ana i kela mauu, a i kona uku ana o ka hana wale no mo k<»u aoao, o ia no ka hoomau i ka hoopulu aua i ka wai, a he hookahi wale nō manawa o ka heopulu ana o ka {nahina hookihi, mahope iho o ke okiia ao» p ka mauu, a o ko oki aua hookahi manawa o ka mahina, a o ka 6hi i na dala e ukuia mai ana no kau niauu. Auhea la ka hana maalahi e loaa mai keia. oka hapanui o kou jjia' nawa e noho lai ia ana e oe, a i ole e hele ana ma Qa haaa e ae au i makemake ai.

He mfca nui kaia na kakou e »#. Hawaii noonoo maikai e lawe ae ai a e hoomaopopo ai. Aole o keia wale no ka oihana e hoomnikeike mai nei ia kdk«u i ka nui o m pomaikai, maoiuli o keia hoi an4 aku maluna o kela mau aina. Oka hanai pipi kekahi hana maalahi, a o ka oihana uwi waiu kekahi.

I keitt la he mau tauaani toQa o keia mauu e hoounaia mai nei i Hawaii nei no ko hoolawa ana i na hui mahiko i ai iia na holoholona. Aōle mauu i oi ka haāwi tna mai i k» holoholona i k* ikaika

am@ ka plha 0 ka lawa meaai elike piē keia maiju. Kia keia mauu ke hoouluia mai nei e na hui nīuhiko, uo J*a mea, 0 keia mat/u e hoounaia mai aei, aolo no i maikai loa mamyli 0 ka pay p ka lau i ka helelei, a ua loihi loa ao l?oi ka m&lamaiu 0 ka hoounaia uiai. Nq k p ia kumu, e oui ana ka makemakeia o ka mauu e hiki ana e loaa mai Hawaii ae nei no. O kela mau aina i haawiia mui la no kakou, ua wale no apau e hoowlu i c i a mauu- Ma keia mau mea, e hiki ana 0 loaa he mau hnneri tona ma Kalamaula. Eia he wqi m«u e kahe ana no ka hoopuiu aua i keia niauu. U'a hiki e ulu keia mauu me ke kanu hou ole aku, no kekahi mau makahiki. Ina ke kanaka e lu mau ana i ka lepo hoomomona i kela i»me koia mauawa 0 okiia ai, e lijki aua e hoomau ia ke okiia aua 0 ka niauu no kekahi mau makahiki. I ka emi ana 0 ka ikaika 0 ka ulu ana, ua hiki e palauia kela aina, a e kanu hou ia no ia mauu, a e oki hou ana oe elike no ke keia au e oki nei, a e ohi ana no 1 na i'opiaikai elike me keia.

O ka mea oi aku nae, aole e lawa ana ka makeke o Ilawaii nei i keia uiauu e kanuia aku ana ma Kalamaula. No ka mea U!> oi aku ka makemake mamua o ka hiki e hooulu. Eia na kanaku uwi waiu ke lawe uui nei i keia mauu. Ina e hikj ana ia Mojokai ke hoolawa mai i keia mauu, e kii aku ana lakou i ka mauu mai ia oe mai. A o ka mau aku la no ia o keia oihaua. Ma Amerika, kahi hooulu nui ia o keia muuu, ho niau malpna wale no ka hiki e hooulu ia, o ia uo na huule haij ole. O ka hapanui aku o ka makahiki, e hiki e ulu, aka, aole pela ma Hawaii nei, no ka mea ua hiki e ulu i kela ame keia la o ka inakahiki, ina e loaa nna ka wai; a ua hiki e okiia he 33 manawa o ku makahiki hoakahi.

0 kekahi no hoi, aole 0 keia wale ijo ka nu-a hilii ulu ma kela aina. Eia iho no ia mea wqiiw«i nui o ka ohia tomato, a ua ikeia ka ulu niaikai o keia me» nja Molokai- Kia iho no ia waiwai nui o ka uwi waiu. Ma ka manao ana 0 ko oukou meakakau, 0 ka oihana uwi waiu kekahi 0 naoihana oi aku 0 ka hoopomaikai ana mai i ke kanaka e lawelawe ana, i na e hiki uaa e loan kau ai mamuli o kau kanu ana iho no. Ina e loaa ana he umi-kumamalima eka i kekahi kanaka, a e loaa pu ana ka wāi, a e hiki iaia ke hooulu maluna o keia mau eka i keia mauu ame ka mauu elepaui, ua hiki loa i kela kanaka ke malama he 60 pipi uwi waiu. A ina e loaa ana ia oe ®a pipi helu ekahi, e haawi mai ana ia oe i ka waiu 0 20 a 30 paha kuaka 0 ka la hookahi, e ike iho anq k«kou i ka nui o na dala e ohiia ana e kela kanaka keia oihana ae. 1 keia la ke ukuia nei he 10 keneka 0 ke kuaka hookahi, kuai nui, a pii aku iluua, a ma ka nana aku, nole mauawa e emi iho ai malalo 0 keia kumukuai, he hoajlona hoi e haawi mai aaa i na manaolana i ke kanaka e lawelawe ana i keia oihana. A o kekahi 110 hoi, i ka manawa e ike ai oe «ole i lawa keia mau keneka no kou luhi, ua loa ia oe e hoopau i ke kuai ana i ka u Wgiy, a e hana waiu baka, a i Ole waiu paa pah?.

Eia ke Tcritore o Hawaii nei ke lawe mai nei he njau tona o keia mau nfba oilo a ka haole, o ka waiub«ta ame ka waiupaa. Ua hiki no hoi ia kakou ke ike iho, ao!e manawa e hiki ai ia Hawaii nei ke hoolawa iaia iho me keia mau mea elua. E loaa a»a ma keia, he makeke nui no kau waiupijta e hana aku «i. A o ko waiu e loaa mai ana mnhopo 0 kou lawe aua ae i ke kilinia, he waiu hiki e haawi aku i na moa ame na puaa, a he <nea e hoomomona nui ana. ia mau holoholona. Aole kakou i hiki e i »a pomaikai e loaa mai ana, mamuli o keia oihana o ka tpq)ama ana i ka pipi waiu. He hana hou na ke kanaka Hawaii, aka, |)e hiki wale no nae. A