Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 25, 21 June 1923 — NA WANANA A NA HAWAII I HALA AKU. [ARTICLE]

NA WANANA A NA HAWAII I HALA AKU.

Aole paha he lahui ma ke ao nei i loaa mai ka ike ame ka makaukau wanaoa elike me ka lahui lla-fraii- Ma kekahi wahi nO hoi, ua aneane akua no ka ike wanana 0 na kanaka Hawaii. He nui no nae hoi na wanana i huhefca, aka, 1 ka loaa ana nae o kekahi poe e hiki ana e wanana me ka pololei, e lilo ana na hana hoopinipuni i meA poinaia, mamuli o ka hooko p«no ia ana mai o mau ,mea ano nui. He nui no na wanaua i ikeia e ko oukou a i ]ohe hoi, aka, he mau mea kakaikahi waie.no na mea hiki t hoikein aku i ka poe heluhelu. O kn wanana paha i loheia e ka hapanai o na kanaka -lawaii, a i hoomaepopoia hoi, oia no ka wanana a Keopulupulu; 0 Oaliu nei. He kaao nani a maikai mapli no keia ke heluheluia mai, aka, aole paha ko oukou moakakau e hoopau wale aku ana i ka manawa o ka pae heluhelu ma na mea apau. O keia kanaka o Keopulupulu, e noho kahuna ana oia no ka Moi Kahnhana o Oahu nei, ia Kahekili no hoi e hoomaka ana. i kona noho Moi ana no Maui, a o Kalaniopuu hoi ko Hawaii. Ua kaulana ka ike kahnna o keia kanaka 0 Keopulupulu, a ua hoea loa aku keia kaulana i na pea o keia mnu Paeaina. 1 ka makemake apa nae o Kahekili e lilo o Oahu nei iaia, ua hoomaka na kahuna o keia mau alii e hoomoe i ka laua mau pule 110 ka lilo mai, o-na aina, iO ]fa puupuu hoi ko Kahekili kahuna, a ua hoike mai oia i ke alanui e loaa ai ka aina me ka eha ole o ka ili o kana alii. Ua hookoia keia makemake 0 Kahekili, no ka mea, ua make iho la o Keopulupulu i kana Moi no, a i ke kahuna nae e ku pale ana no kona ola iho ma Waianae ae nei, na kahea aku oia i kana keiki, me keia mau leo alolia, a wanana jio nae: "I nui ka ikaika a pa ka ili i ke kai, no ke kai ka hoi ua aina." Ua hooikaika aku no ke keiki, a pa no hoi ka ili i ke kai, ua make iho la ke keiki, a ua make pu no hoi o Keopulupulu. I ka liala ana akn o keia kanaka wanana, ua nni ka nuneia o ka manawa e hoea mai ai ka hookoia ana 0 keia wauana. I kn lilo ana 0 Oahu nei ia Kahekili, na manao kekahi poe, ua hookoia mai ka wanana, no ka mea, ua lilo io aku no 0 Oahu i ka poe mai Maui mai, 0 ia hoi, mni ke kni mai. Aka, un ku āe kekahi poe a olelo iho aole kela o ka manao o ka wanana; e nana hou~aku no imua no kona hookoia mai. y I ka lilo ana hoi 0 Oahu nei ia Kamehameha, ua lilo hou no keia lilo ana i kek«ihi kanaka mai kahi e mai, o ia hoi mai Hawaii mai, 1 mea nune nui ia, me ka olelo iho 0 kekahi poe, 0 ka hookoia ana j keia o kela wanana i lioopukaia, mamoa iho o ka hiki ana mai o Kapena Kuke. I ka makahiki 1778 1 hiki mna mai ai o Kapena Kuke, n o Kalaniopnu uo ke alii 0 Ilawaii ia manawa, a o Kahekili hoi ko Maui an« Oahu nei, nolaila, mamua iki iho o keia, ka hoea ana mai o keia mau olelo wanana. I ka makahiki 1857, ua hoike inaoīi inai kekahi poe Hawaii naauao, aole 0 ka lilo ann o Oahu ia Kamehameha, ka hookoia, ana o kela man olelo wanana, aka, e nana aku imua. A eia ka wehewehe a kekahi kanaka Hawaii naauao i keia maka--1857, e pili ana i keia wanana a Keopnlnpnlu. A he mea pono no hoi i na kanaka Hawaii e ola nei 1 makemake e loaa ka ike ma keia man moolelo kahiko 0 ko kakou aina, e malama i keia mau mea e. hoikeia aku nei, no ka mea aole he nni o ka poe i ike i keia mau men ano nui o kn noho ana o ua kanaka Hawaii: "O ka lilo, aole ia he mau oleloe hiki e manaoia e paaia ana no e kekahi kanaka Hawaii, O ka lilo, oia no ke kaawale ana aku iloko 0 na lima 0 kokahi poe okoa loa, o in hoi he lahui okoa akn'nia-. waho o na Hawaii. Nohiila, aole « hiki e manao ia i ka lilo pio ana akn o Oahn nei ia Knmehameha 0' ka hookoia ana ia o keia wanana a Keopnlupnln." "E lilo ana aupnnl i n» kaaa-

ka kepkeo, a e nolio ana na kaaiaka iloko 0 ka liale tr ka i'a. Ir pau ana na Alii i ka ohiia a koe ka holopapa, a e pulea mai aua he ha,nauna hookuli, a 0 ia ka mea nana e hooneoneo i ka hanauna kaoiaka.'' E ike mai kakou e ka poe heluhelu, ua haawiia mai.keia wehewehe e keia loea naauao, i ka makahiki 1857, he mau makahiki i hala aku. He oiaio 110, ia mau ka ua ikeia aku ku. makeiuake ana mai 0 na aupuni nunui o ke ao nei e lilo 0 Hawaii malalo 0 ko laleou malu, aka, aole nae e hilei e oleloia, ua ike keia. kanaka Hawuii i ka hopenii i loaa ia kakou i keia la, a i ole hoomaopopo paha 110/ia ihoy 110 keia mea ana e wehewehe. iuia' ia ]a. Ka mua ke olelo.mai nei-oia, "e lilo aua ke aupuni i keokeo", aole 0 ka alyi, .0 \vq aupuni, ka mea oi aku o ka. pi.mei'). . mamua 0 ka lilo 0 ka aiqa,,, p.a lilo aku ke N aupuni o Nukilani .i, nrt iPelekane, aka, 0 ka aina eia. no paaia mai nei e na.kanaka Maorii Ua oi aku e lilo ke aupuni ma- ' mua o ka lilo ana aku o ka nina. O ka aina ka mea oi aleu 0 ka makamae, ma ka nana ana a kekahi poe. Aka nia kekalii- aoao nae hoi, 0 ke aupuni ame kona hooponopono lana ka mea oi aku, no ka mea ina |e lilo kela a koe mai ka aina, aole |he waiwai 0 ka aina, 110 ka mea o ka poe nana e hooponopouo mai ana i ka paa aina ana, ka poe mana ma kela aina. Nolaila, e. lilo ana 1 no keia i ninau hoopa«tpaflia a i ka manawa hea la e pau ai keia hoopaapaa ana. Ke olelo mai nei nae keia kanaka Han-aii, ma kana wehewehe ana, "e lilo ana ke aupuni i na kanaka 111 keokeo". Aole ln;ia he mea i leaawale aku īhā kela aoao o ka honua a i ole ma kahi-lohi aku paha e lohe pepeiao ai kakou e na kanaka 0 keia la, aka, eia imua o ko kakou mau malea ponoi, a ke ike nei, a ua ike no hoi. Ua hooko i'o. ia keia wehewehe a keia kanaka noeau i hala aku i ka make, a ,o kana mau moopuna keia e holio mai nei, me ka hoomaopopo pu ole no paha i keia wehewehe naauao a ko lakou kupuna i hala aku ma kela aoao 0 ka muliwai 0 ka make. Ke 0 nei nae ia imiu olelo, a e o mau aku ana 110 ka manawa pau ole. O ka lua, ke olelo mai nei oia: "e noho ana na kanaka iloko 0 ka hale 0 ka i'a". Ma keia wahi e ike ole ana paha ka hapaaui 0 na kanaka Hawaii i ka manao nui 0 keia mau olelo wehewehe. Akā i ka poe e lioomaopopo ana, «.• lilo ana no 1 mea e huli iho di ke alo ilalo, a e kulu iho ai paha. nā waimaka. Ua oleloia e kahiko, aole he pono 0 ka noho ana o ke kanaka iloko , o ka hale e malamaia ana lta ia. Akn, i keia la ke ike nei kakou aole wahi noho ,ole ia e ke kanaka Hawaii, niamuli mai keia o ka noho nele ana 0 na kanaka. Ma kekalii aoao ae hoi, ua oleloia/ 0 Ewa ka hale 0 na i'a. A ina 0 ia ka pololei, alaila e lilo ana no keia i mea hooia ia mai/ie ka poe e manao ana pela. Alea, hookahi nae m«a auo | nui a kakou e hoomaopopō ai ; ua likf no ka mnnao 0 keia mau mea a elua. Inn 110 o ka nolio ana o na kanaka 0 leein mau la iloko o na hale i maa ole i ka nohoia e ko kakou mau kupuna ka manno, 0 ia iho la no; a ina no hoi 0 keia mau hnna e lawelaweia mai nei i Ewa, ka manao o keia wehewehe, o ia iho la jio. O ke kolu, "e pau anu na alii i ka ohiia a koe ka holopapa". O keia paha kekahi 0 na wehewehe ano like akn 110 me ka wanana ana, 1 ka la a keia ' anaka Hawāii i haawi mai ai i keia mau olelo, nole . i ikeia ka nele ana o Hawaii nei. i . na alii. He mau la ia e noho papa . mai ana 110 na alii 0 Hawaii nei. ! Aole i nele na mamo a Kamehahieha' ma ka noho alii. Aole 110 hoi i .hiki aku i ka manawa e ~ manaoia r\i; e nele ann 0 Kamehamehā me na, »• moop\ina, ho ka mea 'e kau ana.'no| 1' 0 Kamehnni'eha 111 ina ke KalaWū 0 Hawaii,' a 'e j>ii ae ana hā hoi" o 1 Lota amfe kWa 'khikaina nie ifti;ma-; naolana 0 ka iāhui e loaa mai ana ■, mai kekāhi mni ō lau.n he Kamehft4 ' metia nana e' hoolako mai 1 maii : alii hoi āno e aloha m&S i ka lahui. 1' Aole i manaoia o Lnnalilo ame Kat lakaua ia Siau la a keia mau wehe' 1 waihōia irfāi ai e keia Ha- ■ waii noean nui wale. Aka, ua hiki

io mai nae ka mnnawa ia kakou 0 keia, hanatxna e ike maka. ai, ū ka pau loa ana o ua alii o lehkou i ka hele aku ma ka meheu o. ko lakpu in,i.u kupuna, a ua oloheloho io no k:i holopapa 0 ua nlii o Hawaii. ne.i> U'a olii mai ka mako, a - i ka. hope loa no hoi,; ;ua lilo. io aupuni, a na koe a\iahuiiehuna mai kekahi mau alii, a i keln nwikahiki aku la pau loa, a wailio nele la klir kou i, ke alii ole. . ' O -ka- ha, " E puka mai, ana he lianauna liookuli",- . Ma keia , wahi knkou e.ku poe heluhelu-e.. ai, ina..paha lie mau olelo k<?ki'i hookoia?_ A iua uole-'i hookoih .i la,. e l|ik.i meii an(ti. paha nia ikoia aku. - O. ka pankiki o I<U lahui kanaleo,. ;kO'«rmaiiao noi ko oukou meakakau, mni kinohi mni ilo ia. lle lahui . kiikou i' like aku me lnhui Isaraela< ka pnakiki.Me .kft, ike n7> i lca Juhi ame ka piKkia .0 k*i noho aiia m» Aikupiko, Ua make'mak'o hou 110 uae.e hoi ilaila. Me ka ike hoi he nui no hoi na bibi anie : ua hipa e hele pu nna, 0110 ae 110. ka pu.u-i ka io holoholona. Aolq no lioi. 0 ka 0110 pepehi iho «o.i',na hol-oholona ,;e holo ann i ke alo, piikoi akp keia 0 ka lona mai, o ka io m'ai k<i Akua mai. Nui 'io 110 ;ka jiiiko| ame ka paflkiki. : . A ke .manaQ-nei ko oūkou iuenkakau;r ua likfc n& ka paakiki 0 ke%',lfthui kq leela. Aole wale /no 0 jia ,inakaaitfana ka; 1 pnnkiki, aka, p naka 01. Ke • maixao : . nei ko ' oukou mea kak.iu, inn 0 i lona <nai na alii 0 kakou' i iia leo uwe .o .na ma-; kaainann, ina rio la i kein la, ua h-ahi iki aku .ka hOokoia , aua 0 kekahi hapa .0 keia wanana ma keia ■ liope aku p?iha, aole hoi i ko kakou mau la. Aka, nia.ua ano apau,'ua paa|kiki io no iki Hnwaii, inai na alii ahiki -loa aku i nn makaainana haāhna loa. • A o ka hopeim 0 keiā mau hana, ua nele io no kakou ma na ano apau. . O ka lima, 0 ia no keia: f"'a. o ia ka mea . nana e hooneoneo i ko hanaunn kanpka", O keia paakiki 0 kae lahui ka mea nana e hooneo 1 i hnnauna kanaka ..ole. Ma keia 'wuhi 110 lioi kakoiu; e ka poe heluhelu e ike .iho ai, ma keia niau makahiki, i k"e emi ino 3oa ana-0 ko kakou lahui. Ke hele aku nei na •wahi knnaka o kakt>u'ī ka oneoneo loa, ftie ka ike kanaka 013 ia. -0 na walii i piha,- me na kanaka ( i na ]a 0 keia mau ole-la wehewehe ,q keia wanann, ua neonep i keia hmiu la. Ma kā iiana nku,' aolo no' <i liiki ana ia kakou ke olelo iho uā hewa- keia mau wehewehe, nQ ka mea he mea hoohewnhewa. ole-kn ike ana ua ueoneo io inaoli io no 110 ka nina i na knnaka Hawaii. ' Mn ka nana iho nne, heahn ann la ka lanu kpaau no keia mau pilikia i hoea mai i keia la)iui. Na kekahi alii naaupo, hiki ole e hilinai, a 1 ole e ike palia i ka hoonianaAmnui 0 kona kahunn. Ua-haa-wi nku oin i ka hilinai i keia k«naka, a mamuli 110 hoi 0 keia minamina mai i kt»ia alii, a pololei wale'ai 110 ka olelo a ka Buke Nui, "He auwai ka nnau 0 na-nlii". rcla iho la kein nlii 0 Onhuoiei, ua puni wale i na pelo, a linalele i ke n'o a konn knnnka, i nlohn inin,.«n j mnnao e hana mni i na hana aloha no konn pomaikai. Ua hala aleu laun) n un kau mai nne na ehaeha maluna 0 kein lahui. Maluna hoi o keknhi hanauna i ike lihi ole aku j na hana i hanaia mnwnena o na nlii 0 knkou i hala nku. I keia ln nae ke ohi nei kakou i na ehaeha lie nui. . V 0 ka riijQau paha e pono e paneia e kakou i keia. la, 0 ia no keia, e hiki ana anei ia kakou e hoopau ae i keia mau olelo wanana, a e hoohuli hou ia ae ke alo 0 ka laliui iluna, a e loaa ia kakou he ola | hou ana? 0 keia ka mea nui i keia la. ' j O'ka mea paakiki, lie.hana nui ka hoaō' ana aku e lilp kn mea paakiki i mea lohe i n'ā olelo a'o.. I ( la, /eiike me' ke oneoneo ana 0 keia lahui kanakā pela no ka nui npā. ae o na al.akāi. Ē laki ana "keka niaopōpo o na mea e hanaia mai ai, a alakāi ana "kekahi me' kā ike ole aku ia mua, aka, me na manao .0 Ra. ikeia mai ka mea nui, inā pahā he naauao, a hupo paha. Un ike iho nei knkou i na ā na wahāolelo o k,a lehulehu maloko o ka hale kaū kanawai. - Ua

uui na waha i ka olelo i ka manawa mawaho, a i komo ana āku nei nae ka hana, aole he niau mea i hanaia.mai no Jka pomaikai 0 lja la,hui, koe loa aku hoi ka hooko ana mai i na olelo a iakou i koopaa mai me ka poe koho -baloka. A<rle he hookahi- wahi kānawai hanaia n6 kou pomaikai e ko kanaka Hawaii. Akn, nno hoi o ka poe i hoike mai i ka lakou liana me ka maopopo i lea 'loa, ua poina ia nku Ia ko lakou j ike liana ::me .ko lakou hann ana j iiini i kekahi nieu ao ka poinaikai , 0 ka lahui, n ūa kuamuamuia aku, a ua lioinoia aku-iue ka nana oleia 0 na hana maikai. ( , Ae, e ike aku ana uo. kakou,-,oj?fii,;la- na lioaloha 0 kfc kanuka Hawaji. O ke kanaka palia i liann ole, mai i kekahi mea hooknhi no ka pono o ka lahui, a 1 010 0 ka mea paha i lioao, a i ikeia hoi kekahi mau hana, ro ka pomaikai 0 ka lahui. Ma ka aono 0 ka menknkau, ke liooia nei-oia i ka oiaio 0 keia mau pleio wel.ewehe a keia kanaka Hawaii noeau nui wale. La hala aku ,ka mea nana lea wanana; a ua hala pu aku 110. hoi ka mea nana kein mau olelo wehewehe, aka, e 0 mau ana na inoa p keia niau kanaka Hawaii.no ka,.inqaj, ua oiaio na inen i hoikein mai he mau niakahiki loihi i,,/iala aleu. Jve kaknli niai nei paha«- oukou 0 ka ike iho i ka inoa 0 kei:v Hawnii nana keia mau wehew.eUe.., Ae, ua pono 110 oukqu e ike iho, n malia 110 hoi 0 ike pu iho na ,]>nni,a,.a ua. Kan£\Ha .n:)aunp Iju. Oia iio 0 M., Kamakau. ,|lia. .iho no kp keiki, a eia.iho no na moopuna. Aole.. 110. e> nalowale na j)ua, 110 ka inen ua ku no i ke k.uniu,. ' . —-—