Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 19, 10 May 1923 — KE KANAWAI O KA HOOLE WAIONA. [ARTICLE]

KE KANAWAI O KA HOOLE WAIONA.

Ina kakou e huli a e hoomaopopo i ka moolelo o na lahui kanaka apau maluna o ka honua, ko lakou mau pilikia, e ike ana kakou, kekahi hapa nui o ia mau pilikia, ua ulu mai mailoko mai o ka inu nui ana i na waiona like ole. Ua pilia loa na halepaahao me ka poe i hana i na karaima like ole, mamuli o ko laf*ou inu ana i ka rama. Ua nui ka poe iloko o ua halepupule, no ka mea kekahi haawina no ia o ka poe hoomau iloko 0 ka inu nui ana i ka waiona, Ua nui loa na dala i hooliloia ma ka malamaia ana i na keiki ma'i, ame na keiki ilihune i hanauia mai, e na makua inu nui i ka rama. Nui loa ka pololi, ka ilihune, ame ka ma'i o na kulanakauhale nui o ka honua mamuli o ka hoohala ana o na makua i ka manawa, ame ka hoolilo ana i na puu dala nui iloko o na hale inurama. He ninau nui a ko'iko'i io no keia. He kumuhana pili no ia ia kakou apau. Aole loa i hiki ia kakou ke pani paa i ko kakou mau maka, me ka ike ole i keia mau mea, no ka mea, ke auamo like nei kakou i kona kaumaha. Eia no mamua pono o ko kakou ipuka hale. Aole keia he ninau pili i na aina mamao wale no, ame na lahui e, he ma'i keia 1 kauia mai maluna o oukou e na hoapaaua apau o Hawaii nei. He ma'i keia e ai ana iloko o na iw,i, iloko hoi o ka io, a iloko pu o ko kakou mau naau, ka poe e noho nei maluna o ka aina uliuli o na kupuna, ka "Paredaiso o ka Pakipika". Ina aole make na anoano o keia ma'i, e ulu ana kona mau aa, a e paa ana kona mole, alaila e haawipio ana kakou malalo iho ona, a

lilo oia i enemi, nana e pepehi ia kakou, a e hoohaahaa ia kakou ilalo loa. Heaha ka mea a kakou e hana ai me keia enemi? Ina komo ka īnea aihue iloko o kou hale, e aihue i kou mau waiwai, me kou ikemaka iaia, e hookuu wale ana anei oe iaia e hao i kau dala ame kou mau waiwai? He mea pono loa ia kakou e hoomakaukau, a e pepehi kakou i keia enemi weliweli, aloha ole a make, a e kanu aku iaia a nalowale, i ole haawipio ka kakou mau keiki u'i opiopio i kana hoowalewale ana, a hahai lakou i ke alanui. o ka walania ame ka luuluu. Aole keia he kumuhana ano liilii. Aole hiki ia kakou ke lanakila maluna o keia powa, ke ole kakou e hapai i ka kakou mau pahikaua a e kaua ku-e lokahi aku kakou iaia, me ke kuihe ole. E kaua kakou e na makaainana e kaua oukou e na lala o ka Aha-kanawai o Hawaii nei, na senatoa ame na lunamakaainana, e kaua pu hoi oukou e na makai, ame na lun'akanawai. Mai lilo kekahi o oukou i poe kokua i keia enemi puuwai aloha ole, ma ia mea e kumakaia ai oukou i ka poe na lakou i wae ia oukou, a o ka poe hoi na lakou e uku nei ia oukou me ko lakou mau auhau. Heaha ka kakou e hana ai? E hana hou anei kakou i mau kanawai hou e kokua ia kakou? Aole ua nui a ua lawa na kanawai i hanaia. 0 ka pilikia, aole i malama pono ia na kanawai i hanaia, aole hoi i hooko pono aku leekahi o ko kakou mau lunakanawai, ko mau makai, ame kekahi mau lunamakaainana i na hana pono, ame na kuleana pono o ka laleou mau oihana. E makemake a,na au e hoike aku imua o ka lehulehu o ko'u mau hoa Hawaii, i ka oiaio e jsli ana i keia kanawai o ka hoole waiona, i kapaia ka Volstead Law, a i ole ka Hoololi 18 o ke Kumukanawai o Amerika. Ua oleloia e ka. poe ku<e i keia kanawai hoole waiona, ua lilo keia 1 kanawai me ka ae ole ame ka makemake ole o ka hapanui o na makaainana Amerika. E nana pono kakou i ka oiaio. Ma ka makahiki 1917, ua hooliolo na lala o lea ahaolelo ma Wakinekona ho mea pono loa ke hoololiia ke kumukanawai o Amerika, i hiki ke papaia ka hauaia ana, ame -ka inuia o ka waiona o na ano like ole apau, iloko o na mokuaina ame n*i teritore apau o Amerika Huipuia. O ka nui o na Lunj\makaainana i ae aku i keia hoololi i kapaia ka 18 Ammendment, ho. 347, a o ka poe i ku-o hoole ia mea 148 wale no. Aole hiki keia ke lilo i kanawai ko ae ole mai na lala o na ahaolelo o na mokuaina like ole o Amerika. Nolaila ua noi aku la ka ahaolelo o Wakinekona na ahaolelo o na mokuaina o Amerika, ina e ae mai ana lakou i keia hoololi ana i mi naoia, a i hooholoia e lakou, Aole loihi la, a ua ae mai na ahaolelo o 46 mokuaina mailoko mai o ka huina o 48 mokuaina i ka mea i noiia. He 5,048 ka huina o na lala o na ahaolelo i ae ma,i a he 1,263 wale no i hoole ia maa. A o ia ka wa i kuahaua ai ka Peresidena o Amerika Hulpuia, a lilo keia mea 0 ka hoole waiona i kanawai ma na wahi apau o Amerika O na Mokuaina elua o Phode Island ame Connecticut wale no na mokuaina 1 ae ole i ka hoololiia ana o ke kumukanawai elike mo ka mea i noiia. Ma keia ke ike lea nei kakou, ua makemako io no ka lehulehm > keia kanawai, a o ka poe ku-e aku, ka hapanui o lakou, he poe hana, a i ole he poe kuai no lakou i ka rama, a ma ia hana e loaa ai ko lakou ola. Ua ku-e mai no kekahi me ka olelo ana mai: "Aole waiwai o ke kanawai, no ka mea aole i pau ka inu ana, ame ka hanaia ana o ka rama, nolaila heaha ka waiwai o ke kanawai, he mea pono ke hoopauia." I ka wa maliope o ko ke Akua haawi ana mai i na kanawai umi ia Mose ua pau anei ka aihue ana? Aole anei i pepehi hou ia na kana* ka? Ua pau anei ka moekolohe mawaena o kanaka? Ua papa loa ia keia mau mea e ke kanawai o ke Akua amo ke kanawai o na aina apau o ka honua, aka nae ke mau nei no ka uha'iia ana o keia mau kauawai. He mea pono anei ke hoopauia keia mau kanawai mamuli o ka malama pono ole ana o na kanaka apau ia mea? O ke kanawai hea la o ke Akua, a i ole o ka aina, ka i malama pono loa ia e na kanaka apau? Aole au i ike ia kanawai. Nolaila e hana anei kakou i mau kanawai hou me ka pepehi hoopau ana aku i na kanawai kahiko? E nana pono kakon mao a maanei o ko kakou aina o Amerika, a o hakilo pono kakou, a e hoao kakou m ike, ina ua malamaia keia kanawai e ka hapanui o na kupa e noho ana ma ka aina, aole paha? Ua oi aku anei ka pono o ka noho ana o ka hapanui o na kupa o Amerika i keia wa, mamua o ka wa i aeia ai ka hale inurama, ame ka hanaia ana ame ka inu laula ia ana o ka rama, aole paha? Ka nui o ka poe i hoopiiia no ka inu ana i ka rama a ona, mamua a mahope o ka mana ana o ke ka-

nawai hoole waiona. Ma Nu loka, 1915, 22, 635; 1921, 8,169; Ka nui o ka emi iho, 14,466. Ma Kapalakiko, 1919, 17,510; ma ka 1921, 6,839; Ka emi mai, 10,d71. Ma Los Angeles Cal. 1916, 17,510, 1921, 6,839; ka emi mai, 10,671. Ma Portland Oregan, 1915, 6,655, 1921, 2,904; ka nui o ka emi, iho, 3,751. Ma Dctroit, Michigan, 1916, 17,409 1921, 7,220; ka nui o ka emi, 10,189. Dea Moins lowa, 1914, 4,428, 1921, 1,949; ka nui o ka emi iho, 2,479. He mau hoike no keia mai kekahi mai o na kulanakauhale, ma na wahi like ole o Amerika, a ua like no ka hapanui o na kulanakauhale e ae ma ia mea. Olelo mai la o Lunakanawai Gemmill o Kikako: "U'a oi aku mamua 0 600,000 ka emi o ka poe i hoopiiia no ka ona rama ma Amerika 1 kela ame keia makahiki." Ua emi ]oa hoi ka poe make, mamuli o ka inu ana i ka rama me ka palena ole, iloko o keia mau makahiki, mai ka manawa i papaia ai ka rama ahiki i keia wa. Ua hoike mai la o Dr. William H. Guilfoy o ka papa ola o Nu loka. Ua make no ka inu ana i ka okolehao. 1916, 689; 1921, 119; ka nui o ka emi mai, 570. Olelo mai la hoi o Dr. Doanc o ka Philarelphia 6eneral Hospital: Ua emi ka nui o ka poe ma'i iloko o ia haukapila, mamuli o ka inu īlui ana i ka rama, mai ka 2,326 iloko 0 ka makahiki 1918 a i ka heluna 702 iloko o ka makahiki 1921.'' Mamua o ka papaia ana o ka inu rama, ua nui loa na haukapila i malamaia no ka lapaau ana i ka poe ma'i mamuli o ka inu ana i ka rama, ma Amerika. fle 68 haukaj pila o keia ano i kukuluia e kekahi 1 hui i kapaia Neal Institute. Olelo mai la o Dr. Wallaee o ka Neal Institute o Kapalakiko, 1 ' 68 Institute ma Amerika, Umi-kumamalua j makahiki mamua o ka hanaia ana 0 ke kanawai hoole waiona, ua lapaauia he 125,000 a oi poe ma'i. ' Elua makahiki mahope o ka papaia ana o ka inu rama, ua poho keia mau haukapila apau." Pela hoi ma Wakinekona. Ma ka makahiki 1863 ua kukuluia ka Washington Home, i wahi e malama ai 1 ka poe ma'i mamuli o ka inu ana i ka rama. Ma ka makahiki 1917 he 995 ka nui o ka poe i lapaauia iloko o keia home. Ma ka la 4 o Maraki 1920, ua pani paa ia lfona puka, mamuli o ka loaa ole ana o ka pcJe maH rama e lapaau ai. Ma Nu loka, ma Knoxville lowa, ma Wight Illinoio, ma Los Angeles, a ma na wahi e ae apau kahi i kukuluia ai keia mau home, no ka poe i pilikia i ka rama, ua pani paa loa ia ia mau hale, mamuli o ka lawa pono ole o ka hana. Ua oleloia e kekahi poe, ua oi aku ka nui o ka hewa ame na karaima i hanaia i keia wa, no ka loaa laula ole o ka rama i ka poe i maa i ka inu ana ia mea. E nana kakou i ka pololei a i ole ka oiaio ole 0 keia mau olelo. Ma Birmingham Alabama, ua hooliloia he $100,000 no ke kukuluia ana o kekahi halepaahao hou, a 1 keia wa, he mau makahiki mahope o ka maloo ana o Alabama i ka rama, aole hookahi paahao i koe, a ua lilo keia hale i ka aha hookolokolo o na keiki (Juvenile Coury Olelo aku la o Mr. John MeNeil ka hope-lunapaahao o ka halepaahao Kalana o Pittsburg Pa., ia Mr. Gordon, 840 ka nui o na mmi paahao iloko o ka halepaahao, a iloko 0 na la mamua o ka loaa ona i ke kanawai hoole waiona, ua hiki pinepine aku ka huina o na paahao 1 ka 940. I keia la ua nele he 315 rumi i ka paahao olfe." I kekahi la a Mr. Gordon i hele ai i ka halepaahao o Seattle, Washington, he 95 wale no ka nui o na paahao iloko o ka halepaahao, a ua lawa na rumi no 300. Ma Salt Lake City, Utah, hoike mai la o Lunapaahao De Vine i ka mea malalo iho: Ka makahiki 1916, he 297 ka nui o na paahao; i ka 1921, 129 ka emi iho, ua Hke me 168 ka haule iho o na paahao. Ma Kikako kekahi kulanakauhale nui, iloko o ka halepaahao Bridewell. I ka 1917, 17,7484; 1921, 9,653; ka emi iho, 8,095; Ka avalike o na paahao i kela ame keia la iloko o keia halepaahao hookahi ma ffikHko, 1917, 2,090; 1921, 1,302; ka emi iho, 788. E nana pono oukou i keia hoike 0 keia halepaaliao Bridewell lio ka poe i hoopiiia a hoopaahaoia no na hana hewa uha'i kanawai like ole, 'mamua a mahope o ke kanawai hoole waiona: No ka moekolohe, 1917, 65; i ka 1921, 24, ka emi iho, 41; Hoeha a hooweliweli, 1917, 73; i ka 1921, 47; ka emi iho, 26. Hoeha me na mea ku i ka make, 1917, 237; i ka 1921 162; ka emi iho, 75. No ka liooko ole i na aelike o ka mare, 1917, 10,467; i ka 1921, 5,490; ka emi iho, 4,9N0 ka aihue, 1917, 2,046; i ka 1921, 1,568; ka emi iho, 478; No ka haalele ana o ka makua 1 ka wahine ame na keiki, 1917, 661, i ka 1921, o ka emi iho, 660. E nana pono kakou i keia mea hope, i ka wa i aeia ka inu ana ame ko kuai laula ia ana o ka rama ma

Kikako, iloko o keia halepaahao hookahi wale no, he 661 ka nui o na kane i haalele i ko lakou ohana, a maliope o ke pani paa ia ana o na puka o na hale inurama, hookahi wale no kane i haalele i kona ohana. Ina piha ke kanaka i ka rama, haalele kona noonoo kanaka iaia, a huna no oia i na hana o hilahila, a e luuluu ai mahope aku. Ka avalike o ka nui o na paahao i hoopaahaoia no ka ona rama nia ka Mokuaina o Connecticut, kekahi o na mokuaina elua i ae 010 i ka 18th Ammendment, no na makahiki 1915-16 ame 17, ua hiki no ia i ka 6,352 iloko o ka makahiki hookalii. I ka makahiki 1922 ua emi ka heluna i ka la 1,463, 67 pakeneka ka nui o ka emi ana. Ua olelo mai la o Lunakanawai Gemmill o Kikako; -"He 20 pakeneka o na halepaahao o Amerika, ua nele loa i na paahao, mahope o ka mana ana o ke kanawai o ka hoole rama, a iloko o 80 pakeneka o na halepaahao, ua emi ka nui o na paahao mai ka 15 pakeneka ahiki i ke 80 pakeneka." Pehea la ka noho ana o na lima hana ma Ajnerika i keia waf Ua oi aku anei ka nui o na loaa i malamaia, a hoahuia iloko o na banako? Ua oi aku anei ka nui o na ohana e noho nei iloko o ko lakou mau home ponoi? Ua oi aku anei ka maikai o ka noho ana o na ohana o ka poe hanal He mau ninau koikoi no keia, a ua pili ia oukou pakahi e ka poe heluhelu. (Aole i pau.)