Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 17, 26 April 1923 — KA HUAKAI NO MOLOKAI. [ARTICLE]

KA HUAKAI NO MOLOKAI.

TJa hele altu nei na Lala o na Hale Kaii Kanawai o kakou i Molokai, a ua lioi mai. nei. Ua ike i na aina i laweia ae c na kanaka Hawaii, a ua ike no hoi i na aina i koe, a e malieleheleia aku ana ma keia mua aku. Ua hole na Koraite o ka Ilale e nana i ka wai 0 Waihanau, a aia ia lakou ka bila e noi nei nu Komlhina Home Hawaii 1 $75,000.00 no ke kii ana i leeia Avai. Ma ka nana.aku a ko oukou'meakakau, aole he hopohopo ana 110' ka loaa ole he holomua o na liana e lawelaweia nei e ke Komiaina ame na kanaka Hawaii maluna o kela mau aina o Kalamaula. Koe wale no a molowa»na kanakiu I keia la ua lioike mai ka aina i kona momona, mamuli o ka ikemaka ana iho o ke knnaka, i ka hohoau o ka lepo, ame ka palupalu maikai. Ua ikeia no hoi ka lawa pono ,i ka wai inu ame ka wiii hoopulu me'a kanu. O leeia mau mea paha na mea oi aku 0 ka hooia ana mai i ka hiki 'pono 1 ke kanaka ikaika a manao hana 0 loaa ka holomua ma kela mau ?.ina. Ua lilo ka hoomaemae ana i ka aina i haaa nui, mamuli o ka nui hewahewa o ana o ke kiawe ; a oia keia ninau ke ku mai nei me ka ike maopopo ole ia o ke alanui e hiki ai 6 loaa ka hookanwale ana aku me ka maalahi ame lea uuku o na hoolilo. O ka hapanui o na apana aina nia Kalamaula i keia la, ua piha me keia laau, a o ka huhuki aku i *<a okumukumu o ia ka hana nui. O lea mea iiae i like ole ka manao me ko ko oukou meakakau, o ia no ka nui loa o na eka 1 hoomaemaeia i kinohi o ka noho ana aku o ke kanaka. I keia la, ua emi loa ke kumukuai o lea paila waliie, aka, ina palia e kali iki ana na kanaka no kekahi manawa iki aku e loaa ana no lie pii iki ana ae 0 ko kumukuai o kejft wahie, a nia ia pii ana ae e loaa nui mai ai na pomaikai mai ka hoolilo ana aku 1 keia mea. Ina paha e hoomaemae ana na kanaka he hookahi a i ole elua paha eka i ka manaAva hookalii, a pau keia i ka palauia a kanuia i ka mea kanu, alaik(, nee aku ana he mau eka hou, a pela oia e nee liilii di ahiki i ka pau loa ana o kona . apaua i ka hoomaemaeia, e loaa ana iaia he manawa no lea noonoo ana aku no kahi e hoolilo ai i kana wahie. O keia manoanoa loa o ka ulu ana o ke kiawe ka mea nana e ai i kana mau dala a ke Komisina e liaawi aku ai, a i ka pau ana o na eka he ewalu a he eono paha i ka hoomaemaeia, ua pau ka na mau dala, a ua nele i ka mea e hoohana hou aku ai. Aka, ina ke kanaka e ai liilii ana i keia mau kiawe e loaa ana iaia ka manawa e hooulu ai i na oka i pau i ka maemae, a me keia mau eka, e loaa ana ka ai a na holoholona e hooulu aku ai. Mamiili o keia ninau hoomaemae ana i ke kiawe, ua ku wale kekahi mau kanaka me ke kali ana o ka loaa mai o ke kaa nana e huki na okumukumu, a i ka hemo ole ana e kakali ana kela mau kanaka o ka oni mai o keia kaa.

Maniuli o keia pilikia ke noi iiia: :u i kekahi poe e loaa hou i kaa oi uku o ka ikaika, 110 ka mea un ikeia ka hiki ole ana e huhuki i kekahi mau okumukumu nunui me na kaa liilii e hoohauaia nei e ke Koijiisina. 0 na eka nae a na kanaka i pau i ka hoomaemaeia a i kauu ia hoi i na mea kanu, aole lie kii oi aku o ka nani mamua o keia mau liome e ku mai ana iwaena o ka malu o na kiawe, a e Avaiho mai ana hoi ua kihapai i kanuia me ka hikiwawe, a ke ike aku na maka i leeia mau mea kanu, aole e hiki i kekahi kanaka e manao iho, e haule ana na manaolana o na kanaka o keia mua aku. Iloko o keia mau malama po kole wale no, ua ulu na kulina, a ua hooia mai, i ka momona maoli 0 ka lepo; ua ulu na kalina uwala; ua ulu na kalina ipu; ua ulu im kalina pu; ua ulu na inea apau i kanuia, a ke ai mai nei na holohoJona i nn pu, a ke hoonui mai la ni hoi ke kanu ana i lea mauu alafafa Ina lealeou e lioomaopopo iho ana 1 ka mahina no o Okatoba ka hoi ana o na kanaka mua loa, a o ka hapanui eia piai nei no i lanuarij a o ka hoi ana .iku nei no hoi ia o kekahi poe, e iko niai ana kakou. ua ikaika keia poo i ka liana ana i na mea e hiki ai e loaa ia lakou ke ola ana, ame ka hoonee ana aleu i na hana imua. O kekahi mau kanaka ua liiki aku i lea liapalua eka kai paa i ka ipu haole, a e oo ana i na ]a hope o keia mahina. Ho elua o keia mau kanaka i loaa keia mau mala ipu, a o kekahi poe mai.ua uuku iki ilio ka lakou; aka, o ka moa nui, o ka ike ana aku i ka ikaika ame ka lilee o ka noho ana o leeia poe kanaka Hawaii. Walii a lakou, ua nui ka i'a e keia aina, a mawaena o ke kia ame ka i'n, ua lawa ka noho ana; ua liiki 110 hoi e hoi e loaa na kao aliiu, a ua lawa ka nolio ana. O na kanaka o hele ana i ka lawai'a i keia ahiahi, na lakou e lioolawa mai i kekalū ,poe i hele oJo me ka i'a, ne ka mea aia i ke eke a oi aleu ka nui o ka i'a o loaa ana i ka hele hookahi ana. A i ka loaa aaa mai la'o keia.i'a, ua malielehele aku la no hoi me na lioa. O ka ai mi}i Honolulu nei aku ka poi, a he 24 paona no ke dala, a ua lawa keia poi ahiki hou mai ia pule aku. 0 kahi nlea' lilo wale no o kahi kopaa ame ka palena ame ka eke palaoa. Wahi a kokahi poe o lakou, ua like ka noho ana nie he paani ana la. Ua ikailea io'no lea liana no ke oki ana i na kumu kiawe, aka, i ka pau ana o ka liana tia ike ko kanaka ua liana oia nona iho, a aole he noonoo ana aku no ka liuhu mai o ka liaku liana. I kekahi manawa ua poina ia ka ai ana, no ka makemake loa o nui lealii e pau i ka hanaia. A i ka nana ana ae, ua poeleele, a o ka hoi mai la no ia. 1 kekahi manawa, ua liiki pono ole ke auau, ua hoi loa no e moe mahope o ka ai ana uo ka nui mai o ka lulii. Alea, aole liookalil kanaka o leeia poe e aa e lioi liou mai a e noho ma Honolulu nei me'lia loaa 0 na mea apau elike mo niamua, Ua oi aleu ka noho ana ma keia aina, no ka mea, o ka ai no ame ka i'a ka mea nui o na walii apau. Aola kakou e nele i ka ai ame ka i'a o keia noho ana, a o ia no ka mea e loaa mai nei i ka poe ina ke kaona. O ka mea oi aku, o ia no ka lohe ana aku i ka pa o na kahoa, e komo mai e ni' Ua komo io aku no ko oukou meakakau, a ua ai i ka mea 1 liaawiia mai, me na mahalo ana i na moa i ikeia e ia i na la i hala wale aku. Oka lohe i.na aku i kekahi mau kanaka Ilawaii e kahea mai ana e komo e ai, o ia paha ka lono maikai liookahi i hilei i ke kanaka ke lohe aku i kona ola ana. Ua oleloia kakou he lahui lokomaikai, a ua pa mau ke kahea i na kanaka e maalo ae ana ma na ipuka o ko kakou mau home i na la i hala walo aku." I keia mau la ma Molokai mai nei, ua lolie hou ia kela mau leo. Ua komo io aku no a ua ai i na mea maikai i loaa ia lakou. | Eia ho 15 oliana e noho mai nei ma ko lakou mau »ina. O na kanaka no hoi i ikaika na lima i ka hana a i hoi mua no hoi i na la ki* nohi Avale, eia keia poe kanaka ke nee mua nei me ka liolomua. Ua loaa i kekahi he mau puaa i piha a he mau pule helu wale no koe e hanau mni ana. Ua laNva a oi aku ka ai e ulu mai nei ma ko lakou mau aina. O ke pu ame ka uwala no ka ai i ulu a i makaukau i keia mau la. O r.a makalua kulina no hoi i kanuia no„ ka hoao ana wale no, ua kokoke e oo a ua hiki ke ike ia ka ulu maikai ana o na mea apau i kanuia aku iloko o ka lepo. U'a loaa mai ka moa a 'kekahi poe, a ke hanai mai nei; he moa leeia i hoouluia e ka Lunanui malalo o na Komisina. 'Ua emi loa no hoi ko kumukuai o keia mau moa, he hapalua a pii aku a ka ekoluhapaha ke kumukuai o na moa. He poe moa ohi wale no, aka, lie koko maikai, a iloko o na pule pokole wale no mai keia manawa aku e

i hp.nau mai ana keia mau nioa, a i e ike' koke ana nO) ke kanaka i n.i i poniaikai o kona luhi ana. i Aole paha he kanaka i hele aku \ uei 110 Molokai a i iko i keia mau > mea i hana ia i hiki e olelo iho, ua lapuwale ka lawea ana aku o na , kanaka ma ke3a aina. Aolo hookalii o lakou e hiki ana e olelo iho ho mau aina pohaku kela. Aole no hoi he kapaka e hiki ana e olele iho, ua pono e lawe kela ame keia kanaka i kona pahukupapau ke hoi aku maluna o kela mau aina. La lawe heleia kekahi mau kanaka i ike i ka mahiai, elike me Wm. C, Aehi, a ua ike oia i ka nani o na aina o Palaau ame lioolehua. Aole ho pohaku hookahi ma keia mau aina, a ua holo aku ke kaa otomo bile maluna o ka aina mai kekahi pe'a ahiki i kelealii pe'a. Ua lilo ka olelo pohaku i mea akaakaia, :i ua olelo ae o Aehi, ina e makemake ana ke kanaka o kukulu hale ma keia mau aina o Palaau ame Hooleliu, e kii ana kana mau pohaku kahua no kona liale i kahakai, 110 ka mea no kftkahi mau mile loihi, aole hookahi pohaku hookahi. Ua ikeia aku na mala meakanu o Hoolehua e ulu ana, ke kulina ka uwala kahiki, ame na īnauu like ole i kauuia no ka hoao ana ina paha e ulu ana a e puka pouo ana keia muu mea. Ma ka nana aku, aole he hopoliopo ana no keia ulu maikai ana ame ka puka pono ana o keianiau mea kanu. 0 ka hana wale no o ka mahi mau aku i na nahelehele ame ke leali aku o ke 00 mai o nu meakanu. Ma ka maeao ana a Aehi, ua oi aku ka pono e komo nui aku na Komiaina no ka hooulu ana i nn meakanu, a e kuai aku i na mea e hua mai ana, a e hoonui aku lakou 1 ka hanai holoholona ana no ka hoomakaukau ana no ke komo aku 0 na kauaka maluna o keia mau aina, a ua loaa *nua na holoholonn e hanai aku ai. Ua pololei o Aehi, a lee manao nei na kanaka Hawaii i makemake a i manao nui no ka liolomua o leeia mau hana, e komo aku e ao i ke Komisina e komo nui ma keia iuau m'ea. Aole lio manaolana polio no keia mau hana, o ka mea nui, o ke komo ana aku ke hooulu nui i ua mea like ole, i loaa ai ka makaukau 1 na kanaka e lioi aku ana, aole hoi o ke kali i ka manawa e liiki aku ai maluna o ka a^ha. O ka uwapo ma Kaunakakai kekahi pilikia o kela poe. Aka, eia na Komisitia ke koi nei i kā Ahaolelo e hana kokeia keia uwapo, no ka mea he manawa uuku wale no koe, a e hioio ana keia uwapo, ina aolo e hana kokeia. 0 ke alanui hooleahi keia e liemo mai ai na mea like ole. I keia mau la ua nui na paila wahie kiawe e kali ana o ka hooneeia m;ii, 110 ka mea ua nui ka wahie e waiho mai la ma na aina. Ua makemakeia e loaa kekahi kaa huki okumukumu kiawe, aka, mamuli o ka nawaliwali o kGia uwapo, aole e hiki e laweia aku a hoolelo, no ka mea 'ua maka'uia o -hiolo. Ua ikeia nae keia pilikia (5 na la!a o ka Aliaolelo i hele aku nei, a e lapaauia ana keia poino i keia manawa aku paha, ke loaa mai ke dala. Ua piha ka aina me ka nani, a ua hoohauoliia mai ka manao o na kanaka i hele aku a i ike maka i keia mau aina i haawiia mai no na kanaka Hawaii wale no. O ka ike aku i ka wehe hou ia mai o na aina i koe, ka mea nui a na kanaka Ha■\vaii e nana aku ai no keia mua aku. O ka holomua, aole ia he ninau, no ka mea ua kaal/)pe aku ia mea, ua ikeia ka holomua i keia la.