Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 24, 14 Iune 1923 — KA MEA NUI I KA NOHO LAHUI ANA O NA HAWAII. [ARTICLE]

KA MEA NUI I KA NOHO LAHUI ANA O NA HAWAII.

Aole paha he ninau ano koikoi ae mamua o keia kau ae la maluna. A i keia mau makahiki aku e nee mai nei e ike a maka maoli ai kakou e na Hawaii i ka oiaio o na olelo a ko oukou meakakau e hoopuka aku ana i keia helu. No ka mea eliko ole ana paha ko kakou manao maLuna o keia ninau. Ka mua, e pili ana no ia i ka noho ana o na kanaka Hawaii maluna o na aina e loaa mai ana ia kakou ma keia mua aku, a i ole e paaia nei paha i keia manawa. Aole lie mea e ae e lilo ai kekahi 1,-ihui i poe kuokoa, a ulakolako, ina aole e loaa ana na aina, kahi e ku ai na wawae k&ha ihō ke kanaka, "he lani iluna a he honua ilalo." Mahope mai o ka mahele aina o ka makahiki 1848, eia na eka aina i loaa i na kanaka Hawaii; 3,600,000 eka i na alii, konohiki, ame ka moi, ma ke ano he aina ponoi no lakou", 28,000 i na makaainana; 1,500,000 i ke aupuni, ma ke ano he waiwai, hoolilo hou aku i ka, poe e makeniake mai ana; a 1,000,000 i ka moi ma ke ano he mau eka aina Leialii, 0 ia hoi o kona mau loaa ua hiki iaia ke ai, aka, o ka hoolilo ana aku, ua papaia oia. I ka loaa ana mai o keia mau eka 1 na kanaka Hawaii, ua haawi pu ia niai ka mana e hoolilo aku, ina lakou e makemake ana, a me keia ua hiki e moraki aku. Mamuli o keia loaa ana o keia kuleana hoolilo, mamuli o ka loaa ana mai o ke kila i kela ame keia kanaka Hawaii, pela iho la kakou e ike nei ua lilo aku ka hapanui o na aina i ka poe malihini, a ke noho nele nei na kanaka Hawaii. Mai na m«ikaainana aku. ua uuku no na aina i loaa mai ia lakou, a no ia kumu ua uuku no ka mea e hoolilo aku ai, he 28,000 wale no eka ia lakou,. aka, ehia la eka e paain nei e na pua a ka poe i loaa mua mai kēia mau aina. O na aina i na Alii ame na Konohiki, o ia ka nui o na aina, no ka mea he 1,600,000 eka ia lakou. A ua hiki ia kakon e rslolo ae i keia la, mai keia poe aku i

nui ai na aina o na malihini e paa mai nei. Hui pu hoi me na aina aupuni, no ka mea he 1,500,000 i paaia. e ke aupuni, a mailoko ae o keia mau eka, ua hooliloia aku a aneane no e pāu loa i keia la, he uuku wale I no o keia mau eka i pili mai nie j na kanaka Hawaii aka, o ka hapa-1 nui, ualilo aku no i na malihini. I O keia wale iho la no na eka aina o ke Teritore nei. Mamuli o keia haawina .ana mai 0 ka mana i ke kanaka paa aina e hoolilo aku i kona mau eka aina, pela ihola, i noho nele ai na hanauna o keia la. Ina, ma keia haawi aina ana, ua hooholoia he kanawai e hiki ole ana i na kanaka Hawaii j e hoolilo aku i ko lakou mau aina, j ina la, i keia la ke paa nei no kakou na Hawali i ka hapanui o na aina o keia mau paemoku, a ua hiki ole e oleloia mai he poe nele aina na Hawaii. ' Aka, aole pela i hanaia ai ke kanawai. He oiaio no, o ka paa ana o ke kanaka i kona kila, a e hiki ana iaia e hana i kona aina elike me kana 1 makemake ai, aka, o ka hopeua, nele. Aole na kanaka Hawaii i iko i ka waiwai o keia mea he aina. No kekahi mau haneri makahiki o ko lakou noho ana aku malalo o na alii nunui, a na keia mau alii e haawi mai kou aina.. I ka manawa e make ai kela Moi oia mokupuni, ua maheleheleia ka aina e kona hoilina, a i ole met paha i lanakila mai luna oia Moi, iwaena o na alii hoi mnlalo aku o keia moi hou. No keia kumu mai na kaua, no ka mea, ua makemake ole na alii kahiko i ke,ia mahele hou ia ana o na aina. Mamuli o keia noho paa ole ana o ke kanaka inaluna o ka aina e hiki nna iaia ke olelo iho nona ponoi ia aina, pela kakou na hanauna o keia la, i olelo ai i ka waiwai oia mea o ka aina. A i ka manawa e loaa ai na pelo e hoolilo aku, ua lilo io aku la no. A i kekahi manawa, mamuli o ka puni lealea, ua nele, a ua kii aku i ka waiwai i koe malalo o kou malu, o k_a aina, a hoolilo aku la. Akn, ina i loaa ole ke kuleaua i ke kanaka Hawaii e hoolilo i keia mea o ka aina, ina aole e nui na pelo, Vio* , k« mea ua ike 110, aole e loaa aku ana. A e paa mau ana na aina i na kanaka Hawaii. Aka, ua hala aku keia mea, a aole e hoihoi liou ia mai ana. I keia la, ua hiki i ke kanaka e hoolilo i kona aina, no ka moa, o lea hana ia i aoia mai e ke kanawai. A e paa ana kola kanawai no kekalii manawa mau loa. Aka, aole nae e. hiki ana e hoopauia keia manao kuai o ke kanaka, 'ina ē aeia ana oia e ke kanawai e hana pela. A mamuli o keia ikyia ana o keia kulana nawaliwali o na kanaka Hawaii ma keia ninau. pela i hanaia ai keia kanawai hoopulapula, e paa mau no ka mana ;> ka aina ma o ke aupuni, a e noho hoolimalima aku ke kanaka i ke aupuni, no ka aina ana e paa ana. 0 keia hoolimalima nae, aole i like me na hoolimalima mawaena o !ie kanaka me ke kanaka, no ka mea, e.lilo ana na hana hoopomaikai maluna o ka aina, i lawelaweia e oe, i mea no ka haku aina e koi mai ai i nn dal'a oi ae i kou manawa e hele aku ai e hoolimalima hou i ka aina, 1 ka pau ana o na makahiki hoolimalima mua. Ma keia wahi, i lilo ai ka noho ona ole ana o ke kanaka i kona aina, i mea manaoia he mau hana hookaūa kuapaa, a lilo no hoi i mea ku-e nuiia e Amerika, ahiki mai no i keia la. Aka, aole oe, ma keia kanawai e lioolimalima ana i kou aina me kekahi kino kanaka, aka, me ke aupuni malalo o kekahi kanawai i hanaia. A no ia kumu, aole e hiki nna i ke aupuni ke hoopii ae i ka uku hoolimalima, i ka manawa e ikeia ai ua nui na pomaikai malana o ka aiua, ahiki ole paha ia ee ke haalele aku, no ka mea ua kuliikuhiia ma ke kanawai. he hookahi no uku hoolimalima, aole e loli ae. mamuli o ka nani ana o kou aina. a i ole mamuli paha o kou lioopomaikai ana i ke ano o kela aiua.

Mamuli o keia kumu, aole e hiki ana e lilo keia kanawai i mea hoolilo i na kanaka i poe kauakuapaa, a i ole e hoohaiki mai ana paha i kou kuleana maluna o ka aina. Xou ka aina elike ka loihi nie kou noho ana ame kou uku ana aku i ka uku hoolimalima o hookalii wale no dala 0 ka makahiki. U'a hiki ia oe e hana ma na ano apau i kou aina, ma ka hooi ana ae i kona waiwaiio, me ka hiki ole i ke aupuni ke komo aku e koi e hoopii ae oe i ka uku makahiki. I ka manawa i koiia nku ai ka hooholoia ana o keia kanawai, ua nui ke ku-e ia e na lala o ke komite no ka mea aole lakou i apono i ka haawi ole mai i ke kila o ka aina 1 ke kanaka i noho maluna oia wahi no kekahi mau makahiki he 15 paha, a na hoemlia mai na makahiki i makemakeia e ko oukon meakakau, ka mea nana i paio keia kauawai nu kona hooholoia mai, mai ka

999 ahiki ike 99. I keia la ua hiki i ke kanaka e paa i keia aina no 99 makahiki, a m« ka nana iho, he mau mak{ihiki loihi maoli keia. A ina no pela i hanaia ai keia haawi aina ia ana o na kanaka Hawaii i ka makahiki 184S, ina la i keia la ke paa nei no kakou na mamo a ka poe i lawe aina i kela makahiki, i na aina i loaa mai i ko kakou mau kupuna. Aka, uo kōia manawa ka kakou kamailio ana ;

Eia kekahi poe. i noouoo ole no keia kanawai, ke manao nei, e hoololi i keia wahi o ke kanawai, a e aeia mai no na kannka Hawaii e loaa ke kila i ka manawa e noho ai maluna o ka aina no kekahi mau makahiki. O keia hoololi kanawai aole na ka poe i noonoo nui i ke ano o ka noho ana o na kanaka Hawaii, aka, ma kekahi poe i ku-? i ke kanawai mai kinohi mai ahiki no i keia manawa. I'a oi aku ko lakou aloha i na lahui e mamua o ko lakou lahui ponoi iho, a ua manao ua hewa loa keia haawiia ana o ka aina i na kanaka Hawaii wale no, a hooneleia hoi na la-hni e aku. Oia mau manao ana pel& h® miUl manao kalaiaina ia, e manao ana 0 ka loaa mai o ka mahaloia e na kanaka o ko na aina e ke alanui e loaa nui mai ai na baloka. mau manao pepehi Hawaii kela. Aole i papa ia na lohui e aku i ke koi ana aku i ke aupum i haawina aina no lakon, malalo o ke kanawai hookuonoono aina e ku nei. He mau ] makahiki loihi ke ku wale ana o na kanaka naauao o Hawaii nei me ka huli ole i alanui e loaa ai kekahi uiau iniha aina i na kanaka Hawaii, na kanaka no lakou ka aina mai ' kinohi mai, a e ole keia Hawaii ' i noonoo no ka pono o kona lahui, ii leeia mau la o ke kupilikii, lilo iho la nae kana hana i mea ku-eia mai, me ka nihi hele ae o na ku-e m a ka hoololi i wahi e hoolilo hou ia aku ai keia mau pono i loaa mai, ia oe e ke kanaka Hawaii. Mai ka maheleia ana o na aina i ka makahiki 1848, ahiki i ka Hlo ana aku o ka aina ia Amerika, aole he mau hana haawi aina no na kanaka Hawaii wale no. O na kanawai apau i hanaia mai e na ahuolelo i hala aku, no ka pono wale no o na lahui i kuleana ole mai i na la*o i loaa ai na aina 1 ko, kakou mau kupuna. Ia mau la no hoi, i n anioi o kakou ke kuleaua nui, ame na ahaolelo i noho nui ia e nn kanaka Hawaii, ka hana ana o na kanawai, a ina he mau manao keklii o na kanaka naauao e haawi aina i na kauaka Hawaii, aole e hele aku i ka lokomaikai o kekalii aupuni e aku e noi ai e hanaia mai kekahi kanawai e loaa ai ka aina i na Hawaii. No na Hawaii ke aupuni ia manawa, a no na Moi hoi ka aina, a ua hiki wale no e hanaia na kanawai o keia ano e ku nei .i leeia la. Aka, ua hiki ia kakou o keia la ke ike iho, aole i komo iloko o nn alakai o ka lahui ia manawa ka noonoo ana i na mea e pono ai ka lahui. Mamuli paha o ka nui hewahewa o na haha o ia mau la. M-i--muli paha o ka hiki ole e oni ae, no ka mea e makaiia ana no na hana e kekahi poe ku-e Hawaii. ,Aka, 0 ka mea hiki nae e hoomaopopo ia 1 keia la, ua nele ka hanaia ana o kekahi kanawai o keia ano, i loaa mai mamuli o ka liooikaika ana a kekahi poe Ha.waii, i ike o ke nlanui wale no keia e hiki ai e loaa hou he manaolana no ka hoopulapula hou ia ana o ka lahui.

I ilainuli o keia mau mea i ikeiu j e kakou e na hanauna o keia la, | aole anei e pono kakou e kakali a hala ae he mau makahiki, o ka hoaoia ana o na kauaka Hawaii, e pau ana paha i na aina, a i ole aku ana no paha i ka manawa e loaa mai ai ke kila. He ninau ano nui keia. Aole kakou e pono e poina i ria haawina i haln aku. E hoomanao i 'ka mahele aina ana, e paa ana na kanaka Hawaii mai na alii ahiki mai i na makaainana he 1,628,000 eka aina o Hawaii nei, a he 500,000 eka aina hou aku i koe, me ke nupuni. I koia la, aole i hiki aku na 'eka aina e paaia nei e na kanaka Hawaii apau loa, ame an alii i ka 628,000. A o ka 'napanui o keia mau eka ke paaia nei e na kahu waiwai o Bihopa, ka hooilina 0 ka waiwai o na Kamehameha. Ke laweia :ie keia mau eka. ua koe iki wnle no na rka ajna i na kanaka Hawaii. A i koe iki no ke aha? no ka hooliloia ana aku e na Hawali 1 loaa mai ua mau aina la. A ina e aeia ana keia hoololi kanawai a keia poe palaualelo, pau hou aku ana no keia mau 200,000 eka i hookaawaleia tnai la nou e ko kanaka Hawaii. kakou e nakanaka Hawaii e ae aku a e puni wale aku i na koi a kekahi poe kanaka i ike ole ia ka lakou mau hana no ka pono ou e ke kanaka Mai ka manawa mai i ae ai na Moi o kakou e mahelehele i ka aina me na makaainana ahiki mai 1 kela hooholoia ana o keia kanawai hoopulapiila, aole he mau hana an'o nul 1 hoohanaia e kekahi kanaka Hawaii no

kou pono. O na kanawni npa» i hanaia no koia mea oka haawi k aua, ua hanaia mai me ka loaa < > aku o na kokua i na kanaka ilihun.', ia lakou e hoi ai iluna o na ai:.i hooknonoono. Ua neie pu no ī.ei kela mau aina i ka wai| ke alanui kupono; kekahi mea nana e kul.ikuhi mai a e a'o i na mea ku r • e kanu ai; ua koiia aku oe e kan i i na mea hiki kupono 010 ia oe ),* hana. A o ka oi aku, ua hoi :i oe ilun# o kou apana aina, mo k;v nele ina dala kupono no ku • maka ana aku i ka hana. Aole pela keia kanaivai. I kir - hi loa no, ua mai oe he m rt dala lawa. kupono no ke kokua niii mai i ke konaka e lawo ana i k.i aina, no ka hoomaemae ana, k" kuai ana i Ba holoholona, ka ana, ke kukulu ana i ka hale, am* ■a hana e ae e pili ana i kou nohr> ana aku. X T a l»we mua ia niai k* wai iluna o ka aina namua o ko i hoi ana aku. hana mua ia n.< alnaui e hiki ai ia oe ke hele. V. t loaa kekahi mea nana e ao mai i i oe i na mea kupono e kanu aku . i iloko o ka lepo o kou aina. O keu mau mea epau loa, ua nele i ki hoolawaia mai ma o ke kanawai hookuonoono aina, i hanaia i na makaliiki mamua aku o ka hoohui ain:t. Nolnila, o ka'u a'o i na kanaka Hawaii, mai pupuahulu kakou i k.-i ae ana aku i na koi hoololi kanawni mamun o ka hiki ana e ikeia aku, ua komo palia ka iko iloko o na kanaka Hawaii, aole o hoolilo aku i na aina i loaa mai mamuli o koia kanawai. A e hoomanao pu, o ka makemake ana o kekahi kanaka Hawaii i loaa ka aina malalo o keia kannwai, e hanlele paha i ua aina ln, a e hele aku paha ma kekahi wahi okoa aku; a i ole manao paha e lioopau i kona noho ana ma kela ainn: ua hiki no iaia ke hoolilo akn i nn mea npau maluna o ka alna i hoohanain e ia. i ke Komisina, mahop.i o ka noonoo ponoia ana o ka w.nwniio o kela mau mea. Aole oo n poho ana no ka i ne», © loaa m.ii ana no kau mau dala i hoolilo oi no keln nina.