Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 18, 3 Mei 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope Ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W. R. Fariington, Lunahoomalu; Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala; Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa Kuopoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a mamao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. @laila @ loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma Keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao @ na nimau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina @ mea like @ i  makemakeia e ninau mai.

 

NA HOOLALA I KA MAKAHIKI 1847, NO KA HOIHOI HOU ANA I NA KANAKA MALUNA O NA AINA.

            Aia maloko o ka moolelo o ka halawai a ka Ahakukamalu o ka makahiki 1847, he mau olelo hoohelo e koi ana i ke Kuhina Waiwai ame ke Kuhina Kalaiaina, e hoomaka laua e hoolili i kekahi mau aina, a o na loaa e huliia aku kekahi mau aina kupono no na kanaka Hawaii iloko o na kulamakauhale.

            Ma keia mau olelo hooholo kakau e ike iho ai, ua hoao no ka i kela mau makahiki loihi i hala aku, oiai na kanaka e hoomaka ana e lawe i mau aina elike me ka Mahele Aina i hooholoia i ka makahiki 1846, a i hookoia i ka makahiki 1848. I kela mau la ua ike ia ka holomoku o na kanaka iloko o na kulanakauhale, a ua ikeia e hoea mai ana na pilikia, nolaila ua huliia i mea e hoi hou aku ai keia poe kanaka no na aina, no ka mahi ana, aka, iloko o kela mau makahiki e loaa ana na aina, ua ikeia no ka pilikia, mamuli o ka loaa ole o ke dala e hiki ai i keia poe e hoohana aku.

            Aole no na kanaka Hawaii i ike pono i na pomaikai o ko lakou nojo ana oia mau la, a ke ikeia nei no ia pilikia ahiki mai i na la o ka haawi home hookuonoono. He oiaio no aole wale no ua ilihune pu i ke dala e hiki ai e hoohana aku i na aina, in a e loaa mai ana. Ua ike kakou ma @e kanawai i home hookuonoono, ua koiia mai oe e uku aku i kekahi hapa o ka waiwai o kela aina. A o ka hopena, i ka uku no o ka aina, ua haalele na kanaka Hawaii. I keia haalele ana, ua lilo aku i ka poe he mau dala ka lakou, aka, in a ua lawe ia kanaka me ke dala ua hoea hou mai no ka pilikia, mamuli o na hana a na hui mahiko e wiliia ai kau mau ko. Mawaena e keia mau pilikia like ole, ua hele loa aku kakou i ka nele, ame ka ilihune.

            Mamuli o ka ikeia ana o keia mau pilikia, pela i hoohanaia aku mau pilikia, pela i hoohanaia aku ai keia kanawai hoopulapula. Ua loaa ka aina me ka uku haahaa loa, no ka mea ke hookahi no dala ka uku hoolimalima no ka makahiki hookahi. A o ka lua ua loaa mai ia oe he mau kokua o $3,000.00 mai ke Komisina mai, no na mea like ole a@ i makemake ai iloko o na la maa o ka noho ana aku maluna o kou aina. Ma keia mau mea wale no elua, ua hiki ke ikeia aku, ua lawa na mea i pilikia mamua, a ua hiki i ke hanaka e makemake ana e loaa kona pomaikai mamuli o ka ikaika o kona mau lima, i mea e koi ikaika mai ana ia kakou e lawe i keia mau mea e haawiia mai nei.

            Aole paha he hoopaapaa ana, ke aupuni iloko o keia mau makahiki loihi i hala aku i lilo i mea kokua mai i na kanaka i hoi aku maluna o na aina i haawi ia aku ma ke ano he mau home hookuonoono, no ka mea, aole wale no lakou i waihoia aku me ka nana hou ole ia aku aka, ua nele na waki like ole i weheia mai me ka wai inu, a oi loa aku hoi ka nele i ka wai hoopulu i na mea kanu. O kekahi, ua nele no hoi i na alanui e komo aku ai, a i ole e hemo mai ai paha. Na keia mau mea i hoopilikia mai i na kanaka i lawe i na aina me ka ma nao maikai e hoi a hooikaika e imi aku i na pomaikai o ka noho ohana ana.

            Aka, ma keia kanawai i haawiia mai, ua lilo ka lawe ana mai o ka mai inu ame na mea kanu i hana mua na na Komisina e Lawelawe aku ai. Ua lilo pu no hoi ka hana ana o na alanui i mea e koiia mai ana e hana aku lakou. Nolaila, aole he mau kumu pale a kekahi kanaka e hele mai ai malalo o keia kanawai a koi mai, ua poinoia au no ka mea ua nele au i keia mau mea.

            I keia la, ke ike aku kakou i ka weheia ana mai o kekahi o na aina helu ekahi o ka maikai, ma Molokai, a ua lawa i keia mau mea apau i lilo i mea nele i na makahiki i hala aku ame na kanawai i hana mua ia maluna o keia ninau.  Mamua o ka hoihoiia ana aku o na kanaka ma Molokai, ua imi mua ia ka wai inu.  Ua loaa keia, a ua lawa.  Ua imiia ka wai e hoopulu ai ai i na meakanu, no ka mea he wahi ua nui ole keia, a i ka loaa ana o keia wai, ua pau ae la ia pilikia.  Ua hanaia na alanui, no ka mea o keia kekahi pilikia mau i ikeia ma na home hookuonoono i weheia i na makahiki i hala aku.  O keia mau mea apau, ua hanaia mai mamuli o na kauoha a ke kanawai.  He mau mea hoi e hooia mai ana ia kakou, i ka naauao o na kanaka na lakou i imi aku e hooholoia keia kanawai.  Aka, iloko no nae o keia mau hana maikai apau, ua hiki no e ikeia aku kekahi poe e hoopahua mai ana, me ka manao ole he mau pomaikai kekahi malalo o keia kanawai.  Ua hele oleloia aku ma na wahi like ole he aina inoino ka; he aina e hiki ole ana i ke kao ke ola; he aina ka e makemake ana ke kanaka e hoi aku e wawe pu no i na pahu kupapau.

            O keia mau olelo apau, ua o aku a puni keia mau Paemoku.  He mau olelo hoi e huli mai ana e nahu i i na kanaka na lakou i lawe aku.  Na keia mau olelo i hookuemi hope mai i kekahi poe kanaka mai ko lakou hele ana mai e koi no lakou kekahi mau aina.  He mau olelo hoi, in a e imi ponoia aku ke kumu i hemo mai ai e loaa ana no, mamuli o ka hoopunipuni maoli, me ka manao ino i na kanaka na lakou i imi aku nei keia mau pomaikai no ka lahui.

            Ua hala na la o ka hooikaika ana aku i na kanaka e hoi maluna o keia mau aina no ka mea, ke komo nui mai nei na kanaka e nonoi i keia mau aina, no ka mea ua hele aku nei keia poe a ua ike maka i ke ano o na aina.  Ua hiki ke hoomaopopoia aku he manaolana mahuahua ke loaa ana i na kanaka ke hoi io aku maluna o na aina a hoomaka e lalau na lima no ka hoohana ana aku i keia mau aina.  No keia mau kumu, aole paha kakaou e huli aku ana e lilo i poe e ku pale hou ana no keia mau olelo hoino e hailukuia mai ana ma keia mua aku.  Aka e huli aku ana kakou me na helehel@a maikai, me ka hauoli a hooia aku, ua hewa na kanaka na lakou i lawe kela mau olilo hoino, a o ka hana ma ko kakou aoao, o ke koi aku i na kanaka e hoi iluna o ka aina, no ka mea na keia hoi ana o ke kanka Hawaii maluna o na aina, kekeehina mua o ka lankila ana o keia lahui maluna o na hoopilikia o na la i hala aku, a na keia mea e hoopulapula hou i keia lahui.  Ua pau na la o ka maka'u ana, eia kakou i na la o ka manaolana.

            O ka hana ma ko kakou aoao o ka lalau me na lima, a e hana aku me ka ikaika.

 

E HOOPAUIA ANA ANEI O LAHAINALUNA

            Ma ka nana aku e hoopauia ana ke kula o Lahainaluna, ma kona kulana kahiko, a e weheia aku ana paha i Kula Nui ma keia hemo hou ana mai o ke kula i keia Sepatemaba ae nei.

            E lilo aua paha keia hoopauia ana i mea e hoehaeha aku ai i ka naau o na kauaka i hoonaauaoia ma kela kula i na la i hala aku.  Ma ka aoao nae, o ka Ahaolelo, ua hoomauia keia kula no kekahi mau makahiki me ka nui o ka lilo o ke aupuni, a ma ka hoomaopopo ana me ka uuku loa o ka loaa.

            Aole paha he kula i kaulana elike aku me keia kula.  Ua kukuluia i ka makahiki 1830, he mau makahiki wale no he umi mahope mai o ka pae ana o na Mikanele mua i Hawaii nei.  Ua ikeia no hoi na pomaikai he nui, mamuli o ke ku ana o keia kula.  Mailaila mai ua puka mai kekahi mau kanaka naauao loa o Hawaii nei.  A ke o mai nei no ka inoa o kekahi oia mau kanaka.  Eia o Mr. W. C. Aelii ame keia kula.  A he nui wale iho e noho mai nei.

            Ia mau la nae, ua komo aku ne keiki me ka uku ole, a na lakou ponoi iho no e hooulu ka lakou ai, o kahi ia kau e lawe aku, a o ka noho ana me ke kula, aole uku no ka hoonaauao e loaa mai ana.  I na makahiki nae i hala koke aku la, ua pau ka hooulu ana o na keiki o ke kula i ka lakou ai a ua hoi aku ke kanu ana i ke ko.  Ua lilo keia mau hana imea e hoopii loa ae ai i ua holilo, no ka mea aole ha auhauia o na keiki e komo ana i keia kula.  Ua manaoia no ua keiki ilihune.  No na Hawaii ka hoomaka ana, a i keia la ua komo au na keiki o na lahui e ae, a no keia kumu paha kekahi mea i makemake ole ia ai e hoomau aku.

            Aka, elike ole aua paha na manao o ka Hale ame ka Senate, no ka mea o ka manao o ke Senate, oia no ka hoihoi ana aku i kula Junior High, o ia hoi i kula Kiekie hele la, no ka mea ua kaiki na halekula makai o Lahaina. a ua makamakeia no hoi i kula kiekie no ia hapa oia Mokupuni.

            Ina e ko ana keia manao o na Senatoa, e mau io ana no na kanaka Hawaii ma Molokai.  A o keia paha kekahi mea ano nui ma keia mua aku.

            Ina e loaa ana kekahi kula ao mahiai.  no kakou na kanaka Hawaii, e loaa ana ka naauao i oi ae mamua o kei ae aoia mai nei i na keiki o keia mau la.  Aole paha he hana oi aku o ka hanohano @ o ka oihana mahiai ame ka oihana hooulu holoholona.  He maemae, a he loaa no hoi he mea e alakai aua i ke kanaka e noho kuokoa.

            Ua nui na aina ma Molokai.  O ka mea i makemake nuiia oia no ka ike ana o na hanauna o keia mua aku iwaena o na kanaka Hawaii i keia mau oihana.  Eia kakou ke ku nei me na eka lehulehu, a e hoohamamaia mai ana no kaou i keia mau makahiki e nee nei.

            Aole hou aku he manawa no kakou e lilo ai i poe kuokoa maluna o ko kaou aina.  I keia la, ua makaukau na aina, a o ka loaa mai o ka wai, a o ka hemo hou mai no ia o kekahi mau eka lehulehu no kakou.  E hoi aku ana kakou me ka hemahema ma kekahi mau mea, aka nae me ka hooikaika e loaa ana no na pomaikai.

            Ke manao mai nei kekhai poe he mea hiki wale no ka mahiai, o ke kanu iho no i na meakanu, a noho aku e kakli i ke oo mai.  O ka poe nae i ike i keia oihana, ua maopopo ia lakou, he hana nui a koikoi keia.  O ka loaa ana o kekahi ike ka mea nui.  Ina e loaa ana, o ka pau ae la no ia o ka pilikia.  A no keia mea, ke makemake nei ko oukou meakakau, e kukulu kakou i halekula ao mahiai no kakou ma Molokai, a e ao ia ka kakou mau keiki i keia mau ike.

            O ka ike o keia mau la e a'oia mai nei, o ia no ka hooulu ana i na mea kanu me ka hikiwawe, ame ka uuku o ka in a.  O ke kanaka e mahi ana i ka aina me na mea e hikiwawe ana o ka loaa ana o kana dala, o ia ka mea e loaa ana na pomaikai.

            O ka hanai puaa ame ka hanai moa na oihana i hiki e ikeia aku e nui ana na pomaikai.  O ke kanaka e lalau ana i kekahi o keia mau ike, ame ka lawe ana i na aina e loaa ai ka ai ame kahi e holo ai keia mau holoholona, oia ke ohi ana i ka pomaikai.  O ke kanaka e lalau ana i kekahi o keia mau ike, ame ka lawe ana i na aina e loaa ai ka ai ame kahi e holo ai keia mau holoholona, oia ke ohi ana i ka pomaikai.

            Aia no hoi makai o Palaau e piliIa me ke kai, he mau haneri eka o na aina kupono no ka haawiia mai i na kanaka, a ua ikeia he mau wai mapuna kekahi e huai la me ke kahe ana akku iloko o ke kai.  O keia mau aina, ua oi aku ka momona ame ka mahuahua o kona mau eka mamua o na aina ma Kalamauhe muaia mai ana ke loaa ka wai o Waihanau.  Nolaila, ma keia holo ana mai o ke Kanawai e noi ana e heaie aku i $75, 000.00 ia holo ana e loaa ai ka wai e manaoia nei.  A loaa kela wai, o ka weheia on ia o keia mau apana, a e hoea aku ana ma kahi o ke 50 a oi aku paha apana.  E hoomaka ana no hoi ka hookomo ana mai o na palapala noi no keia mau aina i ka loaa ana o keia wai.  A pau paha keia mau aina, allaila, e anaia ko uka mau aina, a e weheia aku ana no hoi.

            Ma ka nana aku ke mau keia mau la i ka malie, a nui ana kahi o na alanui e pau i ka hanaia, a e nui pu ana noi kahi o ka aina e pau i ka hoomaemaeia.

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII, O APR. 24, 1923.

 

            Oiai ua hoolawaia na lala me na kope o ka moolelo o ka halawai i hala, ua heluheluia a ua aponoia.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo he Bile Kanawai nana i kauoha e hakuia, no ka hoomaopopo ana i Halekuai no ke Komisina ma Molokai.  Ua hoike mai oia ua haawiaku oia i kekahi mau kope i kekahi mau lala o ka Ahaolelo, a ua hookomoia; eia malalo iho nei ke kope o ua kanawai nei:

HE KANAWAI

 

            E hoomaopopo ana no ka hoohana ana ame ka malama ana i "HALEKUAI NO KE KOMISINA HOME HAWAII."

            E HOOHOLOIA E KA AHAOLELO O KE TERITORE O HAWAII:

            PAUKU 1.  I mea e hiki ai i ke Komisina Home Hawaii e hoohana a e malama i "HALEKUAI NO KE KOMISINA HOME HAWAII", e kukulu ia aku ana ma Kalamaula, Molokai, o ka huina o Umi-kuamalima Tausani dala (15,000.00) eia ma keia ke hookaawaleia nei ma ke ano he waihona kuikawa a e waihoia maloko o ka waihona puuku o ke Teritore a e mau kona waihoia ana malaila, malalo nae o ka malu o ke Komisina Home Hawaii, no ka hoohanaia mai kekahi manawa a i kekahi manawai no ka hoohana ana ame ka malama ana i ka "HALEKUAI KOMISINA HOME HAWAII".  O na dala apau e unuhiia ana mai keia waihona mai no ia hana e hoihoi hou ia aku no a i ole e haawiia aku iloko oia waihona, elike me ka hiki, mailoko ae o na dala apau e loaa mai ana a i ole e ohiia ana mai na mea kuai i hooliloia maloko o ka "HALEKUAI KOMISINAF HO ME HAWAII" a e hoomau aku no hoi kona hoohanaia ana.

            PAUKU 2.  E mana no keia kanawai i kona aponoia ana.

            Ua lokahi ka manao o na mea apau maluna o keia Bila a ua waihoia ma ka papa no ke kali ana i kona hopena.

            Ua hoike mai o Mr. Dunean ua hoolahaia kekahi mau manao o Mr. W. C. Aehi maloko o ka Nupepa Kuokoa puka pule, no kana mau mea i ike ai no na haa hoopulapula.  Ua hoike mai na manao no ko ke kakoo i na hana e lawelaweia nei.  Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Aehi ma ka laua kamailio ana, he mea pono ke Komisina e kuai aku i mau pipi.

            Ua hoike aku o Mr. Dunean, ua nui loa ka pii o ke kuai ana ame ka hanai ana i ka pipi i keia manawa a ua manao oia he mea pono e kuai mai na kanaka i na kao koko kiekie a e hoomaka me keia mau holoholona i keia manawa, a mahope aku ka pipi.

            Ua hoike mai o Mr. Achi i kono apono i keia hoolala ana me kona hooia mai ua makemake oia e kuai i kekahi kao nana.

            Ma na kuka kamailio ana no ka halokuai ua hoike mai o Mr. Duncan i kona apono i kela manao a e hoohanaia elike no hoi me ka hoohanaia ana o na kaa huki kumu kumu kiawe, o ia hoi ma ka lilo no e auhauia aku ai.

            Ua hoike aku ke Kakauolelo ke ae wale mai nei no ke Kanawai na hale, holoholona ame na lake.

            Ua like ka manna o ka LUnahoonalu me ko ke Kakauolelo maluna o keia kumuhana a ua hoike mai ua like ole keia mau mea e haawiia aku no ke kanaka mamua o ka hoohana ana i halekuao.  Ua manao oia o ka mea pono ma ka aoao o ke Komisina oia no ka hoohoihoi ana aku ia lakou e lawelawe no i keia oihana no lakou iho.

            Mamuli o ke noi a Mr. Duncan in a paha e loaa ana iaia kekahi mau paalapala hoike no keia kukulu ana o na kanaka i halekuai no lakou iho, ua hoike aku ke Kakauolelo ua kaku aku nei oia i kekahi mea o Mr. Plunkett ma Ireland oia ka Lunahooponopono o kekahi nupepa malaila e kalai unanao ana maluna o keia humuhana.  Ua hoike pu mai no hoi ke Kaukauolelo ke imi nui nei oia no na kumuhana mahiai, ka oihana uwiwaiu ame ka hoolilo ana o na hooloholona ma na makeke, a he manaolana kona e waiho mai ana oia i kona mau manao ma keia hope koke iho.

            Ua hoike mai no hoi ke Kakauolelo mai o Mr. Gear iaia he pono no e loaa kekahi hoomaopopo ana i na nota i na kanka lawe aina e hoike ana mai kela a i keia manawa i ke kulana o ka lakou noho aie ana.  Ua kauohaia aku ke Kakauolelo ua hiki iaia e kii aku i mau kokua mawaho no keia hana.

            Ua heluheluia mai he ekolu leka mai a Mr. Lyman mai, i kopeia a hoounaia aku i na lala o ke Komisina.  Maloko o kekahi o keia mau leka e hoike mai ana ua hoounaia mai kekahi mau ipu e Mr. Puaa, no ka hoolawa ana aku i kekahi mau hoaloa.

            Ua hoike mai ke Kakuolelo o ka lilo no ka papa ame na laau o ka hale elua hale ke kiekie no ka Enekinia ame ke  Komisina e noho ai, aia no ma kahi $644.52.

            Ua hoike pu mai Kakauolelo ua hui kuka makailio pu oia me Mr.  Gibson ame Mr.  Givens o ka Papa Hoonaauao no ke kukulu ana i kula a ua hoikeia mai iaia e hookaawale ae ke Komisina i umi eka no keia kumuhana.

            Ua hoike mai o Mr. Wall o ke keena Anaaina i ke Kakauolelo o ka palapala aina e paaia nei, ua hiki no e hooponopono houia a maopopo kahi o ke kula e kukulu aku ai.

            O ka ninau hoonee aku i ka Halema'i o ke Kalana mai Ualapue a i  Kalamaula, ua noonooia e Dr. Trotter, a ua hoikeia mai ua apono ke Kauka no ka hooneeia aku a ua makemake e loaa ke kokua a na wahine lawelawe i na mea ma' ame ka mea kokua kaahele iwaena o na home no ke kokua ana no keia halema'i.

            Ua hoike mai ke Kakuolelo, ua kaku aku oia he kela i ka Loio Kuhina e ninau aku ana iaia in a paha he ea hiki i na kanaka e moraki i na hua o ko lakou mau aina i kekahi mea hooahi a i ole i kekahi ahahui paha.

            Oiai aole he hana i koe a ke Komisina ua hoopaneeia ka halawai a hui hou i ka la 2 o Mei, 1923.

                                                                                                                                    GEO. P. COOKE,

                                                                                                                        Lunakamanahooke âme Kakauolelo.

 

KA LOPE HAINA OIHANA UWIWAIU

 

Eia mauka iho o ka Paka Kapiolani, ma Waikiki ae nei, he mau eka aina i kanuia i na mauu like ole, a i hoolimalimaia no 20 makehiki, on na dala nunui hewahewa o $1,500 o ka makahiki.  He 15 eka ka nui o keia wahi, a ua paa pono i na hale uwiwaiu ame na mala mahi mauu.

            Ke nana iho ke kanaka i keia mau dala e ukuia nei no ka hoolimalima ana i kekahi mau eka he 15 wale no, e komo iho ana paha ka haohao iloko ona, no ka mea ua nui maoli keia  mau dala, a ua uuku maoli na eka aina no keia mau dala.

            Aka, eia nae maluna o keia mau eka a malalo o keia mau hale ke malamaia nei he 43 mau pipi mai ke uwiia nei he mau galani waiu mawaena o 700 ame 800 i kela ame keia la.  A i ka laweia ana ae o na hoolilo ame ka uku ana i ka ukupanee o na dala i hooliloia no na pipi, ua hoaa i ka mea nona keia wahi uwiwaiu, he puka mahuahua o $400 o ka mahina.  Aka iloko o keia mau hoolilo ke ukuia nei na kanaka uwihe $95 o ka mahina, me ka loaa pu o ko laua wahi e moe ai.  Ke ukuia nei i ke poo nana e hoohana nei ka uku o $125 o ka mahina.  Mawaho ae o keia mau kanaka 3 aia hou no he 4 kanaka no ka hoomaemae ana i napipi ame ka mahi ana i ka aina, ame ke oki ana i ka mauu, ame ka hanai ana.

            O ka mea nui ma keia wahi, oia no oia no ka ike ana aku i na pipi waiu e uwiia mai ana a e loaa ana he 43 kuaka mai ka pipi hookahi mai.  Ke hooliloia nei ka waiu a keia keonimana no 10 1/2 keneka o ke kuaka hookahi.  A o ka ike ana, ame ka hoomaopopo ana in a he 10 pipi waiu a ke kanaka hookahi, a nana ponoi e malama a e hanai kana mau pipi, ua hiki ke ikeia iho, e emi mai ana na eka a i a ka 6 a 9 paha, a me keia mau pipi in a he koko maikai, e hiki ana e loaa iaia he 250 kuaka o ka la hookahi.  A in a he 10 1/2 keneka ka mea e loaa ana no ke kuaka hookahi, ua hiki ia kakou e ike mai e loaa ana i kela kanaka he $26.25 i ka la hookahi, me ka uuku loa o na hoolilo.

            Eia ma MOlokai ke haawiia mai nei he 24 eka no ke kanaka hookahi.  Iloko o keia mau eka, ua hiki e loaa he 6 a he 8 eka hiki ke hooulu i ka mauu elepani paha.  Me keia mau mauu ua hiki loa i ke kanaka ke malama he 15 pipi waiu, a in a he mau pipi koko maikai e loaa ana iaia he 30.  a oi aku o ka la. O ke aha la ka mea a ke kanaka e makemake aku ai, i oi aku mamua o keia,  Ua oi aku na loaa mamaua o na loaa e ikeia nei e kakou ma ke Taona nei.  A o ke alanui nui ia o ka pomaikai.  O ka loaa o na pipi koko maikai ka ninau nui, a in a no ke kanaka e lawe mai ana i elua mau pipi ano, ma kahi paha o $300 o ka pipi hookahi, mahope o kekhai mau makahiki pokole wale no e loaa ana ka pomaikai i keia kanaka, no ka mea e hanau ai ana keia am pipi i kela ame keia makahiki, a e loaa ana kau mau pipi waiu nau ponoi iho.  A o ka oi aku, e loaa ana ia oe keia mau pipi i na makahiki apau.  E ulu mai ana ia oiai oe e hiamoe ana, a e pii mau ae ana ko lakou mau waiwaiio i kela ame keia piha waha mauu e aiia ana e lakou i kela ame keia ai ana.

            Aole he alanui oi ae o ka pomaikai mai i ke kanaka, mamua o keia oihana o ka uwiwaiu.  I ka loaa ana o kau waiu, ua hiki loa e hoomaopopo iho ke kanaka eia kekahi ai maikai loa na kona ohana, a i ka ulu ana aae o na pipi, ua loaa hou kau mau dala mai ko lakou mau kino mai.  I da hoea ana aku o kau mau pipi i ka palena o kou aina, ua hiki mai ka manawa e hoolilo aku ai i kau mau pipi i ano luahine, a malama ma na pipi opiopio wale no.  Ua ikeia e ka poe imi i keia mau mea, o ka loaa ana o ka pipi i na makahiki wale no o hookahi me hapa, ka manawa maikai loa e hoopihaia, a mamua o ka hoea ana aku o kau pipi wahine i ka elua makahiki me hapa, ua hoomaka no oe i ka uwi ana.  A o na keiki e loaa mai ana i keia mau makahiki opiopio loa o ka makuahine, oia na pipi nunui loa o ke kino ke ulu ae.  O keia paha ka mea oi loa aku o ka hoopomaikai, no ka mea aole oe e kali ana no kakahi mau makahiki loihi loa, mamua o kou ohi ana i na pomaikai mai kau mau pipi mai.

            Eia ka waiu ke pii mai nei ke kumukuai, a ke nui mai nei no hoi ka poe makemake i keia mea.  Ke haiki mai nei na wahi e loaa ai keia mau aina, a i na la pokole wale no e ike aku ana kakou, e hoounaia mai ana ka hapanui o ka waiu mai na mokupuni mawaho aku nei o kakou.

            Ma ka nana ana iho a ke kanaka, ua emi maoli keia kumukuni e hooliloia nei ka waiu i na hale kuai waiu o kakou.  O ia hoi, in a he 10 1/2 keneka wale no e loaa i ka mea uwi waiu, a he 18 keneka e kuaiia mai nei, ua oi aku paha ka pono nau no e lawe kau waiu e kuai aku.  Aka, ua ike ka poe uwi waiu, aole he nui ae o na pomaikai, no ka mea, ua hoololi hou aku oe no ka lawe hele ana e kuai aku, a i kekahi manawa, ua hookaa ole mai ka mea lawe waiu.  Nolaila i ka loaa ana ia oe o keia mau keneka, ua oi aku ia.  No keia kumu, ke loaa wale nei no i ka mea waiu, na keneka he 10 1/2 i hoikeia ae nei.

            Me ka hoomanawanui e loaa ai i ke kanaka mahiai na pomaikai oi ae.  Aka, me keia mau hoike e loaa mau mai nei ia kakou, ua hiki loa ia kakou e hoomaopopo iho, aia io no i keia mau aina o Molokai, e loaa ai ia kakou ka noho kuokoa ana, ame ka hiki anaia kakou e imi hou aku i ka hoopulapulaia ana o ko kakou lahui.  O na oihana mahi ame hanai holoholna, he mau oihana maalahi loa, a e hiki ana i ke kanaka ke ike a ke hoohana aku me ka nui ole o na hoolilo.  O ka nui o kou ohana kekahi mea nana e kokua mai ia oe ma keia mau oihana.  Aole no hoi keia mau oihana e koi mai ana ia oe e hana i na hora apau o ka la, aka, he mau hota helu wale no o ka la.  O ka hapanui iho o ka la ua hiki ia oe e hana i kekahi mau mea okoa aku.

            O ke kanaka ohana nui iaia e noho ana ma ke kaona ne, aole he wahi hana loaa i kana mau keiki, koe wale no paha kahi kuai nupepa ame kahi palaki kamaa.  Aka, aole pela ma na kuaaina.  Ua hiki i kela mau keiki, in a e aoia ana, e hana i na hana like ole mamua o ka hele ana i ke kula.  A i kona hoi ana mai, ua hiki hou no e loaa kekahi mau hana no ka pono o ka ohana.  Aka, ma ke kaona nei, o ke kolohe ka mea loaa i na keiki a na ohana nunui.  A i ka helu ana iho i na pomaikai o ka makahiki e ohi ana ke kanaka i ka nele ame na pilikia he nui wale.  Ua oi aku no hoi ka loaa ana o na keiki i ka ma'i, ia lakou e noho ana ma ke kaona nei, mamua o ka noho ana ma ke kuaaina.  E hiki ana ia oe e ka makuakane, a ia oe e ka makuahine, e ike iho i keia mau pomaikai he lehulehu, in a olua e makemake io ana e ike iho i keia mau pomaikai he lehulehu, ina olua e makemake io ana e loaa kekahi mau kokua o keia noho ana.

            O ka ike mahiai e loaa ana i ke kanaka, e loaa pu ana i a i kana mau keiki in a oia he kanaka i ake e alakai aku i kana mau keiki e loaa keia mau pomaikai no kona noho ana aku.  Eia kakou ke hoohaikiia mai nei ma na wahi apau a kakou e makemake ai e loaa kahi hana.  A ke emi mai nei keia loaa ana o ka hana i ka kakou mau keiki, mamuli o ka piha o ka aina i na kaaka o ko naaina e.  O na keiki a kakou e hemo mai nei mai na kula mai, ke hoaa mai nei no ka loaa ole o ka hana.  A e oi aku ana keia pilikia ma keia mua koke iho o kakou.  Ua ike kakou i ka nani ame ka maikai o ko kakou nei aina.  Mai manao iho nae kakou, ao kakou wale no keia e ike nei i keia mea.  Ke hele mai nei na kanaa like ole, a ke hoi nei me na manao e hoi hou mai a e noho loa i Hawaii nei.  Ke hanau mai nei na keiki a ia poe, a ke ulu ae nei, a ke komo mai nei ma na kulana a kakou i manao ai na ka kaou mau keiki.  He mau makahiki wale no, a e ike kakou i ka paakiki o ka loaa ana o ka hana.  Ano ka manawa e leha ae na maka, a e lalau i na mea e ola ai.

           

NA HUNAHUNA MEAHOU MAI MOLOKAI MAI.

 

            Mamuli o ke koi a Mr. Jorgensen, ka enekinia malalo o ke Komisina Home Hawaii, ua manaoia e kukulu aku i home nona, a i loaa ai no hoi he wahi e noho ai ke Komisina ke manao ae e holo aku e nana i ka lakou mau hana e hoolala ia mai nei.

            Ua manao o Mr. Lymann, o ke kahua kupono no keia hale i makemakeia, oia no ke kiekiena mahope aku o ka Apana 20, he wahi kiekiena mahope aku o ka Apana 20, he wahi kiekie keia, a he kahua hale kupono no hoi.

            O kekahi ninau ano o ka wai nui kupono no ke kinai ana i kekahi ahi in a e a ae ana ma na kauhale o ke Komisina.  Ua manao waleia o ka loaa o kekahi pahuwai nui i kukuluia ma kekahi wahi kiekie o ke alanui e loaa ai ka mea nana ekinai ke a keia mea o ke ahi malaila.

            No keia manao ana paia ke kuluia mai nei he pahuwai o 10,000 galani ka nui.  E loaa pu ana no hoi he wai nui kupono no ka hale e manaoia nei e kukulu aku no ka Enekinia ame ke Komisina.

            Ma ka la 19 nei o keia mahina, he eha hale e kukuluia ana.  He nui pu no hoi na eka e palauiu ana i keia mau la, a pela pu no hoi ke kanu ana o na meakau.  Ua paake kaa huki palau nui, a e hoomaka ana ka huki ana o na okumukumu kiawe.

            Mamuli o ka nui maoli o na poko e ai mai nei i na meakanu, ua hookuuia aku na moa iloko o na mala, a ke omi hikiwawe aku nei keia mau mea hoopilikia i nakanaka mahiai.

            Ke paholo loa aku nei na hana maluna o na aina liilii pohaku.  O ka mea kamahao nae, maluna wale iho no keia mau pohaku a olalo aku o ka lepo, aole pohaku, a he hohonu maikai ka lepo no ke kanu ana i na meakanu like ole.

            Ua lilo pu no hoi ka ninau kukulu ana i ka halekula no na keiki ma keia mau aina, i mea nui i keia mau la.  Ua hookaawale mua ke Komisina he umi eka aina no keia mea, a ke manaoia nei e lawe mai na halekula ma Kaunakakai a e kukuluia ma keia mau eka i hookaawaleia no na halekula.  O kekahi pilikia nui ma Kaunakakai o ia no ka nele i ke kahua paani no na koiki.  Ma kalamaula hoi, ua nui ke kahua, a iloko o keia mau eka he umi, e lawa ana no na mea apau i makemakeia.

            Ua manao o Mr. Lyman he mea maikai e loaa kekahi mau keiki Hawaii opio, no ka hoi ana aku e noho hana malalo on a, i mea e loaa ai ka ike mahiai, ame ka hanai ana i na holoholona.  A me keia manao, ua kauoha mai nei oia i na Komisina e komo aku iloko o na kula o kakou, a e ohi i kekahi mau keiki, e makemake mai ana i keia oihana, a e hoounaia aku me ia hana ai.

            Ua pololei keia manao o Mr. Lyman.  Aole paha he mea oi aku ma keia ola ana, mamua o ka ike e loaa ana i na keiki Hawaii no ka hoi ana aku e lawelawe kono no lakou iho maluna o na aina i haawiia aku no lakou.  He oiaio, e manao ana ke keiki, o ka ike nana aku ame ka ike buke, ua lawa ia no ke komo ana aku e hoohana no lakou iho.              Aka, ma ka ike a ka poe i lawelawe kino i keia mau oihana, aole loa e hiki ana ka ike hana e loaa mamuli o ka huli ana aku iloko o na buke.  O ka lalau ana me na lima ame ka ike ana i ke ano o kau hana ana ka mea oi aku.

            Ua kii pu ia mai nei no hoi na aina hoopulapula e hoolimalima no ke kani halkahiki ana.  Mai poholo no paha mao in a i hemahema ka hanaia ana o ka Bila.  Aka, aole e hiki no ka mea ua hanaia no na kanaka Hawaii wale no.  Ma keia wahi, e kakali no kela mau aina no na kanaka Hawaii, a i ka loaa ana mai o ka wai e weheia mai ana kela mau aina.

            Ua paa mai nei i ka pa ia he 1000 eka aina i hoolimalima ia o ka Hui o na Keiki Cooke, i ka Hui kanu halakahiki o Libby ma.  Ua pau i ka palauia he 500 eka o keia wahi.  He 5000 eka ka nui o ka in a i hoolimlimaia mai nei, a he 15 makahiki ka loihi o keia hoolimalima ana.

            Ua hoike mai o Mr. Lyman i ka moolelo o kona hele ana e imi i ka maauao mahiai ame ka ike hoolaha ana i na holoholona.  Eia he keiki koko Hawaii, in a aole paha kela wahi koko Hawaii iloko on a, in a la paha eia oia ma kekahi kulana kiekie o na oihana mahiko ma Hawaii nei.  I keia la ke ukuia nei oia he $300.00 o ka mahina.        

            Ua hoomaopopoia ma ka la 20 nei o keia mahina ka pa ikaika ano mai o ka makani a me ka haule ua hou ana.  Ua kahe hou no hoi ka wai o ke kahawai o Kaunakakai.

            Ua maopopo lea loa, o na aina ano iliili pohaku o Kalamaula, na aina helu ekahi no ke kanu uwala ana.  Ua nui loa ka ulu o ka uwala, a loaa ole paha ka hua.  Aka, e maona ana no na puaa i keia mau lau uwala.  O k'u no hoi ia e koi mau aku nei, e hanai no i mau wahi kumulau puaa.

            Ua oo mai nei na ipu a kekahi poe e noho mai nei, a ua hoounaia mai nei e Mr. Puaa kekahi mau ipu o kona mau aina na na Komisina.  Ua maikai na ipiu, a ua nui ka ono.  Ina e kuaaiia ana keia mau ipu mau ka makeke ae nei, e loaa ana no na dala nunui.

            Ke pii mahuahua ae la na moa.  i keia mau la, ua hiki aku ka nui e ka ewalu haneri.  Ua kuaiia aku kekahi mau moa opio i na kanaka maluna o ka aina, a o ke kumukuai i haawiia aku ai, he ano haawi wale no, no ka mea he 50c o ka moa hookahi.

            Eia na keiki a na kanaka Hawaii ma keia mau aina o Kalamaula ke pii mahuahua ae nei, a ua hiki mai ka manawa e kukuluia ai i hale kula na lakou iho.  O ka hoolale ana a na Komisina, oia no keia:  Ua hookaawaleia he mau eka 9 a oi aku mauka iho o kela ulu niu, no na hale kula ame na halo hui i wahi hoi e akaokoa ae ai na makua ame na keiki, no na hana himeni a halawai ana paha no ka lakou mau mea i makemake ai.  A ma ka aoao o Oahu nei o kela ulu nui, e hookaawaleia ana he mau eka i loaa ke kahua paani kinipopo a lealea e ae paha, no na keiki a na kanaka e noho ana ma kela aina.

            E holo ana ka Mea Hanohano W. C. Achi, me ke Komisina no Molokai, a ke manaolana nei ko oukou meakakou, e loaa mai ana mai kana makapeni mai he mau manao no keia huakai, ame kona manao maluna o na aina e haawiia mai nei no na kanaka Hawaii, o ka makamua pahakeia o kona ike ana i keia mau aina.  A e lilo ana kana mau olelo i mea waiwai ia kakou, no ka mea, eia keia Hawaii ke lawelawe mai nei i ka oihana hanai puaa ma Nanakuli.  Ua ikeia ka holomua o keia oihana ma kona wahi, a ke pii mau ae la ka heluna o kana mau puaa ame na moa, ame na manu kaka.  He kanaka o Achi i hoonaauaoia ma na Kula Hanai o Hilo ame Lahainaluna.

            HE KANAENAE HOALOHALOHA NO JOHN NAMAIELUA.

            O makou no na lala o ka New Year Club, e noho nei ma ka aekai o kaakaukukui nei, ke komo aku nei makou ma ka auamo pu ana me oe e ka wahine kane-make, i na luuluu ame na kaumaha o keia noho honua ana.  Wahi a ko kakou Makua ma ka Lani, e hauoli a e olioli hoi, no ka mea, ua anaia kou mau la ma ka honua nei kahi ana i hoolako mai ai i na pono ma ke kino ame ko ka uhane.

            Ae, i ka la, ka hora, ka minuke ame ke sekona hope loa a na mea apau e noho ana me ka palaka ame ka nanea, hiki ana ka lono hoolelehauli, e hai mai ana i ka lohe, o John Namaielua, ua haalele iho la i Puna na hoaloha, ua imi mai la i ka ukana nui la he aloha, he u a he minamina pau ole iaia; ko makou hoa paahana like iloko o ka makou hoa paahanalike iloko o ka makou kalapu i kukulu like ai, oiai he hope pelekikena oia no ka New Year Club, he hoa laulima pu i ka hana a makou i hana iho la, nana ana ke ola i ka iho o ka waapa, i ka lawe a ke au ka nalu ha'i mai o Puuki, he iki ke aloha e hana nei e, ua naue pu no me ka puuwai, ame ha hane mai lai ka houpo a ke kai, ke alapalapa i ke one o luhi, ana ka oe i ka moie hookahi, in a iho ke aloha la he ai liliha, a no makou hoi kahi aloha, me ka mahalo.           

            Ke hooki nei makou ma keia me ka makou mau leo pule i ko kakou Makua ma ka lani, e lawe aku oia i na kaumaha, na luuluu o ka wahine kane-make, ka ohana ame na hoaloha apau, Amene.

            E hooholoia i hookahi kope i ka wahie kane-make, i hookahi i ka Nupepa Kuokoa.

            O makou iho no me ka haahaa.

                        MRS. JULIA KAIMI,

                        ALBERT KAUWE, JR.,

                        HENRY K. PAAUHAU,

                        MRS. CABRIE PAAUHAU.

Ame na lala apau o; keia kalapu.