Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 22, 31 Mei 1923 — KA HOIKE A LUNAMAKAAINANA RAKER, NO NA AINA O MOLOKAI. [ARTICLE]

KA HOIKE A LUNAMAKAAINANA RAKER, NO NA AINA O MOLOKAI.

- O keia Lunamakaaiuana o l?akfr, JrekaTii kanaka koikoi o ka Ahaolelo o Amerika. He Lunamakaainax,a oia no ka Mokuaina o Kaleponi ae nei, a ua loihi kona mau kau o Jca noho ana he wahaolelo no na leanaka o kona Mokuaina, a nolaila, 0 kaaa mau olelo e hoopuka ai, e "lilo i mea ano koikoi, no ka mea he kanaka nni oia. 0 ka mea kupanaha nae, i kona ihiki mna ana mai, ua hoopihaia oia 1 kekahi mau olelo ano ku e no i ke kanawai hoopulapula o na Ha--waii- A i kona hoio ana i Kauai, a ike i na aina o Kekaha, ame ka •waiwai o keia mau aina, ua hoi mai oia me ka hooiaio nna, ua waiwai ole io ka keia kanawai. 1 hui ana me ko oukou meakakan, a «a kamaaina mua no hoi oia iaia ua hoomaka mai kona hoike i kona mau manao, i kaunuia aku *e ka mea ku-e i keia kanawai, no 'ka nni o ka waiwai o kela mau aina o-Kekaha, Kauai, a ua pinau mai i ke kumu o ka wae oleia ana o kela 'inau aina, i mau aina hoopulapula. Aka, mahope o ka weheweheia ana aku o na kumu, a oia no keia, ka 'mua, aolē e loaa, mamuli o ke ku-e o ka poe waiwai i keia kanawai; >.a lua. o na aina oia ano, he Avaitvai hoahii no nii kanaka Hawaii, ka niA \mai ia mai e ai ke aala e kokua mai ai i na kanaka Hawaii, no ka mea aole o ka nele aina wale uo ka pilikia o na Hawaii, aka, o ka nele f pu i ke c:i3a-e hoohana aku ai; ao ke kolu, i:a oi aku ka momona' ka lepo a me ka loaa wale o ka wai ma kekahi mau hapa o na aina o Molokai, a mamuli o ka loaa ana o ka •u-ai, ua loaa i ke kanaka he manav. a kanu wale no apuni ka makahiki, e va .pau kona mau manao ku'-e aka, .aole n opaha i pau loa, ahiki i ka hooiaia ana mai o keia mau hoaliaka a ko oukou meakakau. L'a liolo aku keia 'Lunamakaainaiia Kaker no Molokai, aua hoi mai nei. Ua ike i na aina o Molokai. Aole o ka ike hapa, e ku ana ma kekahi wahi oioina o ka aina, a kuhiknhiia aku, aka, ua hele kino maoli, a ua hehi i na aina apau, mai ke kai ahiki i ke kaahiwi, a kau o ka waapa samapan, a holo .kaapuni i ka mokupuni o Molokai, a ike i na wai lele e kahe wale la jio i ka moana, ma ka aoao Hikina 0 Molokai, a ua hoi hou, a ua hele ma na home o na kanaka Hawaii, a ua ike i ka lakou mau hana, ame ka noho ana o na kannka Hawaii amo ka lakou mau keiki. A eia kana mau lioike no keia mau aina, a e loheia ana kona leo j ka po Poaha o Mei, 31, 1923, ma j ka hale o ka Ahahui Knlepa o Ho-' nolulu nei, ma kekahi paina poi e r Jianwiia ana iaia e na lala o ka Ahahui Civic o na Hawaii. Eia kana mau olelo: *'Ke hooia nei an, aole au i ike i ka nani ame ;ka liiki pono ana e hookoia keia kanawai. Ua like no kp'u hoomaopopo ole i keia mau mea, elike me rko'u lohe mna ana i ka iini o kela ,Hawaii o John H. Wjse, iaia e hoiJce ana i kona mau manao ma "Waki--nekona, no ka manao ana e holo .keia Kanawai. Ia manawa, ua manao au aole o hiki ana e loaa kekahi pomaikai i keia kanawai, no ka mea, aole paha na kanaka Hawii e hoi ana maluna o ka lepo, no ke kumu, mailaila mai no hoi lakou i hele mai i haalele no hoi no ka hiki ole e loaa kahi ola, elike no hoi me na kanaka Amenka e haalele nei i ko 3akou mau aina mahi, a e hoi ana i *na kulanakauhale. "I kou hiki ana mai nei nae, u hoikeia mai ia'u, o na aina i haamai i na Hawaii he mau aina a o na aina o Kekaha ame fkekahi mau wahi e aku, o ia na aina maikai loa, aka, aole i haawiia mai 1 na kanaka Hawaii, a o na aina .pohaku ame na aina inoino, o ia ka »i haawiia mai aei. Me keia lono, holo oku au i Kauai, a ua ike io i ka maikai o kela mau aina, a oa hiki io ia'u ke hooia iho, o ka aina ieia e kupono ai uo na kana--Ix-a Hawaii. A i ko'u hui ana me ,; Wlao, ua hoike aku au i ko'u pa-

lmohao no ke kii oleia ana o keia mau aina no na Hawaii. Ua hoike mai nae oia i na kumu i lona ole ai keia mau aina, a ua auo kaohi mai ko'u mau manao ahiki i ko'u ikemaka ana i na aina o Molokai. Ke makemake nei au e hoomaopopo aku, i ko'u lohe ana i keia mau olelo a Wiße, aole au i manao he ainn kekahi i oi ae mamua o Kekaha, Kauai, a ua hele aku au i Molokai, me na manao kanalua no. "A aole i pau kela manao kanalua, a i ko'u ike ana i ka aina mai ka moana aku, ua hoomaka mai nae e hoololiia ko'u manao. I ko'u kau ana iluna o ka aina, a hele maoli, aole ma kahi hookahi e naha aku ai, aka, ma na wahi apau, oiai ua hui aku au me ke kakauolelo o kela Komisina Mr. Geo. P. Ooeke, a ua laweia au ma na wahi apau )oa,< mai ke kuahiwi ahiki i ke kai, a ua komo ma na home Hawaii, a ua lohe a ikemaka i ko lakou noho ana ame ko lakou mau manao maluna o na hana a keia kanawai. I'a hele e ike i na meakanu, a ke hooia aku nei, ua pau ko'u kuhihewa no kela mau aina o Molokai e noho ia inai la e na kanaka i keia la. Ke ike io nei au, o ka oi aku kela o na aina momona, a na hapa io iho uo ko Kekaha, Kauai, mau aina. Aole au i ike i ka ulu maikai o na mea kanu ma ko'u aina elike me kela. llq kanaka au 110 ka aina mahiai mai, n o ia no ka'u hana, i ko'u manawa aole hana kanawai. Ua ike aku i ka nui o na meakanu lilee ole, he mea hoi na 'u i moeuhane ole mamua, e ike ana au i kekahi aina ana ka uq|*p, ka kulina ame ha mauu like ole i ke kihapai hookahi. A i ko'u lohe ana mai ua kanuia keia mau meakanu i ,ka malama o lanuari, ua lilo hou kela i mea e hoopahaohao hou mai ai ia'u, no ka mea aole e hiki keia mau hana t ma ko makou aina i kela manawa 0 ka makahiki. "Aka, i kaahele ana ma | ka waapa apuni o Molokai, a i ko 'u ike ana i na \vailtle he nui wale e kahe mai ana iloko o ke kai, a hoi hou a ike i na tau3ani eka nani e waiho mai ana me ka nani a e kakali ana o ka loaa o ka wai no ka hooulu ana i na meakanu, ua hooi .ia ae ko'u hoomaikai i ka mea nana 1 manao e hana kekahi kanawai o keia ano. Aole paha oulioii e ike ana i ka nani ame na pomaikai o kekahi kanawai o keia ano, aka, ke ike nei au, a ke hooia aku nei, o keknhi keia o ka oi aku o na kanawai i hanaia no na kanaka o kekahi aina, me ka nana ole o ka aina hea la ia. ."I ko'u hui ana me na kanaka liawaii, ame ko'u kuka kamailio ana me lakou, a ike aku i na keiki Hawaii ho lehulehu e noho ana me ko lakou mau makua, a ike aku, i ka heluna nui maoli o na keiki, u& hoopau hou ia ae ia manao kanalua o'u no ka hoi ana o na kanaka maluna o ka aina. Mamuli o keia momona nui palena ole o ka aina, ! ua oi aku na pomaikai e loaa ana ! i kela poe kanaka mamua o na hana ma ke kulanakauhale nei. E loaa j ana ka holomua ana o na hana, aole o hiki ia'u ko hoole. "E hoi ana au me ka hooikaika ana e loaa ka wai no kela mau ain-i he mau tausani eka, a oiai owau kekahi ma ke komite hookahekahe wai, ke hoi nei au me ka manao e hooikaika e loaa io kekahi haawina no keia hana no ka pomaikai 0 na kanaka Hawaii. Aole au i ike 1 kekahi lahui lokomaikai a waipaho elike mai mo na kanaka Hawaii. A he mea ku io no i ka pono ke komo ana mai o ke Aupuni Makua e kokua i na hana e hooholomuo ia ai ko lakou hoopulapula' hou ia ana. •'Ke hooiaio nei au i ka naauao 0 na hana wae aina i ka manawa 1 waeia ai keia mau aina. O ka loaa io ana no o kekahi mau kokua mai ke aupuni mai mamuli o kekahi mau dala ke alanui e hiki io ai e loaa ka holomua o na hana o keia ano. A ma ka hopena, ke haawi nei au i ko'u hoomaikai i na kanaka nana i lawe ia'u a ike i kela mau aina nani o Molokai, k hoopauia hoi ko'u kuhihewa ma' kekahi mau mea a'u i manao ai o ia ka oiaio." Ke ike mai la no kakou, eia no ka mu ke hoao nei e hoinoino i na hana maikai i manaoia no ko kakou lahui. Ua komo maoli aku no o hoopiha i keia Lunamakaainana me rxa manao *ta hana epaia keia kanawai,

a o na aina maikai io no ua haawiia aku i na mahiko. O keia paha kekahi o na olelo hakuepa lapuwa]c loa, a e hiki walo ana no ke ikeia aku he mau manao keia o hoinoino mai ana i'ke kanaka nana i hana keia kanaAvai. He mea hiki ole ke hooleia ua ku-eia keia kanawai me ka ikaika loa e na hui niahiko, a ina he pomaikai kekahi e loaa ana la lakou, pehea hoi'lakou i ku-e mai ai? Aka, ina kakou e hoi aku ana i na la i noonooia ai kela kanawai ma ko kakou ahaolelo nei, e ike ana kakou i na ku-e lehulehu. Eia no keia mau nupepa ke waiho mai nei, a ua hiki loa e kiiia aku a e heluheluia keia mau manao ku-e. Nolaila o ka manao ana ua hanaia ke kanawai 110 ka pomaikai 0 nn hui mahiko, o ia kekahi o na hoike wahahee loa. 0 kekahi no hoi, pehea la o hiki ai e hoi aku na kanaka maluna o na aina, ina no o na aina o Kekaha kai haawiia mai, no na Hawaii, a nele i ke dala, pehea hou aku la kakou e hana aku ai. Elike ana no me kela mau Hawaii ame na lahui e ae e noho mai la ma na aina momona o Waiakea. 1 keia la, mamuli o ka hana epa a kela hui mahiko, ua hooliloia kela poe kanaka i poe nele i na pomaikai 0 na aina a lakou i lawe ai, a ma ka nana aku, aole e hoi mai ana kela mau aina malalo o lakou a hala na makahiki he 15 a oi aku no paha. Ke ike pu mai la no leakou, eia keia kanaka mai kahi e mai i hele aku a nana i kela mau aina o Moiokai, me ka p;ha o kona manao me ka manaoio ole i ka maikai o keh mau aina. Aka, ua lilo nae kela mau olelo. hoopihapiha i mea e hooi loa ia ae ai kona hoomaikai i na hnna a keia kanawai, i imiia no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. Aole io no paha e pau lon ana ke-ia mau manao ku-e o kekahi hapa o ka lahui, mamuli o keia mau hoino 1 kauia aku e na kanaka i ike ole 1 na mea maikai no ka lahui. Aole io no .paha e ike ana ka lahui i na mea maikai iloko o keia kanawai, ahiki maoli ana no i ka hoopihaia ana o Molokai me na home liauoli ame kekahi hapanui o ka lahui, e ohi ana i na pomaikai he nui wale. A ia manawa no o ulu hou ae ana no kekahi mau olelo hoino i ke kanaka nana i hooikaika e loaa kekahi kanawai o keia ano. He kanawai, aole mai kinohi mai. He kanawai i ike ole ia e ko kakou mau alii oiai ia lakou ko kuleana o na aina aupuni o keia Paeaina. Aka aole he hana i alakaiia aku ko lakou mau manao maluna o ke kahua e hiki io ai e hoi na kanaka maluna o na aina, ke alanui o lie kahua e hiki io ai e hoi na kanaka maluna 0 na aina, ke alanui mua o ka hilei ana e hoopulapula hou ia keia lahui. Ia mau la, aole haku maluna o lakou. Aole kanawai e hiki 010 e hooholoia. Aole mau ku-e ana, no ka mea no lakou ia mau aina. A 1 ka hiki ana mai nei nae i ka manawa i hoouluia ae ai kekahi mau hana no ka pomaikai o keia lahui, na na k'anaka Hawaii no e hailuku mai nei, na kanaka hoi i hooia ole mai i kekahi mau hana ma ko lakou aoao no ka pomaikai o ka lahui. Loaa mai la nae hoi ka aoao ku-e i keia kanawai i na pohaku e haki ai ke kaa. Eia kekahi kanaka i puni io maoli no i na hana hoopunipuni, ua huli a hoomaikai mai i ke kanawaL Ke pii maliuahua mai nei ka makomake ame ka iini nui o kekahi poe e lawe i ua aina ma Molokai. I Molokai aku nei kela Haole o ka Ahaolelo o Amerika o Ral;er, a ua nui kona mahalo i keia kanawai ame na aina i waela no na Hawaii. Wahi ana i ka makua o keia kanawai. J. H. Wiae, "la'u ihele aku ai i Kauai a ike i kela mau aina o Kekaha, ua komo mai iloko o'u V.a makemake i kela mau aina, a ua ninaii iho heaha la ke kumu o John Wiso i lawe ele ai i kela mau aina no na Hawaii. I ko'n hele ana nae a ike i kela mau aina o Molokai ke hoomaikai aku nei au ia oe e John H. Wise, no ka ike ana o kou mau maka i kekahi aina i oi aku mamua o kela mau aina o Kekaha, ma Kauai. A ke hooia nei au, ua oi aku ka momona o ka lepo o kela man aina o Molokai, mamua o na aina a'u i ike ai ma na wahi e ae, e hui pu ana me ko 'u aina.