Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 25, 21 Iune 1923 — Page 2
This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII
ELUA NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T.H. POAHA, JUNE 21, 1923.
He Aoao Keia I Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui
Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka
NA KOMISINA
W. R. Farrington, Lunahoomalu;
Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;
Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.
Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE
Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L.A. Thurston (Kakina), ua haawila mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina. Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila @loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.
Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolaila ..na no ka boomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molok@.
Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili @ keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina @ mea like @ i makemakeia e ninau mai.
NA WANANA A NA HAWAII I HALA AKU
Aole paha he lahui ma ke ao nei i loaa mai ka ike ame ka makaukau wanana elike me ka lahui Hawaii. Ma kekahi wahi no hoi, ua aneane akua no ka iko wanana o na kanaka Hawaii. He nui no nae hoi na wanana i huhewa, aka, i ka loaa ana nae o kekahi poe e hiki ana e wanana me ka pololei, e lilo ana na hana hoopunipuni i mea poinaia, mamuli o ka hooko pono ia ana mai o kekahi mau mea ano nui. He nui no na wanana i ikeia e ko oukou meakakau, a i lohe hoi, aka, he mau mea kakaikahi wale, no na mea hiki @ hoikeia aku i ka poe heluhelu.
O ka wanana paha i loheia e ka hapanui o na kanaka Hawaii, a i hoomaopopoia hoi, oia no ka wanana a Keopulupulu; o Oahu nei. He kaao nani a maikai maoli no keia ke heluheluia mai, aka, aole paha ko oukou meakakau e hoopau wale aku ana i ka manawa o ka poe heluhelu ma na mea apau.
O keia kanaka o Keopulupulu, e noho kahuna ana oia no ka Moi Kahahana o Oahu nei, ia Kahekili no hoi e hoomaka ana i kona noho Moi ana no Maui, a o Kalaniopuu hoi ko Hawaii. Ua kaulana ka ike kahuna o keia kanaka o Keopulupulu, a ua hoea loa aku keia kaulana I na pea o keia mau Paeaina. I ka makemake ana nae o Kahekili e lilo o Oahu nei iaia, ua hoomaka na kahuna o keia mau alii e hoomoe i ka laua mau pule no ka lilo mai, o – na aina, @ O ka leo puupuu hoi ko Kahekili kahuna, a ua hoike mai oia i ke alanui e loaa ai ka aina me ka eha ole o ka ili o kana alii. Ua hookoia keia makemake o Kahekili, no ka mea, ua make iho la o Keopulupulu i kana Moi no, a i ke kahuna nae e ku pale ana no kona ola iho ma Waianae ae nei, ua kahea aku oia i kana keiki, me keia mau leo aloha, a wanana no nae: “I nui ka ikaika a pa ka ili i ke kai, no ke kai ka hoi ua aina.”
Ua hooikaika aku no ke keiki, a pa no hoi ka ili i ke kai, ua make iho la ke keiki, a ua make pu no hoi o Keopulupulu. I ka hala ana aku o keia kanaka wanana, ua nui ka nuneia o ka manawa e hoea mai ai ka hookoia ana o keia wanana. I ka lilo ana o Oahu nei ia Kahekili, ua manao kekahi poe, ua hookoia mai ka manana, no ka mea, ua lilo io aku no o Oahu i ka poe mai Maui mai, o ia hoi, mai ke kai mai. Aka, ua ku ae kekahi poe a olelo iho aole kela o ka manao o ka wanana; e nana hou aku no imua no kona hookoia mai.
I ka lilo ana hoi o Oahu nei ia Kamehameha, ua lilo hou no keia lilo ana i kekahi kanaka mai kahi e mai, o ia hoi mai Hawaii mai, i mea nune nui ia, me ka olelo iho o kekahi poe, o ka hookoia ana keia o kela wanana i hoopukaia, mamua iho o ka hiki ana mai o Kapena Kuke. I ka makahiki 1778 i hiki mua mai ai o Kapena Kuke, a o Kalaniopuu no ke alii o Hawaii ia manawa, a o Kahekili hoi ko Maui ame Oahu nei, nolaila, mamua iki iho o keia, ka hoea ana mai o keia mau olelo wanana. I ka makahiki 1857, ua hoike maoli mai kekahi poe Hawaii naauao, aole o ka lilo ana o Oahu ia Kamehameha, ka hookoia ana o kela mau olelo wanana, aka, e nana aku imua.
A eia ka wehewehe a kekahi kanaka Hawaii naauao i keia makahiki 1857, e pili ana i keia wanana a Keopulupulu. A he mea pono no hoi in a kanaka Hawaii e ola nei i makemake e loaa ka ike ma keia mau moolelo kahiko o ko kakou aina, e malama i keia mau mea e hoikeia aku nei, no ka mea aole he nui o ka poe i ike i keia mau mea ano nui o ka noho ana o ua kanaka Hawaii:
“O ka lilo, aole ia he mau olelo e hiki e manaoia e paaia ana no e kekahi kanaka Hawaii. O ka lilo, ola no ke kaawale ana aku iloko o na lima o kekahi poe okoa loa, o ia hoi he lahui okoa aku’ mawaho o na Hawaii. Nolaila, aole e hiki e manao ia i ka lilo pio ana aku o Oahu nei ia Kamehameha o ka hookoia ana ia o keia wanana a Keopulupulu.”
“E lilo ana @ aupuni i na kanaka keokeo, a e noho ana na kanaka iloko o ka hale o ka i’a. E pau ana na Alii i ka ohiia a koe ka holopapa, a e puka mai ana he hanauna hookuli, a o ia ka mea nana e hooneoneo i ka hanauna kanaka.”
E ike mai kakou e ka poe heluhelu, ua haawiia mai keia wehewehe e keia loea naauao, i ka makahiki 1857, he mau makahiki i hala aku. He oiaio no, ia mau ka ua ikeia aku ka makemake ana mai o na aupuni nunui o ke ao nei e lilo o Hawaii malalo o ko lakou malu, aka, aole nae e hiki e oleloia, ua ike keia kanaka Hawaii i ka hopena i loaa ia kakou i keia la, a i ole hoomaopopo paha nona iho, no keia mea ana e wehewehe ana ia la. Ka mua ke olelo mai
nei - oia, “ e lilo aua ke aupuni i na kanaka keokeo”, aole o ka aina, aka, o ke aupuni, ka mea oi aku o ka pilikia mamua o ka lilo o ka aina. Ua lilo aku ke aupuni o Nukilani i na Pelekane, aka, o ka aina eia no ke paaia mai nei e na kanaka Maori. Ua oi aku e lilo ke aupuni mamua o ka lilo ana aku o ka aina. O ka aina ka mea oi aku o ka makamae, ma ka nana ana a kekahi poe. Aka ma kekahi aoao nae hoi, o ke aupuni ame kona hooponopono ana ka mea oi aku, no ka mea ina e lilo kela a koe mai ka aina, aole he waiwai o ka aina, no ka mea o ka poe nana e hooponopono mai ana i ka paa aina ana, ka poe mana ma kela aina. Nolaila, e lilo ana no keia i ninau hoopaapaaia a i ka manawa hea la e pau ai keia hoopaapaa anal
Ke olelo mai nei nae keia kanaka Hawaii, ma kana wehewehe ana, “e lilo ana ke aupuni i na kanaka ili keokeo”. Aole keia he mea i kaawale aku ma kela aoao o ka honua a i ole ma
kahi lohi aku paha e lohe pepeiao ai kakou e na kanaka o keia la, aka, eia imua o ko kakou mau maka ponoi, a ke ike nei, a ua ike no hoi. Ua hooko i’o. ia keia wehewehe a keia kanaka noeau i hala aku i ka make, a ,o kana mau moopuna keia e noho mai nei, me ka hoomaopopo pu ole no paha i keia wehewehe naauao a ko lakou kupuna i hala aku ma kela aoao o ka muliwai o ka make. Ke o nei nae ia mau olelo, a e o mau aku ana no ka Manawa pau ole.
O ka lua, ke olelo mai nei oia: “e noho ana na kanaka iloko o ka hale o ka i’a’”. Ma keia wahi e ike ole ana paha ka hapanui o na kanaka Hawaii i ka manao nui o keia mau olelo wehewehe. Aka i ka poe e hoomaopopo ana, @ lilo ana no i mea e huli iho a’i ke alo ilalo, a e kulu iho ai paha na waimaka. Ua oleloia e kahiko, aole he pono o ka noho ana o ke kanaka iloko o ka hale e malamaia ana ka ia. Aka, i keia la ke ike nei kakou aole wahi noho ole ia e ke kanaka Hawaii, mamuli mai keia o ka noho nele ana o na kanaka. Ma kekahi aoao ae hoi, ua oleloia, ` o Ewa ka hale o na i’a. A ina o ia ka pololei, alaila e lilo ana no keia i mea hooia ia mai/e ka poe e manao ana pela. Aka, hookahi nae mea ano nui a kakou e hoomaopopo ai, ua like no ka manao o keia mau mea a elua. Ina no o ka noho ana o na kanaka o keia mau la iloko o na hale i maa ole i ka nohoia e ko kakou mau kupuna ka manao, o ia iho la no; a ina no hoi o keia mau hana e lawelaweia mai nei i Ewa, ka manao o keia wehewehe, o ia iho la no.
O ke kolu, “e pau ana na alii i ka ohiia a koe ka holopapa”. O keia paha kekahi o na wehewehe ano like aku no me ka wanana ana. I ka la a keia kanaka Hawaii i haawi mai ai i keia mau olelo, aole i ikeia ka nele ana o Hawaii nei i na alii. He mau la ia e noho papa mai ana no na alii o Hawaii nei. Aole i nele na mamo a Kamehameha ma ka noho alii. Aole no hoi i hiki aku i ka manawa e ` manaoia ai e nele ana o Kamehameha me na moopuna, no ka mea e kau ana no o Kamemeha III ma ke kalaunu o Hawaii, a e pii ae ana no hoi o Lota ame kona kaikaina me na manaolana o ka lahui e loaa mai ana mai kekahi mai o laua he Kamehameha nana e hoolako mai i mau alii hoi ano e aloha mai i ka lahui. Aole i manaoia o Lunalilo ame Kalakaua ia mau la a keia mau wehewehe i waihoia mai ai e keia Hawaii noeau nui wale. Aka, ua hiki io mai nae ka manawa ia kakou o keia, hana@na e ike maka ai, i ka pau loa ana o na alii o kakou i ka hele aku ma ka meheu o ko lakou mau kupuna, a ua olohelohe io no ka holopapa o na alii o Hawaii nei. Ua ohi mai ka make, a i ka hope loa no hoi, ua lilo io aku no ke aupuni, a ua koe mahunehuna mai kekahi mau alii, a i kela makahiki aku la pau loa, a waiho nele la kukou i ke alii ole.
O ka ha, “E puka mai ana he hanauna hookuli”. Ma keia wahi kakou e ka poe heluhelu e nana iho ai, ina paha he mau olelo keia i hookoia? A ina aole i hookoia i keia la, e hiki mai ana paha ma keia mua aku. O ka paakiki o ka lahui kanaka, ke manao nei ko oukou meakakau, mai kinohi mai no ia. He lahui kakou i like aku me ka lahui Isaraela, ka paakiki. Me ka ike no i ka luhi ame ka pilikia o ka noho ana ma Aikupiko, ua makemake hou no nae e hoi ilaila. Me ka ike iho no hoi he nui no hoi na bibi ame na hipa e hele pu ana, ono ae no ka puu i ka io holoholona. Aole no hoi o ka ono ae, pepehi iho no i na holoholoaa e holo ana i ke alo, piikoi aku keia o ka loaa mai, o ka io mai ke Akua mai. Nui io no ka piikoi ame ka paakiki. A ke manao – ne@ ko oukou meakakau; ua like no ka paakiki o keia lahui me ko kela. Aole wale no o na makaainana ka i paakiki, aka, o na alii aku @ paha ka oi. Ke manao nei ko oukou mea kakau, ina o i loaa mai na alii o kakou i na leo uwe o na makaainana, ina no la i keia la, ua hala iki aku ka hookoia aua o kekahi hapa o keia wanana ma keia hope aku paha, aole hoi i ko kakou mau la. Aka, ma na ano apau, ua paakiki io no na Hawaii, mai na alii ahiki loa aku i na makaainana haahaa loa. A o ka hopena o keia mau hana, ua nele io no kakou ma na ano apau.
O ka lima, o ia no keia: “a o ia ka mea nana e hooneoneo i ko hanauna kanaka”. O keia paakiki o ka lahui ka mea nana e hooneoneo i hanauna kanaka ole. Ma keia wahi no hoi kakou e ka poe heluhelu e ike iho ai,ma kēia mau makahiki, i ke emi ino loa ana o ko kakou lahui. Ke hele aku nei na wahi kanaka o kakou i ka oneoneo loa, me ka ike kanaka ole ia. O na wahi i piha me na kanaka i na la o keia mau olelo wehewehe o keia wanana, ua neoneo i keia mau la. Ma ka nana aku; aole no e hiki ana ia kakou ke olelo iho ua hewa – keia mau wehewehe, no ka mea he mea hoohewahewa ole ka ike ana ua neoneo io maoli io ao no ka aina i na kanaka Hawaii.
Ma ka nana iho nae, heaha ana la ka laau lapaau no keia mau pilikia i hoea mai i keia lahui. Na kekahi alii naaupo, hiki ole e hilinai, a i ole e ike paha i ka hoomanawanui o kona kahuna. Ua haawi aku oia i ka hilinai i keia kanaka, a mamuli no hoi okleia minamina mai i keia alii, a pololei wale ai no ka olelo a ka Buke Nui, “ He auwai ka naau o na alii”. Pela iho la keia alii o Oahu nei, ua puni wale i na pelo, a haalele i ke a’o a kona kanaka, i aloha iaia, a i manao e hana mai i na hana aloha no kona pomaikai. Ua hala aku laua, a ua kau mai nae na ehaeha maluna o keia lahui. Maluna hoi o kekahi hanauna i ike lihi ole aku i na hana i hanaia mawaena o na alii o kakou i hala aku. I keia la nae ke ohi nei kakou i na ehaeha he nui.
O ka ninau paha e pono e paneia e kakou i keia la, o ia no keia, e hiki ana anei ia kakou e hoopau ae i keia mau olelo wanana, a e hoohuli hou ia ae ke alo o ka lahui iluna, a e loaa ia kakou he ola hou ana? O keia ka mea nui i keia la.
O ka mea paakiki, he hana nui ka hono ana aku e lilo ka mea paakiki i mea lohe i na olelo a’o. I keia la, elike me ke oneoneo ana o keia lahui kanaka pela no ka nui ana ae o na alakai. E laki ana kekahi me ka maopopo o na mea e hanaia mai ai, a alakai ana kekahi me ka ike ole aku ia mua, aka, me na manao o ka ikeia mai ka mea nui, ina paha he naauao, a hupo paha.
Ua ike iho nei kakou i na hana a na wahaolelo o ka lehulehu maloko o ka hale kau kanawai. Ua nui na waha i ka olelo i ka manawa mawaho, a i ke komo ana aku nei nae ka hana, aole he mau mea i hanaia mai no ka pomaikai o ka lahui, koe loa aku hoi ka hooko ana mai i na olelo a kakou i hoopaa mai me ka poe koho baloka. Aole he hookahi wahi kanawai i hanaia no kou pomaikai e ke kanaka Hawaii. Aka, nae hoi o ka poe i hoike mai i ka lakou hana me ka maopopo lea loa, ua poina ia aku la ko lakou ike hana ame ko lakou hana ana mai i kekahi mea ao ka pomaikai o ka lahui, a ua kuamuamuia aku, a ua hoinoia aku me ka nana oleia o na hana maikai. Ae, e ike aku ana no kakou owai la na hoaloha o ke kanaka Hawaii. O ke kanaka paha i hana ole mai i kekahi mea hookahi no ka pono o ka lahui, a i ole o ka mea paha i hoao, a i ikeia hoi kekahi mau hana, i’o ka pomaikai o ka lahui.
Ma ka aoao o ka meakakau, ke hooia nei oia i ka oiaio o keia mau olelo wehewehe a keia kanaka Hawaii noeau nui wale. Ua hala aku ka mea nana ka wanana; a ua hala pu aku no hoi ka mea nana keia mau olelo wehewehe, aka, e o mau aua na inoa o keia mau kanaka Hawaii, no ka mea, ua oiaio na mea i hoikeia mai he mau makahiki loihi i hala aku. Ke kakali mai nei paha oukou o ka ike iho i ka inoa o keia Hawaii nana keia mau wehewehe. Ae, ua pono no oukou e ike iho, a malia no hoi o ike pu iho na kama a ua kanaka naauao la. Oia no o – S.M. Kamakau. Eia iho no ke keiki, a eia iho no na moopuna. Aole no e nalowale na pua, no ka mea ua ku no i ke kumu.
NA KEIKI MA NA AINA HOOPULAPULA
Aole paha kakou e ka lahui Hawaii e hoopau ana i na manao hoopahua no na ha@a hoopulapula i ko kakou lahui, aia wale no paha a ike maka iho kakou i ka holomua o keia mau hana@ hia Molokai. E ike mai nae kakou, eia ma na aina e paaia mai nei e na ohana he 17 wale no i keia manawa, he 75 keiki. E hoike maopopo mai ana, aole no ka nele i ka hanau o na makuahine Hawaii ke kumu e emi nei ka lahui, aka, no kekahi kumu okoa aku. O ia kumu ma ka ike a ko oukou meakakau, o ia no ka hemahema o ka malamaia ana o na keiki. Ina e maikai ana ka malamaia ana o na keiki, e ike aku ana kakou, he mau makahiki kakaikahi wale no e pii mahuahua mai ana ka lahui Hawaii. Aole keia he mau olelo hoopunipuni a i ole hoomaauea paha, aka, o ka oiaio maoli no.
O ka maikai o ka ai ame l@hi e noho ai keia mau keiki kekahi haawina ano koikoi a kakou na makua e nana aku ai. O ke kaawale ana o na keiki mai na keiki maauhele a molowa kekahi mea nui. Ke ike nei kakou @na makua mea keiki i ka paakiki maoli o na keiki o keia mau la. Aole paha e hiki ana ia kakou e hoolilo aku i ke ahewa ana apau loa maluna o ke poo o na keiki a kakou, aka, no ka noho ana kekahi kumu pilikia. Eia na keiki o keia mau la, ke hele wale mai nei a ke lawelawe mai nei i na hana karainia i @ ka wa no o na makahiki o ka opiopio loa. A o ke kumu nui no paha o keia o ka nele, hana ma ka lima o na keiki. O ka hoi ana aku @ na makua ma na aina e lawelawe hana ai, he mea ia e kaawale aku ai keia mau hoowalewale no ka mea e pea mau ana kela mau keiki i ka han@ no ke kokua ana i na makua, ma na hana o kauhale. Me keia mau hana, aole e loaa ana i ke keiki he manawa e hele aku ai ma na kauhale o na keiki e aku. A e paa mau ana kela keiki ma ka hale. O, keia paa mau ana ma ka home kekahi mea nana e a’o mai i ke keiki e paa mau ka lima i ka hana. A o ka paa mau ana o na lima ma na hana e hoopomaikai ai i ka oho ana ke alanui e pau ai ka maauhele ana o ua keiki la.
O keia mau mea apau e loaa ana m@na home maluna o na aina e hookaawaleia ana no ka pomaikai o na Hawaii. E lilo ana keia, aole wale no i mea e hoopauia ai ka hele ana o na keiki ma na alanui, aka, e loaa ana iaia na a’o maikai no ka pono o kona noho ana. E loaa pu ana no hoi i kela keiki, ka waiwai nui nona iho, o ia no ka loaa ana o ke kino ikaika iaia.
E hoomanao mai kakou, he 17 wale no ohana ma Kalamaula i keia la. I ka hoi ana aku o na ohana apau he 23, e ike aku ana kakou i ka pii mahuahua ana ae o kela heluna keiki. A i ka pau pono ana o na aina o Molokai i ka nohoia e na kanaka Hawaii me ko lakou mau ohana e ike aku ana kakou, e ulu ae ana he mau kanaka Hawaii hou, i okoa ae mai na kanaka e noho nei ma ke kulanakauhale nei, kahi a keia mau keiki i hanau ai. E ike pu aku ana kakou i ka ikaika maikai o na kino o kela mau keiki. A o ka mea oi ae, e loaa ana he kahua no na kanaka Hawaii e noho ai he haku maluna o ka lakou mau mea ponoi i hooulu ai, a e noho kuokoa ana, aole hoi o ka noho hoowaiwai aku ia hai. No ka mea o ke kanaka e lawelawe hana ana malalo o kekahi kanaka, e hoowaiwai aku ana oe i kela kanaka. No ka mea, ina aole pela ina la ua kipakuia mai no oe, a i ole kailiia ae kau hana.
He mau hoailona hoohauoli mai keia i ke kanaka Hawaii e noho noonoo ana no ka pono o ka lahui. A ke hiki mai nei na la, e hoomaopopo aku ai kakou i keia mau mea, ina aole i ikeia i keia la.
HE LAHUI HOU ANA ANEI KO HAWAII NEI?
O ka loaa ana he lahui hou iloko o kekahi aupuni, aole ia he mea hou ma na moolelo o ke ao nei. I keia la he lahui hou io no kai ulu ae makahi o ka lahui kumu o Kelemania. I na la e kaulana ana ke aupuni nui o Roma, ua iho mai la he mau kanaka nunui ano ahiu mai ka Akau mai, a lanakila ae la maluna o ke aupuni ikaika a mana o Roma, i ka makahiki 1400 A.D. Aka, aole no nae i loihi loa ua’ lilo ae la ua poe hihiu nei i lahui nui a naauao i kapaia i keia la ka lahui Kelemania.
Pela no ko Enelani lahui kanaka. Ua pulumiia na lahui mua, a ‘ ua kailiia ae ke aupuni e kekahi lahui mai ka Hikina mai, a ua noho loihi lakou me na lahui kumu o Enelani, a i keia la, ua okoa ae ka lahui Enelani mai ka lahui mua ae. Mamuli o ka ikaika o keia mau lahui hou, ua kailiia ae o Sekokia ame Ieralani, a i keia la ua kaa mai keia mau apuni ikaika o ke au kahiko malalo o keia lahui hou o Enelani.
Pela no o Amerika. He lahui Ilikini ka lahui mua nana i noho kela aina mai ka Akau loa ahiki aku i ka Hema, aka, i keia la ua komo main a lahui okoa mai ka Hikina mai, a ke ulu ae nei kekahi lahui ano hou ma kela aina. Aole ka lahui Amerika e oleloia nei i keia la he lahui kumu mai, aka, he lahui i ulu ae mamuli o ka hui ana o kekahi mau lahui like ole, a i keia la ua kappa ia keia lahui hou ka lahui Amerika. I kinohi nae, ua hele mai kekahi poe Enelani i makemake ole i ka hooponopono hoomana Akua ana o ko lakou aina, i keia aina hou, i hiki ia lakou ke hoomana i ke Akua elike me ka lakou i makemake ai. Ua nui na kulanakauhale i kukuluia e keia poe. Maliope mai ua komo mai na lahui okoa aku o Europa, na ; Palani na Kelemania; na Paniolo, na Ikalia, ame na kanaka o na aupuni apau o Europa, a ua mare aku mare mai na kanaka, a ua komo mai he mau lahui e ae mai Europa mai no, a i keia la, na loaa he lahui hou no keia aina. O na Ilikini, ua nee aku lakou a i keia manawa ke noho nei ma kekahi mau wahi kakaikahi wale no. Aka, eia no keia lahui kumu o ka aina na Ilikini ke ulu nui ae nei, a ke olelo nei ka poe i ike i ko lakou ano, ua nui ae na Ilikini o keia la, mamua o ka @ la o Aberahama Linekona, he 60 makahiki i kaahope aku.
No Hawaii nei hoi, ua ike kakou aole he lahui i komo mai iloko o Hawaii nei no kekahi mau haneri makahiki loihi. Ua noho iho na kanaka Hawaii no lakou iho, me ka loaa ole o kekahi lahui nana e hoololi ae i kona koko. I ka manawa he mau makahiki mamua aku o Umi a Liloa, ua komo mai paha kekahi mau kanaka mai ka Hema mai aka, o ka lahui Polenesia no, a aole no i loli a eke koko o ua Hawaii. Ua hiki no hoi ia kakou o keia la ke hoomaopopo iho, ua komo mai no kekahi mau kanaka o ke aupuni Iapana, ke Kepani, a i ikeia ma ka inoa e ko kakou mau makua, o ka Nipoa. Aole keia he poe okoa ae, aka, o ka poe Kepani no keia o keia la. Ua nalo aku nae ia mau koko like ole, a ua mau no ka ikaika o ka pii ana o ke koko Hawaii. I ke au mahope, koke iho o Umi, ua pae mai la kekahi moku olulo ma Keei, Kona, Hema, a ua oleloia ma ka moolelo o ko kakou nei aina, ua pae oia mai he kaue ame ka wahine, he kaikuahine ame kona kaikunane, a ua hoao ae laua me kekahi mau alii o Hawaii nei, a ua ulu ae he poe koko hou iloko o Hawaii nei, aka, aole no i ikaika loa no ka mea ua uuku no ke kumu o keia loli ana.
I na la nae mahope mai o ka loaa ana o keia mau Paemoku ia Kapena Kuke, ua komo mai la na kanaka o ko na aina e, a no keia mau makahiki he 145 mai ia manawa mai, ame ke komo ana mai o na koko like ole iloko o ka lahui Hawaii, a o ka lahui Hawaii hoi iloko o keia mau lahui hou, ua ike kakou i keia la ma ka helu kanaka, eia na koko hapa ke pii mai nei, a ua kokoke e oi aku mamua o na koko Hawaii piha, o ia hoi he 22,000 a oi na koko piha, a he 18,000 a oi na koko hapa.
Mamuli o keia ulu ana ae o keia mau koko like ole iloko o ka aina nei, ame ka makehehiia mai o na kaikamahine Hawaii e na kanaka o ko na aina e, pela e pii mau ae nei keia koko hou, a he mau makahiki helu wale no koe, e oi ae ana keia koko hou mamua o ke koko kumu.
He lahui ikaika na kanaka Hawaii. He lahui kino kilakila. He lahui koa a wiwo ole. He ui na wahine ame na kane. Me keia mau hoailona makemake nuiia iloko o kekahi lahui, pela ka ulu ana ae o keia lahui, iloko o na makahiki he loihi wale o ko lakou ulu ana maluna o ko lakou aina. I keia komo ana mai nae a na koko like ole, ua hoomaka e emi ano e keia lahui. A ua hiki no e ikeia aku ke kumu nui o keia emi hikiwawe ana, o ia no ke komo ana mai o na ma’i hou ano like ole i kamaaina ole i na kanaka Hawaii. He mau ma’i i ike ole ia mamua o ko lakou noho hookahi ana. Ua ike ole ko lakou mau kino i ke pale ana aku i ka ikaika o keia mau ma’i, a no keia ikaika ole o ke kino i ke pale ana aku i na ma’i hou i kamaaina ole i ko lakou mau kino, pela i hiki ole ai e Lanakila ko lakou mau kino nunu, ikaika, ke pale aku i keia mau ma’i.
Aole keia hiki ole e pale aku i keia mau ma’i, mamuli o ka ikaika ole o na kino, aole loa, aka, no ka malihini o ka ma’i ua ike ole na kanaka, a ua hiki ole e loaa na laau e pale aku ai. O ka noho pelapela ana o kakahi mau lahui i kamaaina ia lakou no kekahi mau makahiki loihi. Aole pela ka noho ana o ke kanaka Hawaii no kekahi mau makahiki loihi wale. Ua moe wale lakou iloko o na hale e pale wale ana no i ka ua ame ka makani. Ua noho lakou iloko o ke ea maikai, e ai ana i na ai maikai, me ka lawa pono o ke kino me keia mau mea. He kakaikahi wale na ano ma’i i loaa ia lakou, a no keia mau ma’i kakaikahi, ua lawa loa lakou me na laau e hoopau aku ai i kela mau ma’i. A mamuli o keia nele i na ma’i nana e hooemi mai i ka ikaika o ke koko, pela i ulu ae ai keia lahui me ka ikaika o ke kino, ame ka nunui o na kino.
Ia kakou e na kanaka o keia la e huli aku ai a nana i ka ikaika io o keia koko Hawaii, e huli iho e ike i na hana a na keiki he koko Hawaii kekahi iloko o lakou. Ma ka au, he keiki koko Hawaii ka ei, a ke pii mai nei no na keiki koko Hawaii ma na ano hooikaika kino like ole he nui wale i komo mai i o kakou i keia mau makahiki he 145. Aole ano paani i komo ole aku na kanaka Hawaii i ike ole ia ko lakou hoike ana mai i ko lakou ikaika ame ko lakou oi ana ae mamua o kekahi mau lahui okoa aku. Aole na kakou keia mau paani like ole e lawelaweia nei
i keia mau la, aka, na lakou mai, aka nae, ua oi ae na keiki Hawaii ma keia mau mea like ole. Ke hoike mai nei keia mau mea apau, i ka pololei io o na mea e ikeia aku nei. He lahui ikaika ka lahui Hawaii.
I ka nana ana aku i na keiki e ulu ae nei, me ka malama maikai oleia, me ka lawa pono ole i ka ai i kekahi manawa, aka, nae ke maikai nei no ke ola kino ame ka ikaika o ke kino. Aole paha ho lahui inu rania elike me ka lahui Hawaii, aka, o na kanaka nae e ola nai nei i inu nui mai ko lakou wa kamalii mai ahiki no i keia la, eia no kekahi poe, me na kino maikai. O keia hoailoaa apau, he mau mea e hooia mai ana i ke-kamahao o ke kino o ua kanaka Hawaii.
Aole paha he lahui i komo mai iloko nei o Hawaii i loaa ole ke keiki me kekahi Hawaii. Ma ka aoao paha o ka wahine, a i ole ma ka aono paha o ke kane. Ua hiki ia kakou e ike aku i ke koko Pelekane me ke koko Hawaii. Ua hiki ia kākou e ike i ke koko Kelemania me ke koko Hawaii. Ua loaa pu no i oi ke koko Palani me ke koko Hawaii. Ke Paniolo me Hawaii. Ke Pukiki me Hawaii. Ka Pake me Hawaii. Ke Kepani me Hawaii. A pela aku me na lahui e apau o Hawaii nei. Ua loaa na koko hui me na Pilipino, ke Kilipaki, ame na lahui apau i komo mai i Hawaii nei. Aka, ke ulu ne nei keia poe koko hapa a peia wale aku ma ke ano he poe koko hou nou e Hawaii. Ma ka nana aku, ua lilo kekahi mau hui ana i mea hoonawaliwali mai i ke koko Hawaii, a o kekahi no hoi, ua hooikaikaia ae. Aka aole e hiki ia kakou ke alo ae, eia k uelu ae nei, a iloko o na makahiki pokole wale no mai keia la aku e lilo ana ka hapanui o na koko Hawaii o kakou i mea hapa wale no, a ma kekahi hoi ua emi iho malalo o ka hapa.
I ka loaa ana o keia lahui hou e ulu mai ana ma keia hope aku, aole paha he aina ma ke ao nei i hiki e loaa keia mau koko hapa like ole me Hawaii n@ ana la ka hopena o ke koko Hawaii piha maoli? E nalowale aku ana anei? Ma ka nana iho i keia la, aole he pane e ae, hookahi wale no, e nalowale io aku ana no ka ikeia ana o kekahi koko Hawaii piha ma Hawaii nei, aka, e ulu ae ana he lahui hou. A o keia lahui hou, heaha ana la ke koko oi aku? He mea hiki wale no keia e paneia, o ia no keia, o ka lahui e komo nui mai ana e hui me na wahine Hawaii. I keia la, o ke koko keokeo ka oi e hui nei me ke koko Hawaii, a o ka Pake mai mahope, a ina aole kakou e hoomaopopo e oi aku ana ke koko Pilipino mamua o keia mau koko ae la mamua.
Ua ike kakou i ke koko keokeo. Ua hoea mai keia ma ka aoao Akau o Asia, a ua palaha ae ma ka Akau o Europa, a i keia la, eia kela koko ma Amerika, Ausetelalia, Nukilani, a ma na aina like ole he nui wale, i ike ole ia ke koko keokeo mamua. Ke ulu nui ae nei keia lahui, a ua lilo no hoi i lahui mana nui ma ka honua nei. He oiaio no o ka lahui ili baraunu, ulaula paha hoi ma kekahi olelo ana, ka oi o ka nui ma ka honua nei i keia la. Eia o Inia me kona mau 300,000,000 o Kina mai me kona mau miliona aole paha i emi iho malalo o 400,000,000, o Iapana me kona mau 55,000,000, a ua lele aku i Nukilani i na Maori, ka poe Tahiki ame Hawaii nei. O keia ili ka oi aku aka, ke noho aku nei nae ka poe o Inia malalo o Enelani. O Nukilani hoi malalo no o Enelani. O ka lahui Arabia, he lahui ili ulaula no, i like pu me ko ka poe Inia. O ka poe o Kina ame Iapana, ua like lakou. A ua ane like no hoi me ka poe o na Mokupuni Male, na Pilipine ame ka poe Java. Ua hiki ia kakou e ike iho, ua aneane e loaa hookahi hapa o na kanaka ma ke ao nei, ma ka aoao o ka poe ili ulaula.
Aka nae, eia keia ili ke noho aku nei malalo o ka malumalu o ka ili keokeo. Aole paha ma ke ano elike me ko Inia noho ana malalo o Enelani, aka, aole nae i hiki ia kakou e manao iho ua nui ae ko lakou ikaika ame ko lakou naauao mamua o ke koko keokeo. Me keia mau mea imua o kakou ke ike mai la kakou, eia ka lahui Hawaii, no lakou hoi keia mau Paemoku i na haneri makahiki loihi i hala aku, a i noho hookahi iho no lakou iho iloko o kela mau makahiki, i keia la, ke komo mai nei na koko okoa aku, a ke hoonalowaleia aku nei ke koko kumu o keia mau paemoku. E hoomaopopo mai kakou na kanaka Hawaii i keia mau kumu ano nui e hoololiia nei ko kakou koko, mai ka piha, i na makahiki pokole wale no he 145, ua komoia mai la nae e na koko okoa a ua loli ae la, a ina e mau io ana, a ma ka nana aku, aole, he alanui okoa ae a kakou e manao aku ai, e nalowale ana a ma kahi o keia koko, e ulu ae ana he lahui hou, me ke koko okoa aku mai ke koko mai o na kanaka kumu o keia aina.
He mea ano nui keia i ka manao ana o kekahi poe Hawaii e nana ana i keia ninau. Aole paha e hiki ana ia kakou e pale aku i keia lilo ana o ke koko Hawaii i mea okoa aku. Ua ulu ae ka kakou mau kaikamahine; me ka nani, ame ka makemakeia mai e na kane i okoa aku ke koko mai ko kakou aku. Ua ulu ae no hoi na keikikane me ka maikai o ko lakou nanaina, a na meoia mai la no hoi e na koko okoa aku, a ua lilo keia lilo ana i mea e okoa ae ai ke koko o ke keiki e hanau mai ana. Aole paha he lahui mare mawaho aku o ko lakou koko ponoi iho elike me na Hawaii. Ua loihi no ka noho ana o na ili keokeo ma Amerika, aka, aole nae i like mai ka nui o na koko hapa ma ia aina elike me Hawaii nei. O ia hoi aole no i makemake nui ia na kaikamahine o Nukilani, na Maori, na hoaha nau hoi ou e ke kanaka Hawaii, ua like no ka makemakeia o kolaila mau kaikamahine, me ke makemakeia o ko lakou mau hoahanau ma Hawaii nei. O ia hookahi no ma Tahiki, ame na aina i ano like me ko Hawaii nei.
O ke kumu nui paha o keia nalowale koke e ke koko kumu ma keia mau wahi, o ia no ka uuku no o ia lahui kanaka. Aka, mawaho ae o keia kumu, o ka maikai o ka nanaina o na kanaka Hawaii amo ka ui o na kaikamahine, kekahi kumu nui nana i ume mai i ka makemake o na kanaka keokeo e hui me na Hawaii.
O ka mea nui nae a kakou e ike iho ai, e nalowale ana keia koko o kakou, a e ulu ae ana he lahui hou ma Hawaii nei, a lakou paha e olelo iho ai, he poe Hawaii lakou, a o ko lakou mau kupuna na kanaka kumu o keia mau Paemoku. I ka kakou hoolohe ana aku i kela mau olelo, e lilo ana i mea kohuole ia kakou. Aka, oia aku ana ka hopena. Ae, aloha wale no.
KA MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII.
Ua ma@aia ka halawai a na Komisina i ka la 12 nei o keia malaai@. Ua hiki mai na lala apau, a o Mr. Jorgensen kekahi i hele ma imu o ke Komisina.
Ua aponoia ka moolelo o ka @ lawai i hala, me na hoololi ole.
Ua hoike mai ke Kakauolelo, ua hiki ae o Mrs. Kapana i kona kee@, a ua hoike mai mamuli o ka @ ole o kana kana@e hoi i Molokai e weheia kona inoa mai ka papainea ae o ka poe noi aina.
Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo, aole i loaa mai kekahi pane mai ia Mr. David Martin, ina paha e mau ana no kona makemake i ka aina a i ole aole paha.
Ua hiki ae o Mrs. Kaanaana Bush ame Mrs. Mary Manu ma ke keena o ke Kakauolelo e ninau ina paha na loaa ia laua kekahi aina. Ua hoikeia aku he helu 4 ame 5 laua @ ka papainoa, a e hoikeia aku au ka loaa ia laua o ka aina, i ka manawa e maopopo ai.
Ua hoike mai ke Kakauolelo, @ palapala aku oia i na upepa like ole ma na Mokupuni like ole, a u@ hoike aku e hookomo i mau hoolama no ka weheia o na apana aina pahale ma Molokai.
Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo ua hui pu aku oia me ka Puuku ame ka Loio Kuhina no k@ hoolaia ana i ka loaa mai o ka ae mai ka Peresidena mai no na bona aie. Ua manao waleia aole e loaa mai ana mamua o ika malama o Sepatemaba.
Ua hoike ae o Mr. Duncan, he mea pono na ke Komisina no hoemakaukau e ana mamua o ka loaa ana mai o na dala; no ka hoonee ana aku i na hana imua. Ua olelo mai ke Kakauolelo, na pau mua keia mau mea i ka hoolalaia me Mr. Jorgensen.
Ua hoike pu mai no hoi ke Kakauolelo aole i loaa mai ka pane a ka Mea Ana Aina o ke Aupuni, maluna o ke noi i waihoia aku, ne ka loaa mai o na hoololi maluna o na palapala aina no ka halekula ma kalamaula. A aole no hoi i loaa mai na kope o na nota mai ka Lo@ Kuhina mai ahiki i keia la.
Ua hoikeia aku o Mr. Lyman, a na a’oia aku aole e hoonui ae i na hoolilo o keia mau mahina e @ nei, no ke kumu ua emi loa mai ka waihona o ke Komisina. A aole no hoi e hoonui mai i na kauoha no na meahana ame na lako kakulu hale, ahiki i ka manawa e puipui hou ae ai ka waihona.
Ua hoike mai o Mr. Duncan, he mea pono no e loaa mai i kela am@ keia mahina kekahi hoike no ka waihona puuku o ke Komisina, an@ na hoolilo o na kahua hoae mahi malalo o ka hoomalu ana a Mr. Lyman.
Ua manaoia o ia ka hana kupono, a ua hoike mai ke Kakauolelo, e koi aku ana oia e hanaia pela ma keia hope aku.
Oiai ua hiki mai o Mr. Jorgensen ma keia halawai, ua noiia aku oia e hoike mai no na mea ana i ike ai ma Lanai. Ua pane mai oia, ua ike oia he mau aina maikai loa kekahi ma Lanai no ke ka@ halakahiki ana.
Ua hoike pu ae no hoi ke Kakauolelo i Hawaii aku nei oia, a ua hele e nana i na aina o Keaukahi ame Panaewa me Norman Lyman.
Oiai aole he hana i koe, ua hoepanee ka halawai a na Komisina a noho hou i ka la 19 o Iune nei, 1923.
GEO. P. COOKE,
Kakauolelo ame Lunamanahooio.
NA ANOAI
Na Kapuaa kela ipu nui i @ mai nei e Johnson ma. Ua loaa @ paona he 40 a oi aku o kela @ Ina ma Honolulu nei, ina ua @ he $4.00 no kela ipu. A o k@ mea he ipu, o ia aku ana kekahi @ na mea nana e hoowaiwai mai @ i na kanaka ma kela mau aina.
Ua lawe mai nei o Lyman ie mau hua uala kahiki mai na @ hoae mai e mahiia nei eia. @ nunui maikai keia mau hua, a@ ka nana iho, e lilo aku ana keia oihana, o ke kanu oala kahiki i mea hoohana nui ia e na kanaka ma keia mau aina o Kalama@. Aole no i loihi loa ka manawa o kona kanuia ana ahiki mai la i k@ manawa o ke oo ana.
Ua pau i ke anaia na pa@ hookahi eka a emi iki mai ma Kalamaula. Eia keia mau apana i@ hale ke makaukau nei no ka w@ heia, a ke hoolahaia nei na pa@ pala noi no ka hookomoia ana mai.
Eia kekahi kanaka Hawaii k@ hele mau nei iloko o ko makou k@ na no ka hoopihapiha ana i na palapala noi no ka loaa aku o keia mau pa-hale. Ua makemakeia na kanaka e manao wale ana no ma ka lawai’a ko lakou ola, ame ka lawelawe ana i na hana malalo o na kanaka mahi, e lawe i keia mau pa-hale. He 26 ka nui e na apana.