Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 24, 14 Iune 1923 — Page 2
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui June 14, 1923
Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka
NA KOMISINA
W.R. Farrington, Lunahoomalu;
Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;
Akaiko Akana, Lala; George P. Cooke, Kakauolelo
Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo
John H. Wise
KO ALBERT JOHNSON MANAO MALUNA O KE KANAWAI HOOPULAPULA
O keia keonimana o Albert Johnson, oia ka Lunahoomalu o ke Komite Hoopaelimahana, o ka Ahaolelo Nui of Amerika Haipule. A oia no hoi kekahi lala o ke Komite Teritore.. I keia la oia ka lala helu elua oia Komite. O ke komite hoopaelimahana paha kekahi o na komite kiekie loa o ka Ahaolelo Nui. No ka mea e pili ana ka lakou haua no ka ae ame ka papa ana aku I ke komo hou ana mai o na kanaka lawelawe hana o na aina e ma Amerika. O ke Komite Waiwai, kekahi o na komite koikoi loa, aka, o ka lakou hana o ka hoonui ame ka puunaue i na loaa aupuni no na hana like ole o ke aupuni; o ia hoi he hana i maopopo ka nui o na kena ame ko lakou mau hoolilo e maalahi wale ana no ka lakou hana. Aka, o keia Komite Hoopaelimahana, aole pela ka maalahi o ka hana ana. Ina e nui loa ana na kanaka e komo mai ana, he pilikia okou no ia; a ina hoi e uuku loa ana, he pilikia okoa no ia.
O keia Lunamakaainana Albert Johnson, oia kekahi o na lala na lakou i haku keia Kanawai Hoopulapula. He hoaloha pili paa loa no ke Alii Kuhio i hala aku ame kana Kamaliiwahine. I ka pae mua ana mai no o keia keonimana, ua hele loa aku oia e ike i ke Kamaliiwahine, a hala loa no e hookau i lei ma ka he o ke alii i hala aku. Ua kamaaina oia i na mea apau o keia kanawai hoopulapula. A ua hele mai nei e ikemaka i na hana e lawelawe nei no keia kumuhana ma Molokai. He mau la helu no kona ma Hawaii nei, no ka mea e hoi ana oia i ke ahiahi o ka la 7 o Iune, no ka hoomau ana aku i kana huakai no Alaska, aole i hiki e hele e makaikai i ka luaopele kekai o ua mea kamahao o ke ao nei; aka, ua lele aku oia ma ka moku lelo no Molokai, a ua ike maka i na hua o kana kanawai i hana ai; a ua hui kuka pu me na kanaka e noho la ma na aina. Eia iho kana mau olelo i ko oukou meakakau, no ka mea ua kamaaina laua:
“Ua hele mai nei au e ikemaka i na hana e lawelaweia nei ma Molokai. Mamua hoi o ka lohe pepeiao wale no. Ua ike no hoi oe e John, i ko@u mau manao kanalua no kela kanawai au i hele ae ai e koi no ka holoholoia. Ua ike no hoi oe o ka makemake nui o na kanaka o keia mau la, o ka hoi ma na kulanakauhale, a e haalele i na wahi mahiai. No keia mau kumu, ua komo mai iloko o@u ke kanalua no ka homolua o kau mau mea i manao ai a i kokua pu ia mai hoi e ko kaua hoaloha maikai i hala ke Alii Kuhio.
“Ua ike no hoi oe, i holo keia kanawai mamuli o ka olua kou ana ia makou. A ua hooholoia keia kanawai mamuli oia mau koi ana. Aka, iloko no nae o@ u ke kanalua no ka hiki e loaa ka holopono ana o na hana apau. No keia kumu, ua ae au e lawe i kekahi o ko@u manawa no ka holo ana mai e ike maka no@u iho, ina paha ua loaa he mau hoailona o ke nee mua ana o na hana.
“Well, John, ua hoi mai nei au mai kela huakai mai, me ko’u ako nui no e ike i kela wahi kaulana o oukou, ka luaopele, aka, ua ike au ina e ike ana ina mea o hanaia nei no oukou na kanaka Hawaii ma kela aina; no laila, ua hoole au i ka hele ana i Hilo, a ua lele aku ma ka moku lele no Molokai, a hoi mai la, malaila mai. O ka@u e makemake nei e hoike aku ia oe, ke ike nei au i ka holomua. Ua hele au ma na wahi apau o kela mau aina; ua ikemaka i ka waiwai o ka aina, me kona lepo momona. Ua hele au e launa pu me na kanaka e noho la ma ko lakou mau home. Ua ai i kekahi ipu nui, aole au i ike i kekahi ipu pela mamua, a ua ike i ka ono, he ono hoi i ike ole ia e au@u mamua aku nei. Ua hiki ia@u ke hooia aku, aole hana i lawelaweia no ka pono o kekahi lahui kanaka elike no keia I hanaia no oukou. Ke hooia pu nei au, ua pololei ka olua mau hoakaka no oukou na kanaka Hawaii. Aolepoe waipahe e loaa mai oukou; aole no hoi au i ike i kekahi lahui lokomaikai elike mai me oukou.
“E hoi aku ana au, a e makauana e paio no ka pono o keia kanawai i hanaia no ko oukou pono. He oiaio, o na hoa lehulehu o makou i hana ai i keia kanawai, ua pau loa i ka haalele i ka hale lunamakaainana. O Cannon, o Rodenburg, o Johnson ka lunahoomalu o ke Komite Rula, a he lehulehu wale iho o na hoaloha oke Alii Kuhio. Nolaila, e ike mai no oe, e lilo ana makou ma ka hapa uuku. He oiaio no paha, eia no o Curry ka luna hoomalu o ke Komite Teritore, kou hoaloha, a e mau ana kona ku kiai ana i na pono o keia kanawai, aka, aole i ikela na mea e hanaia mana ana ma keia mua aku.”
“Ke hoi nei nae au, me na manaolana oi aku o ka paa, e holomua ana keia mau hana no ka hoopulapula ana I kou lahui. A e lilo ana keia kanawai i mea alualu nui ia e na kanaka o Amerika no ka hookuonoono ana I na aina o keia mua aku. Mai poina oe i ke kakau ae ia@u no na mea i makemakeia e oe no kei kanawai.”
I keia keonimana no ko oukou meakakau i kakau aku ai ame Curry no na hoololi i hoohololoia mai nei ma o ke koi ana aku a ka Elele Baldwin. He mau hoaloha pilipaa ka launa ana.
Ma kekahi paina i haawaiia no kekahi mau lala o ka Ahaolelo Nui, e ka Hui Civic o na Hawaii, ua haiolelo mai no o Johnson no keia kanawai. Ua olelo mai oia, ua waiwai keia holo ana aku nei ona e ike i na kanaka ma Molokai, aka, ua ike nae oia i na aina apau i hookaawaleia no na Hawaii.
O ka ninau wai paha, ka ninau ano koikoi loa no keia hoihoi ana aku i na kanaka ma Molokai. He mau eka he mau tausani kana i ike ai, aole e nui loa ana na pomaikai, ina aole e loaa ka wai. Aka, ina e hele ae ana kekahi mau noi dala no ke kii ana i wai, e kokua mai ana ana oia ia mau noi ana.
Ma aoao hoi oka mea kakau, ke hoomaikai nui nei oia i ka hiki kino ana mai o keia keonimana, no ka mea he waha mana kona, oia ka aoao Repubalika e noho poo ana ma na hana kaukanawai ma Wakinekona. He lala oia mai ka Mokuaina mai o Wakinekona, ma keia aoao akau komohana o na kapakai o Amerika. He kanaka i ke haiolelo, a ua hoomau kono kohoia ana e kona mahele lunamakaainana, o kela Mokuaaina. Ua puka mai nei no ia i keia kohoia ana mai nei, a ma ka nana aku e loihi ana kona paa ana ia kulana.
E hoomanao nao kakou aia no he niau tausani oka aina ma na Mokupuni apau o keia Paeaina, no na kanaka Hawaii no. Aia na Hawaii he mau tausani o na aina helu ekahi no ka hiki mai no ia o ka manawa no ka wehe ana ia mau aina.
Eia no hale kula o Kaunakakai ke manaoia nei e wawahi a e hoihoi aku maluna of na apana aina i hookaawaleia e ke Komisina o na Home Hawaii, no ke kumu aole i lawa ka nui o ka aina kahi e ku nei kela mau halekula. O ka hoomaka aku la no ia o ka nee ana o na hana ma keia ninau hoonaauao ana i na keiki Hawaii. He nui ka aina i hookaawaleia no keia oihana e na Komisina. E lilo ana ke a@oia aua o na keiki Hawaii ma kela kula i mea ma ke alanui o ka naauao mahiai ame hanai holoholona. O keia mau naauao e loaa ana i na keiki ma kela kula, he mea e alakaikana i ka manao o le kanaka o keia mua aku aia ma keia mau oihana. Aole paha he mana e lawe ai ka hoouluia ana o ka ai ame ka i@a ma Hawaii nei no na kanana e noho mai ana o keia mua aku, a no keia kumu, e mau ana no ka hookomoia ana mai o na meaai
MOOLELO O KA HALAWAI A NA
KOMISINA HOME HAWAII.
O IUNE 5, 1923
Mamuli o ka loaa ana aku o na koe o ka Mooleo o ka lahui i halawai i hala i na Komisina, ua holoholoia o apono i ka moolelo.
I ka weheia ana o ka halawai, ua hoakaka mai ke Kakauolelo, ua waiho aku oia i na kope o na nota I ka Loio Kuhin, aole nae i loaa mai kana pane, ame kaua hoakaka no keia mea.
Ua hoike pu mai no hoi oia ua kuka laua me ka Loio Kuhina maluna o ka Hale Hoahu, kokua i na kanaka, a ua koi mai Loio Kuhina e haawiia aku iaia he manawa mamua o ka hiki ana iaia, ke haawi mai i kana pane kanawai.
Ua hoike pu hou aku no hoi ke Kakauolelo, ua hoikeia aku i na kanaka ewalu i waiela ko lakou kohoia ana e ke Komisina no na apana aina he ewalu i koe.
Ua hoakaka aku ke Kakauolelo ua hoouna aku oia he elua leka i hoopaaina ma ka heleka, oia hoi ia Mrs. Miriam Kapana ame Mr. David Martin no na mea e pili ana i ka laua maau palapala noi aina, no ka mea aole i loaa mai ka pane no ko laua lawe i na aina.
Ua ninau aku ka Lunahoomalu ia Mr. Lyman no ka hele makahiki ana aku nei no ka hele makaikai ana aku nei a na lala o ka Ahaolelo Nui i na home o na Hawaii ma Molokai, a ua pane mai oia, ua hele aku lakou, a ua kuka pu no me ua kanaka ma ko lakou mau home.
Ua hoike aku no hoi ko Kaukauolelo, ua pau ka palapala la aina ona na apana aina o kauhale o Kalanaianaole I ka hanaia e Mr. Jorgensen e hoike ana i ke kahua o na halekula.
Ua hookomo mai ke Kamaliiwahine Kalanianaole I kekahi olelo hooholo ppenei:
E Hooholoia, e ke Komisina Home Hawaii e koiia aku ke ana aina o ke Teritore e hoolilo i ka Palapalaaina i hoopaaia ma ke Helu 2696 ma o ka pakui ana aku i na pa-hale he (26), hookahi pa kula ame pa kinipopo ame pa hooikaika kino i ku like me na hoike i hoolawaia mai i ke anaina of ke Teritore o ke Kominina Home Hawaii ma o ko lakou Enekinia, Mr. Jorgensen.
Ma ke noi a Mr. Akana, i kokuaia mai e Mr. Duncan, ua hooholo lokahiia ka olelo hooholo.
Ua hoike mai ke Kakauolelo ua kuka laua me Mr. Jorgensen maluna o na mea laula a ua koi aku oia i ka enekinia e hooikika oia e pau kana mau hana mawaho i hiki ai iaia ke haawi mai i kona manawa apau loa me ke Komisina ma ka la 1 o Iulai, 1923, i hiki ai o kupono kona uku e ukua nei e ke Komisina.
Ka weheia ana o na apana pa-hale. Ua koi mai ke Kakauolelo e hoomaunia aku oia e hoolaha ma na nupepa no ka weheia ana o kekahi mau pa-hale, a e koi aku ana e hookomo mai na kanaka i makemake i keia mau pa-hale i na palpala noi aina mamua o ka ia 14 o Iulai, 1923. Me ke noi @ Mr. Duncan, I kokuaia ua holoholoia keia.
Ua hoikeia mai ke Kakauolelo ua kakau aku oia ia Mrs. Kapana ame Mrs. Martin, ina aole e loaa mai ana ka laua pane, e hoopauia ana ka laua palapala noi aina.
Ua hoike mai o Mr. Duncan i kona manao, ina ua loaa oke mai ka laua pane he mea pono no e hoopau ka noonoo ia ana o keia manawa.
Oiai aole he mau hana i koe, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i ka la 12 o Iune, 1923. GEO. P. COOKE
Kakauolelo ame Lunamanahooko.
O kekahi paha keia o na hoike waiwai loa, ma keia mea o ka mahiai ana a loaa kekahi palaoa e hiki e – puka pono, ame kona lawa ana e hiki e loaa mai ka palaoa. Ua kanuia kela palaoa i ka mahina o Ianuari, a iloko o na pule hope o Mai, ua hiki e okiia@. He mau mea hoao wale no keia I manaoia ai, aka, ua hoike mai kona waiwai ko kanu nui ia.
KEKAHI MAU KUMU I HOONELE MAI I NA KANAKA HAWAII I KA IKE KALEPA AME HOOMAKAULII
Ia kakou e huli ae ai a nana ma ko kakou noho laapi@ ana, hookahi paha mea ike maopopo loa ia i keia mau la o ko kaou noho ana. O ia no ka nele o ka ike ana aku i na kanana Hawaii e noho mai ana maluna o na oihana kalepa o Hawaii nei. A mamuli o keia nele ana, ua ulu mai na ninau, a ua hookuiia mai ko oukou meakakau no keia nele o na kanana Hawaii I ke komo ana aku iloko o keia oihana ano nui.
Ua ahona iki ae paha ko kakou lahui i na la i hala aku. Ke hoomaopopo nei au i ko@u mau la opiopio, no ka mea he maauaua ka hana a ko@u kupunakane, a ua ike aku i ko ano o kana lawelawe oihana. Ia mau la, ua nui maoli no na kanaka Hawaii e lawelawe ana I keia mau oihana, ua loaa no halekuai o kekahi poe, a mai ia manawa mai no paha ka malama ana o kela keonimana o Kaelemakule ma Hawaii, Kailua, i kona hale kuai, a ke hoomau nei no ahiki i keia la. La mau la, ua lehulehu no na kanaka, e noho ana maluna o na halekuai, aka, o ka mea oi aku, o ia no ka paa mau ana I ka oihana kalepa? Hookahi no kumu, a oia ka@u e hoomaikeikei aku ana i k apoe lehulehu I keia ana kolamu.
E ike mai kakou e na kanaka Hawaii, aole na kanaka Hawaii i kukulu i na oihana ano nui elike me ko keia la. Aole mau hale hana lole, kamaa, papale, kaa, ai, na pono mea hana, am na mea like. A mamuli o keia nele i keia oihana, ko kumu o na hana kalepa, ua loaa alo iho la ka ike kalepa i na kanaka Hawaii, a mamuli o keia nele, ana ,ua hiki ole kela ike e hoouluia e na kanaka Hawaii.
O keia kumu nele i keia mau hale oihana iwaena o na kanaka Hawaii, mamuli mai no ia o ke kumu, aole he mau koi no ia maua mea, oiai e hana una no kela kanaka ame keia kanaka i keia mau mea nona iho. O ia hoi, ua lawa na kanaka Hawaii i ka ike a ua lawa i ka manawa e lawelawe ai keia mau mea apau, no lakou iho, me ka manao ole aku na hai e hana mai. O ia hoi, ua na kanaka ao e hana na malo ame na pa@u, na lole o na kane ame na wahine o ia mau la. I ka hele ana ma na aina aa ua lilo iho la ke kamaa i mea hoopakele mai i na wawae, a ua hanaia na kama. No na papale, o na kanaka ohule wale no na kanaka manao nui ia mea o ka papale, no ka wela paha o ke poo i ka la, a ua hanaia no he mau papale no ke pale ana aku i ka wela o ka la. Na kaa hoi, aole i ikeia ia mau mea, oiai o ka auamo no ka mea maa o ia mau la, ma ka hali ana i na ukana. Ua loaa na mamaka, a ua maa mu na kanaka e hele ana ma na huakai lihi i ka auamo i ka lakou mau ukana. I ka manawa kaua, ua hookaawaleia na kanaka na kanaka na kanaka auamo ukana, na meaai, a me na mea kaua. He puali okoa ia i na la kahiko, iloko o ia oihana o ka oihana kaua. O ka ai hoi, aole he mau hale hana meaai, elike me ko keia mau la, no ka mea e hana ana no kela ame keia oihana i ka lakou mau meaai, ke kalo, ka uala, ka uhi, na ai nui oia mau la.
No na pono mea hana hoi, o kahi laau palau no ka mea mahiai, a no keia kumu, ua hiki e loaa ka laau palau a kela ame keia kanaka mahiai ma na wahi like ole o Hawaii nei, a i kukulu halekuai ana aku hoi ia e aha, no keia mau mea haua?
Mamuli o keia mau kumu e ike mai no kakou, aole io no he mea ao nui, a kumu kupono paha o ka imi ana aku o na kanaka Hawaii i ka ike kalepa. No ka mea, aole he mau waiwai o kalepa aku ai. No ke kumu ua hoolawaia no kela ame keia oihana ma na mea apau e ko lakou ike iho no.
O na malo ame na pa@u ua hanaia mai na laau mamaki mai. A he mea ulu nui ia mau la ma na wahi like ole e kokoke mai ana I na mahinaai.
Aka aia no he mau mea i kalepaia, a he mau mea helu wale no nae. O ia no na koi kalai, ame na upena, a o ka waa no hoi, aka, aole ona lawe heleia, ua maopopo no na wahi e loaa ai na waa, o ia no na kahakalai ia mea. Ma Hilo, a ma na Kona, na wahi e loaa ai keia me o ka waa, no ka mea, aia mauka o Olaa kahi ulu nui ia o na laau kupono ia ka hana waa wan; a aia no hoi ma n Kona, no ka mea o na aina, e ae, ua mamao loa no laau koa, a ua hiki ol e laweia mai aia mau laau no ke kalai ana aku i waa. He oiaio no, ua loaa no kekahi mau waa mai na laau pae mai, aka, he uuku loa na waa I hanaia mai ia mau laau mani, no ka mea he kakaikahi no ka pae ana mai o na lau nunui maikai a, kupono, noka hana waa ana.
O na kio kalai hoi, o ia paha ka mea paakiki loa. Ma ka mokupuni holookoa o Hawaii, ka mokupuni nui loa hoi o keia mau paemoku, aole paha i oi aku mamaua o eha wahi ka o ka wa kahiko. Aia i ka luna o Maunakea, ka lua hui, a aia no hoi hookahi lua e pili la me ka lua pele ma Kau. O keia mau lua ma koi, na lua i ikemakaia e ko oukou meakakau, aka, o kekahi mau lua e aku, aole i ike maka, ua lohe wale mai no nae, aia he mau lua hou aku.
Aole no i makemake nui loa ia na koi ia mau la, no ka mea, aole no he mau hana ano nui no ia mea he koi. Aka no ka poe makemake kalai waa ame akua, o lakou na kanaka makemake kala waii ame akua, o lakou na kanaka maemake koi. No ka mea o na akua kii oloko o na heiau a me na hale mua o ka wa kahiko, he mau wahi makemake huiia ke kii akua. O ka poe kukulu hale. No ke kaka ana i na wahiee kahu imu, ua makemake ke koi, aka, o na koi i kumumu no ua koi oi hana. No keia uuku loa o na wahi e loaa ai ke koi, a ua uuku pu no hoi na wahi e hookalaia ai keia mau koi, pela i lilo ai na koi i na la kahiko i mea maauaua ia, e ko kalou mau kupuna. A mamuli o ka uuku o na wahi kalai koi, ua uuku pu na kanaka kalai koi; a mamuli o keia uuku, pela no i lilo ai i mea maauaua ia e na kanaka kakaikahi, a ua uuku loa no hoi na kanaka e lawelawe ana ia oihana.
O na upena, he kakaikahi loa na upena maauaua ia, no ka mea , o na upena lilii, holoholo, kau ula, ame na mea like, ua hiki no ia e hanaia e na kanaka me ka nui olo o ka luhi; aka, o na upena loloa, lau, a lawai@a malolo, kuu, ame na mea nunui, o ia na mea paaia e na konohiki, a o keia mau konohiki, a o keia mau konohiki, na na kanaka no e hanaia mau upena, a nolaila, aole he maauauaia, no ka mea o ka poe na lakou e hoohanaia mau upena, ua loko no.
Mamuli of keia nele i na mea kalepa, pela iho la i ike ole ai na kanaka Hawaii ia oihana, a mamuli o keia nele ana ia ike, ua loaa ole ka mea oi aku keia noho ana, o ia no ka noho paonioni ana o na kanaka ma na mea okoa ae. O ka noho paonioni ana, o ia no ka makemake ana o na kanaka e loaa na mea e ola ai me ka maalahi; me ka uuku loa o ka hana; me ka loaa ana o ka waiwai, o ia hoi na dala ka mea e ohiia ana ma keia mea o ke kalepa
KA MEA NUI I KA NOHO LAHUI ANA O NA HAWAII
Aole paha he ninau ano koikoi ae mamua o keia kau ae la maluna. A i keia mau makahiki aku e nee mai nei e ike a maka maoli ai kakou e na Hawaii i ka oiaio o na olelo a ko oukou meakakau e hoopuka aku ana i kela helu. No ka mea elike ole ana paha ko kaou manao mauna o keia ninau.
Ka mua, e pili ana no ia i ka noho ana o na kanaka Hawaii maluna o na aina e loaa mai ana ia kakou ma keia mua aku, a i ole e paaia nei paha i keia manawa. Aole he mea e ae e lilo ai kekahi lahui i poe kuokoa, a ulakolako, ina aole e loaa ana na aina, kahi e ku ai na wawe a keha iho ke kanaka, “he lani iluna a he honua ilalo.”
Mahope mai o ka mahele aina o ka makahiki 1848, eia na eka aina i loaa i na kanaka Hawaii; 1,600,000 eka i ua alii, konohiki, ame ka moi, ma ke ano he aina ponoi no lakou; 28,000 i na makaainana; 1,500,000 i ke aupuni, ma ke ano he waiwai hoolilo hou aku i ka poe e makemake mai ana; a 1,000,000 i ka moi ma ke ano he mau loaa ua hiki iaia ke ai, aka, o ka hoolilo ana, ua papaia oia.
I ka loaa ana mai o keia mau eka i na kanaka Hawaii, ua haawi pu ia mai ka mana e hoolilo aku, ina lakou e makemake ana, a me keia ua hiki e moraki aku. Mamua o keia loaa ana o keia kuleana hoolilo, mamuli o ka loaa ana mai o ke kila i kela a me kaeia kanaka Hawaii, pela iho la kakou e ike nei ua lilo aku ka hapanui o na aina i ka poe malihini, a ke noho nele nei na kanaka Hawaii.
Mai na kamaainana aku, ua uuku no na aina i loaa mai ia lakou, a no ia kumu ua uuku no ka mea e hoolilo aku ai, he 28,000 wale no eka ia lakou, aka, ehia la eka e paainei e na pua a ka poe i loaa mua mai keia mau aina. O na aina i na Alii ame na Konohiki, o ia ka nui o na aina, no ka mea he 1,600,000 eka ia lakou. A ua hiki ia kakou e olelo ae i keia la, mai keia poe aku i nui ai na aina o na malihini e paa mai nei. Hui pu hoi me na aina aupuni, no ka mea he 1,500,000 i paaia.
e ke aupuni, a mailoko ae o keia mau eka, ua hooliloia aku a aneane no e pau loa i keia la, he uuku wal no o keia la, he uuku wale no o keia mau eka i pili mai me na kanaka Hawaii aka, o ka hapanui, ualilo aku no i na malihini. O keia wale iho la no na eka aina o ke Teritore nei.
Mamuli o ke keia haawina ana mai o ka mana i ke kanaka paa aina e hoolilo aku i kona mau eka aina, pela ihola, i noho mau eka aina, pela ihola, i noho nele ai ua hanauna o keia la. Ina, ma keia haawi aina ana, ua hooholoia he kanawai e hiki ole ana i na kanaka Hawaii e hoolilo aku i ko lakou mau aina, ina la, keia la ke paa nei no kkou na Hawaii i ka hapanui o na aina o keia maue paemoku, a ua hiki ole o oleloia mai he poe nele aina na Hawaii. Aka, aole pela i hanaia ai ke kanawai.
He oiaio no, o ka paa ana o ke kanaka i koua kil, a e hiki ana iaia e hana i koua aina elike me kana i makemake ai, aka, o ka hopena, nele. aole na kanaka Hawaii i ike i ka waiwai o keia mea he aina. No kekahi mau haneri makahik o ko lakou noho ana aku malao o na alii nu nui, n na keia mau alii e haawi mai kou aina. I ka manawa o make ai kela Moi oia mokupuni, ua maheleheleia ka aina e kona hoilina,, a i ole mea paha i lanakila mai luna oia Moi, iwaena o na alii hoi malalo aku o keia moi hou. No keia kumu mai na kaua, no ka mea, ua makemake ole na alii kahiko i keia mahele hou ia ana o na aina.
Mamuli o keia noho paa ole ana o ke kanaka maluna o ka aina e hiki ana iaia ke olelo iho nona pono ia aina, pela kakou na hanauna o keia la, i olelo ai i ka waiwai oia mea o ka aina. A i ka manawa e loaa ai na pelo e hoolilo aku, ua liko io aku la no. A i kekahi manawa, mamul o ka puni lealea, ua nele, a ua kii aku i ka waiwai i koe malalo o kou malu, o ka aina, a hoolilo aku la.
Aka, ina i loaa ole ke kuleana i ke kanaka Hawaii e hoolilo i keia mea o ka aina, ina aole e nui na pelo, ho ka mea ua ike no, aole e loaa aku ana. A e paa mau anu na aina i na kanaka Hawaii.
Aka, ua hala aku keia mea, a nele e hoihoi hou ia mai ana. I keia la, ua hiki i ke kanaka e hoolilo i kona aina, no ka mea, o ka naha ia i ae ia mae e ke kanawai. A e paa ana kela kanawai no kekahi manawa mau loa.
Aka, aole nae e hiki ana o hoopaaia keia manao kuai o ke kanaka, ina e aela ana oia e ke kanawai e hana pela. A mamuli o keia ikeia ana o keia kulana nawaliwali o na kanaka Hawaii ma keia ninau pela i hanaia ai keia kanawai hoopulapula, e paa mau no ka mana o ka aina ma o ke aupuni, a e noho hoolimalima aku ke kanaka i ke aupuni, no ka aina ana e paa ana. O keia hoolimalima nae, aole i like me na hoolimalima mawaena o ke kanana me ke kanaka, no ka mea, e liko ana na hana hoopomaikai maluna o ka aina, i lawelawela e oe, i mea no ka haku aina e koi mai ai i na dala oi ae i kou manawa e hele aku ai e hoolimalima hou i ka aina, i ka pau ana o na makahiki hoolimalima mua. Ma keia wahi, i lilo ai ka noho ona ole ana o ke kanaka i kona aina, i mea manaoia he mau hana hookaua kuapaa, a lilo no hoi i mea ku-e nuiia e Amerika, ahik mai no i keia la.
Aka, aole oe, ma keia kanawai e hoolimalima ana i kou aina me kekahi kino kanaka, aka, me ko aupuni malalo o kekahi kanawai i hanaia. A no ia kumu, aole e hiki ana i ke aupuni ke hoopii ae i ka uku hoolimalima, i ka manawa e ikeia ai ua nui na pomaikai maluna o ka aina, ahiki ole paha ia oe ke haalele aku, no ka mea ua kuhikuhiia ma ke kanawai, he hookahi no uku hoolimalima, aole e loli ae mamuli o ka nani ana o kou aina a i ole mamuli paha o kou hoopomaikai ana i ke ano o keia aina.
Mamuli o keia kumu, aole e hiki ana e liko keia kanawai i mea hoolilo i na kanaka i poe kauakuapaa a i ole e hoohaiki mai ana paha i kou kuleana maluna o ka aina. Nou ka aina elike ka loihi me kou noho ana ame kou uku ana aku i ka uku hoolimalima o hookahi wale no dala o ka makahiki. Ua hiki ia oe e hana ma na ano apau i kou aina, ma ka hooi ana ae i kona waiwaiio, me ka hiki ole i ke aupuni i ke komo aku e koi e hoopii ae oe i ka uku makahiki.
I ka manawa i koiia aku ai ka hooholoia ana o keia kanawai, ua nui ke ku e ia e na lala o ke komite no ka mea aole lakou i apono i ka haawi ole mai i ke kila o ka aina i ke kanaka i noho maluna oia wahi no kekahi mau makahiki he 15 paha, a ua heomiia mai na makahiki i makemakeia e ko oukou meakakau e ko oukou meakakau, ka mea nana i paio keia kanawai no kon hooholia mai, mai ka 999 ahiki i ke 99. I keia la ua hiki i ke kanaka e paa i keia aina no 99 makahiki, a ma ka nana iho, he mau makahiki loihi maoli keia. A ina no pela i hanaia ai keia haawi aina ia ana o ua kanaka Hawaii i ka makahiki 1848, ina la i keia la ke paa nei no kakou na mamo a ka poe i lawe aina i kela makahiki, i na aina i loaa mai i ko kakou mau kupuna. Aka, ua keia manawa ka kakou kamailio ana.
Eia kekahi poe, i noonoo ole no keia kanawai, ke manao nei, e hoololi i keia wahi o ke kanawai, ke manao nei, e hoololi i keia wahi o ke kanawai, a e aeia mai no na kanaka Hawaii e loaa ke kila i ka manawa e noho ni maluna o ka aina no kekahi mau makahiki. O keia hoololi kanawai aole na ka poe i noonoonui i ke ano o ka noho ana o na kanaka Hawaii, aka, ma kekahi poe i ku-e i ke kanawai mai kinohi mai ahiki no i keia manawa. Ua oi aku ko lakou aloha i na lahui e mamua o ko lakou lahui pono iho, a ua manao ua hewa loa keia haawiia ana o ka aina i na knaka Hawaii wale no, a hoohelia hoi na lahui e aku.
Oia mau manao ana pela he mau manao kalaiaina ia, e manao ana o ke loaa mai o ka mahaloia e na kanaka o ka na aina o ke alanui e loaa nui mai ai na baloka@. He mau manao pepehi Hawaii kela. Aole i papa ia na lahui e aku i ke koi ana aku i ke aupuni i haawina aina no lakou , malalo o ke kanawai hookuonoono aina e ku nei. He mau makahiki loihi ke ku wale ana o na kanaka naauao o Hawaii nei me ka huli ole i alanui e loaa ai kekahi mau iniha aina i na kanaka Hawaii, ua kanaka no lakou ka aina mai kinohi mai, me ka nihi hele ae o na ku-e ma ka hoololi i wahi e hoolilo hou ia aku ai keia mau pono i loaa mai, ia oe e ke kanaka Hawaii.
Mai ka maheleia ana o na aina i ka makahiki 1848, ahiki i ka lilo ana aku o ka aina ia Amerika, aole he mau hana haawi aina no na kanaka Hawaii wale no. O na kanawai apau i hanaia mai e na ahaolelo i liala@ aku, no ka pono wale no o na lahui i kuleana ole mai i ua la o ka ehaeha i loaa ai na aina i ko kakou mau kupuna. Ia mau la no hoi, i n amoi o kakou ke kuleana nui, ame na ahaolelo i noho nui ia e na kanaka Hawaii, ka hana a@ o na kanawai, a ina he mau manao kekhi@ o na kanaka naauao e haawi aina i na kanaka Hawaii, aole e hele aku i ka lokomaikai o kekahi aupuni e aku e noi ai e hanaia mai kekahi kanawai e loass ai ka aina i na Hawaii. No na Hawaii ke aupuni ia manawa, a no na Moi hoi ka aina, a ua hiki wale no e hanaia na kanawai o keia ano e ku nei i keia la.
Aka, ua hiki ia kakou o keia in ke ike iho, aole i komo iloko o na alakai o ka lahui ia manawa ka noonoo ana i na mea e pono ai ka lahui. Mamuli paha o ka nui hewahewa o na hana o ia mau la. Mamuli paha o ka hiki ole e oni ae, no ka mea o makaiia ana no na hana e kekahi poe ku-e Hawaii. Aka, o ka mea hiki nae e hoomaopopo ia i keia la, ua nele ka hanaia ana o kekai kanawa o keia ano, i loaa mai mamuli o ka hooikaika ana a kekahi poe Hawaii, i ike o ke alanui wale no keia e hiki ai e loaa hou he manaolana no ka hoopulapula hou ia ana o ka lahui.
Mamuli o keia mau mea i ikea o kakou o na hanauna o keia la, aole anei e pono kakou e kakali a hala se he mau makahiki, o ka hoaoia anoa ana o na kanaka Hawaii, e pau ana paha i na aina, a i ole e kuai aku ana no paha i ka manawa e loaa mai ai ke kila. He ninau ano nui keia. Aole kakou e pono e poina i na haawina i hala aku. E hoomanao i ka mahele aina ana, o paa ana na kanaka Hawaii mai na alii ahiki mai i na makaainana he 1,628.000. A o ka hapanui o keia mau eka ke paaia nei e na kahu waiwai o Bihopa, ka hooilina o ka waiwai o na Kamehameha. Ke llaweia ae kei mau eka, ua koe iki wale no na eka aina i na kanaka Hawaii. A i koe iki no ke aha no ka hooliloia ana aku e na Hawaii i loaa mai ua mau aina la. A ina e aeia ana keia hoololi kanawai a keia poe palauolelo, e pau hou aku ana no keia mau 200,000 eka i hookaawaleia mai la nou e ke kanaka Hawaii.
Aole kakou e nakanaka Hawaii e ae aku a e puni wale aku i na koi a kekai poe kanaka i ike ole ia ka lakou mau hana no ka pono ou e ka kanaka Hawaii. Mai ka manawa mai i ae aina Moi o kakou e mahelehele i ka aina me na makaainana ahiki mai i keia hooholoia ana o keia kanawai hoopulapula, aole he mau hana ano nui i hoohanaia e kekahi kanaka Hawaii no kou pono. O na kanawai apau i hanaia no keia mea o ka haawi apau @ hanaia no keia mea o ka haawi @ aua, ua hanaia mai ma ka loaa @ aku o na kokua i na kanaka @ ia lakou e hoi ai iluna o na @ hookuonoono. Ua nele pu no @ kela mau aina i ka wai; ke alanui kupono; kekahi mea nana e @ kuhi mai a e @ i na mea @ e kanu ai; ua koiia aku oe e @ i na mea hiki kupono ole ia oe @ hana. A o ka oi aku, ua hoi @ oe iluna o kou apana aina, me ka nele i na dala kupon no ka hoomaka ana aku i ka hana.
Aole pela keia kanawai. I @ hi loa no, ua haawiia mai oe he @ dala lawa kupono no ke kokua ana mai i ke kanaka e lawa aua i ka aina, no ka hoomaemae ana, ke kuai ana i na holoholona, ka paana, ke kukulu ana i ka hale, ame na hana e ae e pili ana i kou noana aku. Ua lawe mua ia mai ka wai iluna o ka aina mamua o koi hoi ana aku. Ua hana mua ia na ala@ e hiki ai ia oe ke hele. Ia loaa kekahi mea nana e ao mai ia oe i na mea kupono e kanu aku ai iloko o ka lepo o kou aina. O keia mau mea apau loa, ua nele i ka hoolawaia mai ma o ke kanawai hookuonoono aina, i hanaia i na makahiki mamu aku o ka hoohui aina.
Nolaila, o kau@u a@o i na kanaka Hawaii, mai pupuahulu kakou i ka ae ana aku i na koi hoololi kanawai mamua o ka hiki ana e ikeia aku, ua komo paha ka ike iloko o na kanaka Hawaii, aole e hoolilo aku i na aina i loaa mai mamuli o keia kanawai, e haalele paha i ua aina la, a e hele aku paha ma kekahi wahi okoa aku; a i ole manao paha e hoopau i kona noho ana ma kel aina; ua hiki no iaia ke hoolilo i na mea apau maluna o ka aina i hoohanaia e ia, i ke Komisina, mahope o ka noonoo ponoia a a o ka wai@ waiio o kela mau mea. Aole oe e poho ana no ka mea, e loaa mai ana no kau mau dala i hoolilo ai no kela aina
NO ANOAI.
Ma ka nana aku i ka manao o na kanaka Hawaii o keia la, e oi loa ana no inoa e hookomia mai nei, no na aina o Palaau ame Hoolehua, mamua o na apana aina. Aole la e hao i ka ninauia mai i ka manawa hea la e wehe ia ai kela mau aina.
Ma Kauai, ke eliia mai la @ luapao no ke kii ana i wai o ke kahawai o Waimea mauka loa, mauka iho paha o ka puuo Puuokapele, no ka hoopulu ana i na aina mauka o ka hui mahiko o Kekaha, In.. e loaa ana kela wai, a e ikea ana ka lawa pono, e hoohanaia mai ana ke kanu ko ma kela mau aina hoopulapula mauka o kela mau @ i kanuia i ke ko, no ka mea aia no: 15,000 eka no na Hawaii ma kela wahi. He mau aina waiwai nui kela ke loaa ka wai. E ike aku ana kakou i na pomaikai he nui wale na kela wahi.
He hoailona keia, ke ala mai nei na kanaka Hawaii e ike i na pomaikai o ka hoi hou aua maluna o na aina, a e imi i na pomaikai mai ka lepo ne. O keia ke mea a ko oukou meakakau i makemake nui ai, a ua hauoli oia i ka ike i keia manao o na kanaka.
Aole paha he mau oihana ano hoopomaikai mai i ke kanaka i oi aku mamua o ka hanai holoholona, a me ka mahiai. He mau hana koikoi io no paha, aka, o na pomaikai e loaa mai ana i ke kanaka ua oi aku mamua o ia luhi nui. He okoa na pomaikai dala, a he okoa na pomaikai o ka loaa ana i ke kanaka o ke ola kino maikai. Ma ka noonoo ana o kekahi poe naauao, ua oi aku i na pomaikai dala e ako nei ia mai nei e kekahi poe.
Ua hiki loa ia kakou e ike i ka oinio o keia mau manao ana pela. Heaha no ka mea e hoopomaikai mai ana i ke kanaka, ina e nui ana kona waiwai, a make koke nae? Nawau e ai aku keia mau dala e hoahuia mai nei e kekahi poe imi dala o keia la? ma ka nana aku o keia ka kana makemake nui loa ia e kekahi poe kanaka o keia ola ana, o ia @ hoahu ana ame ka hooikaika ana e nui keia waiwai hoahu. I ka make ana e hele kohana, aku ana @ kanaka, a e wai iho ana i @ waiwai.
O keia mau ohia-a Mr. @ aole i piha ekol mahin o e ka nuia ana, a e ohi nei nae oia i na pomaikai o kela luhi ana. E loaa ana he elua a ekolu pahu o ka pule mai kana mala ohia mai. He mea@ ulu keia ma Hawaii nei i na manawa apau, ke hiki e paleia aku ka nalo nana e hoopoin mau nei keia huaai.