Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 16, 19 April 1923 — Page 2

 

 

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ELUA             NUPEPA KUOKOA HONOLULU, T. H                POAHA APERILA 19, 1923

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina

o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;        Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;               Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

            Malaio o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no ia manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii.  Nolaila e loaa ana he mau manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolaia ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

            Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komosina @ mea like @ i makemakeia e ninau mai.

 

KA HUAKAI MAKAIKAI A NA HOA O KA AHAOLELO NO MOLOKAI,

NA PAIONIA HAWAII AME KO LAKOU MAU HOME

 

Ke Kulana Oiaio o na Aina o na Home Hawaii,

ke Kia Hoomanao A Kuhio no Kona Lahui Kanaka

 

            Ma ke ahiahi Poalima Aperila 6, 1923, i haalele iho ai ke komite o ka Ahaolelo ma ka huakai e nana i na wahi e loaa ai ka wai no na Home Hawaii ma Palaau ame Hoolehua; ku aku la ka Mokuahi "Kilauea" ma ke awa o Kaunakakai, Molokai ma ka hora 12:30 o ka po, a kipa aku la ka malihini ma ka home o Mr. Kahinu kela Hawaii holomua e noho la ma Kaunakakai; hookipaia mai la ma ke ano maikai loa me he mea la no kona ohana ponoi; nani wale.

            Ma ka Poaono ae, ua hele aku ka meakakau e nana i na Home Hawaii o na Paionia e noho la ma ia aina malihini; ua launa aku hoi me kakahi o ua mau paionia la.

            O na Home Hawaii mua e noho la he 15 ka nui; me ke ano nui, ke hoomaka ia lakou ma ke ala mua o ka holomua, kuonoono ame ke kuokoa oiaio; aia o Mr. Geo. Maioho ke noho la ma kona aina, elua paha eka i mahiia, ke ulu la na ipu aiwaha, na kulina, na ohia, na uwala, ka mauu alafafa ame na meakanu e ae.

            Ke makaukau la oia no ka hanai ana aku i kana mau puaa ehiku me na moa lehulehu ame na kaka pu no; ke hoohanau la oia i kana mau moa ma na pahu hoohanau hua a ka haole, eleu no ke kanaka; na paa ka hale kupono; a i ka nana aku ke hoomaka aku la oia ma ke ala o ka holomua.  Imua a loaa ka lanakila.

            Aia no hoi o Mr. Albert Kahinu kekahi o na Paionia ma kona aina, ke ulu la na mea kanu i ano like no me ka Mr. Maioho; aia he 18 mau puaa wahine nani me ka puaa kane nani maoli; aole he mea kanalua iki i ka manao o ka meakakau e loaa aku ana iaia ka noho lanakila a kuonoono; hele ia imua ma kou ano he paionia no kou aina kulaiwi.

            Malaila ua hauoli maoli ka noonoo i kuu ike ana aku ia Mr. Clarence W. Kinney kekahi o na Paionia; aia oia a me kana lede me na manao ohohia no ka holomua o ka noho ana ma keia hope aku; ua paa a ke noho la iloko o ko laua hale nui a nani kupono; a ma ke alo mai o ko laua home e ulu ana na ipu ai waha, na kulina nani ame na uwala; a ua makaukau pu no hoi no ke kanu ana aku i na meakanu e ae ke pau hoi ka aina i ka hoomaemae ia; aia pu he elima puaa wahine maikai maoli me ka makaukau e komo aku iloko o na aluka no ka hana hanai holoholona ma ia aina malihini: a ia'u malaila, wahi a Mrs. Kinney me na waimaka e helelei mai ana:

            "I keia la aole oukou e ai ana i ka makou holoholona i hanai ai; aka, ina oukou e hiki hou mai i keia makahiki ae, e hiki ana ia makou ke hanai aku ia oukou me ka makou mau holoholona e hanai aku ai."

            O ia mau huaolelo aloha i puana ia mai e Mrs. Kinney, e hoike mai ana aia aku iloko o kona puuwai ka manaoio hana i hui puia me kela kulana lokomaikai o ka umauma Hawaii.

            Ma kekahi aoao ae o Mr. Maioho, aia o Mr. Kamakani me kan kihapai i hanaia ma ke ano maikai maoli; malaila au a ikekumaka aku iaia, kana mau keiki kane ame ke kaikamahine pu no, e hana ana ma ko lakou home; nani a hauoli ke nana aku i kekahi ohana Hawaii oia ano; ke ulu la kana mau mea kanu e ae i kupono no na puaa, na moa ame manu e ae.

            Aia no hoi o Mr. Kamai ke hana la ma kona aina, ua hoomakaukauia e kupono no ke kanu aku he eono eka; ua paa ka hale a ke makaukau la oia no ka nee ana aku imua ma ke ano he Paionia o na Hawaii ma ke ala no ka hoike aku i ko ke ao aia no iloko o na Hawaii na manao ana no ko lakou holomua maluna iho o ko lakou aina oiwi.

            Aia pu no hoi malaila o Mr. Henry Hanakahi o Kohala kuu aina hanau e ke makaukau la e nee aku imua ma ke ano o kekahi o na paionia o na ona o na Home Hawaii; neeia imua a inu i ka wai o ka lanakila.

            A ma ke ano nui, o na Hawaii i hoi aku ma Molokai no ka lawe ana i mau home malalo o ke Komisina he hiki no ke ikeia aku, ua hoi aku lakou me na manaoio hana, a ke makemake nei e loaa ke kulana kuonoono a kuokoa a o ka mea oi loa aku i ko'u kuka ana me na wahine a kela poe keonimana i hoi aku ma Molokai, ua hoike mai lakou i na manao ohohia oiaio no ke kokua ana aku i ka lakou mau alii kane; a ma o hou aku, o kekahi mea ano nui o ia no ka ike ana aku o ka hapanui o kela mau ohana paionia e noho mai la ma na Home Kalanianaole, he poe lakou me na keiki lehulehu, a e hana pu ana na makua me na keiki pu no; hauoli wale.

            E ola hou mai ana anei ka Lahui Hawaii?  Ae, wahi a'u.

 

Ke ano o ka Aina

            Malaila au a ua ike kumaka i ke kulana nani o i kelakela o ka aina, he hohonu a momona ka lepo, e ulu ia ana e na kumu kiawe nunui mohaha, e hoike mai ana, a komo aku ka lima o ke kanaka hoomanawanui e lawelawe i kona kino, aole no e hoi nele mai, ke ku la a ke hoomakaukau ia la na home me ke kupono; ua paa kekahi mau aina i ka paia, ke holo la na paipu wai inu mai na kuahiwi mai ma kela ame keia apana aina; ua makaukau ka wai no ka hooma-u ana i na meakanu mai kela punawai kaulana mai kahi a ka Moi Kamehameha V e auau ai i kona wa opio, malaila au a ike kumaka i ka wai nani o ua punawai kaulana nei.

            A o ka'u e kanaenae aloha ae, o ke kulana o kela poe paionia o na Hawaii e noho mai la ma na Home Kalanianaole, he kulana o ka holomua oiaio mahope aku.

            Nolaila, e na hoaloha.  Imua a lei i ka lei o ka lanakila.

            No ko'u hialaai loa i na hana maikai a kela poe Paionia, ua hele hou aku no au ma ka la Sabati ae e nana i ko lakou mau home a e kukaiolelo pu hoi me lakou me ka hauoli nui.

            Ma ka la pule ae ua holo aku ka mea kakau e nana a ike kumaka i kela aina kaulana o Palaau ame Hoolehua, ua hele ia e a'u na mokupuni apau o ko kakou aina, a i keia la, ua hiki ia'u ke olelo ae me ka oiaio, o kela mau aina i lilo mai no na Hawaii mamuli o ke Kanawai i hooholoia e ka Ahaolelo Nui o Amerika Huipuia malalo hoi o na hooikaika a ke Alii, ka Elele Kuhio ame ka Mea kaulana ka Hon. John Wise, nohe lua elike ai, ma ka nani, ka momona o ka lepo, ka pohaku ole, a me ke ano o ka moe ana o ka aina, ke e ea a ma na ano no apau.

            Ia'u iwaenakonu o ka aina, aia malaila ke ulu la kekahi mala kulina nui malalo o ke alakai ana a ke komisina o na Home Hawaii, a ma ka nana aku i ke ano o ka ulu ana o ke kulina, aole i kana mai ka makaleho o na noonoo ana a ka manao, a komo mai la iloko o'u na noonoo ana, ina paha he mea hiki e hoohanau hou ia keia kino; ina ua hoi hou aku au iloko o ka opu o ko'u makuahine a nui ae, o ko'u hoi no ma Palaau, i ka makaikai ana a kilohi ana aku ma na wahi apau o ka aina, e hiki ana no i ke kanaka noonoo ke ike iho; me he mea la, o kela mau aina ua hoomakaukauia he Kanaana Hou no na Hawaii, a o ia ana ko lakou puuhonua ma keia hope aku; he mau mile i holoia e makou maluna o na kaa otomobile, aka aole he wahi ahua pohaku i loaa aku, o ka moe ana o ka aina mai ke kumu mai o ka mauna o Mauna loa ma Molokai ahiki aku iluna o na kuahiwi kaulana o Molokai, he nani hoi kau a kana mai.

            Ina no oe e nana iho a noonoo iho me ke ano kanaka makua; e loaa ana ia oe keia mau mea, me he mea la, ua hoomakaukau ka Mea Mana Loa i kela mau aina no na Hawaii, ua hoomakaukauia na haalu kupono i mau kahua kupono no na luawai nunui no ka hoopulu ana aku i na meakanu e kokoke ana ma ia mau wahi me ka nui ole hoi o na lilo no ka hoomakaukau ana ia mau mea ano nui; aia no he mau haalu lehulehu e waiho la mai kai mai ahiki aku i ka pau ana o na wahi ano papaala, nolaila, ma kela hope aku, ina no e loaa i na Komisina na manao ana e kii aku i kela mau wai ma Waikolu, Pelekunu ame Wailau ma Molokai a lawe ae malu na o keia mau aina, o ka hopena, e hiki ana ke kanuia na maia ame ke kalo ma ka lihi makai o keia mau aina, a aole paha he mau mala kalo a mau mala maia e oi aku ana ka nunui mamua o na mala kalo a mala maia e hiki ai e kanuia maluna o keia mau aina, ma ka halua wale no makai loa o ka aina, a ina pela mauka mai olaila, e lawa ana no ka aina no ke kukulu ana i kekahi mahiko nui me na aina maikai a kupono e loaa ai ka puka kupono, a mauka aku o ia wahi e hiki no e kanuia na mala halakahiki nunui me na lilo liilii loa mamuli o ka maikai a pohaku ole oluna o ka aina, a mauka aku o ia wahi, ua kupono loa ka aina no ke kanu ana i ke kulina ame na meakanu oia ano like, he maikai ka aina, a o ke ano meakanu, ua ike aku au me ka hialaai nui he mau tausani o na bipi maikai loa a ka ohana Kuke e holo ana maluna o keia mau aina nani, me ko lakou kulana ulu mahiehie a nani lua ole.

            O ka'u i manao ai no ke kulana o ka aina mamua o kuu ike kumaka ana aku nei, aole no paha ia i lawa no umi pakeneka o ke kulana maoli o kela mau aina e ku nei i keia la.

            O na olelo a'u i lohe aku ai mamua aku nei no ka piha o ka aina i na pohaku, a pela wale aku aole loa he wahi huna o ka oiaio iloko o ia mau olelo, a aole a'u kumu maanei e hiki ai ia'u ke manao ae e hooi wale aku no i ka'u mau olelo mamua ae o ke kulana oiaio maoli e ku la maluna o kela mau aina i keia la, no ka mea, ua ike no au me ka maopopo aole no au e noi ana e hoi aku malaila.

            Aole he mea e kanalua ai ma na ano apau, o ka lepo o kela mau aina, he momona maoli a maikai.

            O kekahi ninau ano nui, o ia no e lawa ana anei ka nui o na Hawaii e aa ana e hoi aku maluna o kela mau aina i ka wa kupono e weheia mai ua mau aina la?

            O ka'u e olelo nei me ka manaoio.

            Ina no aole i loaa i kekahi Hawaii ka hana e loaa ai iaia ka uku malama o $150.00 a oi aku paha, no kona pono ame ka pono o kana mau mamo mahope aku, he mea pono loa e hoi aku oia ma Molokai a e lawe i mau aina Home nona ma Palaau ame Hoolehua.

            Ke kau iho nei maluna o kakou na Hawaii o ka aina kekahi hana ano nui o ka hooikaika ana ma na ano apau i konoia ai na Komisina o na Home Hawaii e kii aku i kela mau wai ma Waikolu, Pelekunu ame Wailau a lawe ae ma Palaau ame Hoolehua.

            Malalo o ke Kanawai o na Home Hawaii, ua aeia na Komisina e hele ae imua o ka Ahaolelo a e noi aku e hoopukaia na bona o ke Aupuni ahiki aku ka huina i ka $3,000,000.00 no ka hana o ke kii ana aku i kela mau wai a lawe ae maluna o kela mau aina nani; nolaila o ka ninau dala aole ia he mea pilikia malalo o ke kanawai o na Home Hawaii, ua haawi mai ka Ahaolelo Nui i kanawai maikai loa ma ia mea.

            O ka ninau wale o ke komo iho o ka manao o na Komisina ka manao e hookoia ia manao.

            I ke au o Kamehameha III (Kauikeaouli), ua haawi mai oia i na makaainana i na eka he 28,000 wale no; aole nae he puu dala e hiki ai i na makaainana ke kukulu iho i mau wahi hale no lakou, a aole no hoi he mau wahi dala e hiki ai e kuai mai i mau wahi holoholona a moa paha.

            Ma ke Kanawai Hookuonoono hoi e ku nei; e uku ana oe i ke kumukuai o ka aina, a e uku pu ana oe i na uku panee maluna o ke kumukuai o kou aina hookuonoono, e uku pu ana no hoi oe i ka auhau mailoko ae o kau dala ponoi, me ka loaa ole ia oe o kekahi mau kokua ana mai ke Aupuni mai.

            Ma keia kanawai o na Home Hawaii, e loaa ana ia oe ka aina no 99 makahiki ma ka Hookahi wale no dala no ka makahiki; me ka auhau ole no 5 makahiki, me ka loaa pu no hoi ia oe o ka mana e aie aku i ke Komisina i $3,000.00 ma ka uku panee o eono wale no pakeneka no ka makahiki hookahi, a e loaa ana hoi ia oe no ka manawa loihi kupono e loaa ole ai ia oe ma na banako e ae iloko o ka aina, e hiki ai ia oe ke kukulu ae i wahi hale nou ame kou ohana, e hiki pu ai hoi ia oe ke hoomaemae koke a palau paha i kou aina me ka hikiwawe, a e hiki ai hoi ia oe ke kuai mai i mau puaa, bipi, moa, a mau mahu e ae paha, a i mau hua kanu paha nau e hoomaka aku ai.

            Ua hoi aku ke Alii ka Elele Kuhio i kahi mau o keia kino, aka, mamuli o keia kanawai ana i hooikaika ai, ua waiho iho oia mahope nei i kiahoomanao paa loa iloko o ko kakou mau puuwai no ka hana hope loa i hana ia eia no ka pono o kona lahui kanaka.

            A maanei e haawi ae a'u i na hoomaikai palena ole i kuu hoaloha nui a maikai ke Komisina R. N. Duncan ame ke Komisina holookoa no o na Home Hawaii i ko lakou kono ana mai ia'u e holo aku e nana i na Home o na Paionia o Hawaii.

            Owau no me ka haahaa,

            W. C. ACHI, 

            Honolulu, T. H. Aperila 12, 1923.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA

KOMISINA HOME HAWAII,

I MALAMAIA I APERILA 10, 1923.

 

            Ua heluheluia ka Moolelo o ka halawai o ka la 20 o Maraki, ua hoolawaia na lala, a ua aponoia me na hoololi ole.

            Ua heluheluia mai he palapala hoopii mai Hilo mai, mai na kanaka Hawaii mai e koi mai ana e weheia na aina o Panaewa ame Keaukaha.  Ua kakauia keia leka e Joseph Koomua.  Ua pane aku ke Kakauolelo i keia leka, me ka hoike ana aku ke noonooia nei ka weheia aku o kela mau aina.

            O keia mau koi, ua waihoia mai e Mr. Akana, no na mea i ikeia e ia ma ka huakai i Molokai:

            1.  Ua makemakeia e hoomaemae kokeia ke kaa huki kumukumu kiawe, no ka mea ke kakali mai la he ekolu ohana no ka hoomaemaeia o ko lakou aina:  O Aki Apo ame Hanakahi.

            2.  Ua pono e hoolawaia aku kela ame keia kanaka i lawe i aina me kona kulana aie i kela ame keia mahina.

            3.  E kanuia i mau eka hou aku me ka pi-nunu, kulina ame na mea e ae e hiki ana e hooliloia aku ma ke kuai.

            4.  Aole e okiia na kumu kiawe a oi aku mamua o ke kupono.

            5.  E hooulu aku a nui na holoholona no ka hoolawa ana aku i na kanaka, elike me ke kaka, puaa, pelehu a pela aku.

            6.  E loaa i hope no Lyman, no ke kokua ana aku iaia ma kana mau hana.

            Ua aponoia keia mau noi apau, a ua hooholoia e hoonee mua aku me ka hikiwawe.  Ua hoakaka pu mai no hoi o Akana, ua manao oia he mea pono e loaa i kaa oi aku o ka ikaika ame ke kaumaha.  Ua manaoia ua lawa no keia mau kaa e paaia mai nei.

            Ua koi mai o Mr. Lyman e bona ia oia, a ua hooholoia i $2,500.00 ka huina kupono.  Ua manao ka Lunahooia ua lawa keia huina, a ma ke noi a Mr. Akana, ua hooholoia e bona aku ia Mr. Lyman.

            Ua hapai mai o Mr. Cooke, ke Kakauoleo no ka hana hou ana i ka Uwapo o Kaunakakai, no ka mea ua pilikia maoli, a ua waiho mai i kana noi, ina paha e loaa ana ke alahao na ka Hui American Sugar Company e lawe i na lilo o ka hoopaa ana i keia mau alahao ina e loaa mai ana mai ke Komisina mai.

            Ua waiho mai ka Lunahooia i kona manao, e hele mua aku e hui me Mr. Biglow ka Lunanui o na Hana Hou, ame ke poo o ka Papa Komisina Awa, ame ka Loio Kuhina i ikeia ai ke kuleana o ke Komisina maluna o keia ninau.

            Ua hoike mai ke Kamaliiwahine Kalanianaole i kona manao i waihoia mai e Mr. Duncan e kukuluia kekahi kanaka ma na aina o Kalae no ka hooulu ana i kekahi mau mea kanu malaila i ikeia ai na mea e ulu ana ma kela wahi.

            Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua kii mai o Mr. White ame Mr. Eamea he mau kanaka kanu halakahiki e ninau no ke kanu halakahiki ana maluna o keia mau aina.  Ua makemake keia mau kanaka e ike heaha la ka manao o ke Komisina no ke kanu halakahiki ana maluna o keia mau aina.  Ua pane aku oia, aole e hiki ana no ka mea ua ku-e kela i ke Kanawai.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo e hoi ana oia no Molokai i ka Poakolu la 11 o Aperila, no kona lawe pu ana aku ia Padric Colum.  Ua makemake keia mea e ike i ka noho ana o na kanaka ma keia mau aina a e loaa hoi iaia kekahi mau manao no ka hookomo ana iloko o ka nupepa "Irish Homestead", he nupepa e kalai ana i na manao maluna o keia ninau.

            Oiai, aole he mau hana i koe a ke Komisina ua hoopaneeia ka halawai a hui hou i ka la 17 o Aperila 1923.

            GEO. P. COOKE,

            Lunamanahooko ame Kakauolelo.

 

 

NA ANOAI.

 

            Ua holo mai nei o H. Hanakahi, no ka wae ana i na papa o kona hale a hoi aku no.  Wahi ana, ua hele aku oia i Molokai me ka nui o ke kanalua, mamuli o ka nui o na hoino i keia mau aina.  Aka, i kona ike ana i ka aina, me kona momona nui, a me ka nui o ka wai, ua pau kona kanalua, a ua iini nui e hoi aku a noho ma kona apana aina.  O na kanaka i hoi mua aku, eia ka lakou mau mea kanu ke ulu mai la.  O ke kulina, ua oi ae mamua o eono kapuai ke kiekie, akahi no nae a pua mai, e hoike mai ana, e nui hewahewa ana na hua.  O ka ipu ua ulu nui mai a ua nui ka hua.  Aole oia i ike i kekahi mau hua ana elike me keia.  Ua poino mai nei ka ipu a kekahi poe i keia mau ua hope mai nei, aka, o na ipu i kanuia ma na aina kiekie, aole i poino, a e ai ana ia mau kanaka i keia hua iloko o na pule ekolu a elua no paha.

 

            E holo ana ko oukou meakakau ma ka moku Mauna Loa o keia Poalima iho me na lala o ke Komisina, a e hoi mai ana i ka po Sabati me na laia o ka Ahaolelo.  E hele ana e nana nona iho i keia mau lono hauoli e loaa mai nei.  E hele ana e nana i ka noho ana o keia poe e noho mai nei, a e lohe mai ko lakou mau waha mai, i na manaolana o keia mua aku, ame ka lakou mau mea i makemake ai e hoike mai no ka pomaikai o na kanaka heluhelu i keia mau kolamu.  A e ike pu a e lohe i ka lakou mau ku-e, ina he mau ku-e kekahi i na hoohana ana a ke Komisina, e lawelawe mai nei ma Molokai.

 

            Mamuli o ka nui o na kanaka e hele nei i Molokai, a e hoi mai nei a hoike i ko lakou mau hoaloha i ke kulana o kela mau aina, ke nui mai nei na palapala noi aina, no keia mau wehe ana aku o keia mua aku.  Ua olelo iho o Lyman, o kela mau aina makai o Palaau, na aina oi aku o ka momona, a wahi no hoi ana, ua oi aku ka hohonu o kolaila lepo mamua o ko Kalamaula.  E ike mai kakou o na kanaka heluhelu i keia mau manao.  Ke hooia mai nei na kanaka o Kalamaula i ka momona o kolaila lepo, a ke hooia mai nei ka Lunanui o na hana ma Molokai, o kela mau aina o Palaau ka oi aku.  No kakou e ka poe hou aku keia mau pomaikai.  O ka mea kamahao, o ia no ka oi ana ae o ka maikai o na aina i koe aku, me ka ike ia iho, ua nani a maikai no hoi keia mau aina i haawi mua ia mai la.  Eia ka ho oi aku na aina i koe.

 

            Ua loaa mai nei ka palapala noi a na kanaka Hawaii o Hilo, e koi mai ana e weheia na aina o Panaewa ame Keaukaha.  Maloko o keia palapala noi, ua koi mai lakou i elima eka ka haahaa o ka nui o na apana aina e maheleheleia mai ai.  He manaolana ko'u e loaa ka lakou mau mea i noi mai nei.  O ka pilikia wale no pehea ana la ka manao o na Komisina maluna o keia.  Ina he mau apana pili i ke kulanakauhale, e nunui loa ana keia mau eka, aka, ina ua kaawale iki aku mahope, e pono e loaa keia mau eka, i nui kupono ai kahi e hoohana aku ai, no ka mea e imi ana paha kahi lepo i loaa kahi e ulu ai kahi mea ai.

 

            O na aina hoi o Kalaupapa, ua ikeia iho nei e na Komisina, aole he aina i koe ma keia ahupuaa, ua pau loa no i na hale ame na pa o Kalaupapa.  O ka nui o na aina, aia ma kela aoao o Kalawao ame Waikolu.  Aka ina no e heleia ana e noi imua o ka Papa Ola, aia ia lakou keia mau aina, ke manao nei au e loaa mai ana no kekahi o na aina ma kela mau ahuapuaa no ka pomaikai o na kanaka i hookuu ia mai kela panalaau mai.  O ka hoao aku ka mea e ikeia ai ka loaa ame ka ole.  Manao no hoi au, aole e hewa ka hoao ana, a ua hiki no kekahi o kela mau aina e haawiia mai, no ka mea, e loaa ana na kanaka nana e hooulu kekahi ai na ka poe ma Kalaupapa.  He mau aina waiho wale mai no hoi kekahi a e pono no e loaa kekahi mau pomaikai mailaila mai.

 

            Aole he luau i haawiia mai i na kanaka i hele aku i Molokai me na lala o ka Ahaolelo, aka, ua ai nae a ua piha na lua o ka inaina, me na io kia, ono,, palupalu.  O kekahi poe, akahi no a ai i keia io.  O kekahi poe kakaikahi i ai mua, ua hoomaopopo no i ma maikai ame ka ono.  Ua nui a lawa pono na mea i paholaia mai e ka lokomaikai o na Komisina ame na kamaaina o kela aina nani.

 

KA HOONAAUAO ANA I NA KEIKI HAWAII

O KEIA MUA AKU, NO KA PONO O KEIA LAHUI.

 

            Ua pau ka manao ana o na makua o keia la e alualu aku kakou e loaa ka naauao o na kupuna o kakou, a o ia loina hoonaauao ana kakou e a'o aku ai i na keiki Hawaii o keia mau la.  O ke kumu nui o keia, ua pau na kanaka Hawaii i hiki e lilo i mau kumu, i ka hala ma kela aoao, a eia kakou ke hoohui nei me ka naauao o ko na aina e mai.  Mamuli o keia kumu hookahi, o ka hoonaauao ana o ka kakou mau keiki, elilo ana i mea hou, a e alualu aku ana kakou me na manao e loaa io i na keiki a kakou na mea oi ae.

            Ka mea nui o keia la, o ia no ka hiki ana e hoola i na keiki liilii e puka mai ana na puhaka mai o na kanaka Hawaii.  Aole ko kakou pilikia mamuli o ka hanau ole o na wahine Hawaii, aka, aia i ka malama ana aku i na keiki liilii i  hemo mai, a i lilo hoi i mea malamaia e na makuahine.  Aole he hoopunipuni ka hoike ana aku, o ka hapanui o na keiki lii e hanau mai nei, a e pau nei hoi i ka make, a e hoikeia mai nei e ka Papa Ola, mai na makua Hawaii mai no ia.  A i ko kakou imi ana aku i ke kumu nui o keia make ana e loaa ana la kakou mamuli mai o ka hoohemahema o ka malamaia ana e na makuahine Hawaii.

            E ike mai kakou, o ka waiu ka ai a na keiki liilii mai ka la mai o ka hanau ana ahiki i ka la o ka ukuhiia ana.  A ina e hanaiia ana kela pepe me ka waiu o ka makuahine, ua hala ae la ia kumu pilikia, aka, i ka nui ana a ukuhiia, aole i pau ka pilikia o kela keiki.  O ka loaa ana o ka ai kupeao i ka wa liilii o kela keiki kekahi mea ano nui loa.  A ina e loaa ole ana keia ai maikai, ua hiki ia kakou e ike iho, ina aole e laweia ana ke ola o kela keiki i keia mau la liilii no, e lilo ana ke ola o kela keiki i mea pii hopipi ae a e lilo ana i mea ma'ima'i wale, a e lilo ana i mea nawaliwali a e hiki pono ole ana i kona kino ke pale aku i na ma'i like ole e hele mai ana.

            Nolaila, ina pela iho la i keia mau la ke kahua o kahi e hiki mai ai kapilikia e pono no kakou e imi iho ahiki i ka loaa ana o keia kumu, e huli aku i ka laau e hiki ai e hoopauia.  Ina o ka malama ana o na keiki liilii ke kumu e omiloia nei ke ola o keia lahui, aole anei kakou e komo aku ana a hoopau ae i keia kumu o ka pilikia?  He oiaio no aole e loaa ana i na makuahine apau ke kau ana o ka waiu i ka manawa e hanau mai ai ke keiki, aka, ina aole he kau, a e hanai ana kela makua i kana keiki me ka waiu pipi, e kii kela makua i ka waiu maikai loa no ka mea, ina aole kakou e kii ana, e poino ana kela keiki, a e kau mai ana no na ahewa ana maluna o kakou.  A ina hoi he waiu kini ka waiu e hanaiia ai, alaila e hana i kau waiu me ka maemae, a e malama i na omole me ka maikai, no ka mea o ka omole ame ka omaka e omo ai kela keiki kekahi mau kumu e loaa ai ka pilikia i kela keiki.  O ia hoi, e hoomaemaeia kela mau mea me ka waiwela, a e lilo kela omole ame kela omaka i mau mea ike mau ia e maemae ana mamua o ka hanai ana aku i ke keiki.  O ka iwikuamoo keia o ko kakou ulu ana ma ke ano he lahui.  Ina e pau ana na keiki liilii i ka make o ka pau ana no ia o na makua o keia mau la aku mamua o kakou.

            Nolaila, e pono no na makua e makaala loa i keia mau mea, a o ke kumu ia o keia kumuhana, o ia hoi ka hoonaauao ana o na keiki o keia mua aku o keia lahui.  Ina halekula keia mau ike e pono ai e haawiia mai, a i ka ike ana o na kaikamahine a kakou i keia mea aole wale no o keia ke kahua hope, aka, e loaa pu i na kaikamahine a kakou kela ike hana i na meaai, i ono ai ke ai aku, a i emi ai no hoi na lilo o ka hanai ana i ka ohana.

            Aole o ka nui o na meaai ke kumu e ikaika ai ke kino o ke kanaka, aka, o ka ono o na meaai ke kumu nui e ono ai ka puu a nui ka ai ana aku, a e lilo ana kela meaai i mea e hooikaika mai ana i ke kino o kela kanaka.  Ina e ono ole ana ka ai, a i ole e lilo ole ana i mea hooikaika mai i ke kino, ua poho wale kela mau meaai.  Aka, ina ua ike na kaikamahine a kakou i ka hoohuihui ana i na ono ole a i ole na mea paha i ono ole i ka puu, e lilo ana no kela mau mea i mea makemake nui ia e ka puu o kela ohana, a e nui ana ka aiia ana, aka, ua loaa mai nae me ka uuku o na lilo.

            I keia la, heaha na ai ono loa ia e ke kanaka Hawaii?  Aole paha e hiki e paneia keia ninau, me ka maopopo pono ole o ke ano o keia lahui.  O ka ai, o ia no ka poi, a ke ku mai nei na kauka he lehulehu wale a hooia mai, aole he ai io aku o ka maikai e hooikaika ana i ke kino, i oi aku mamua o keia ai o ka poi.  Hookahi paha hewa i ikeia, aka, aole no paha e hiki e oleloia he hewa, o ia no ka hoomolowa mai i ke kino mahope o ka ai ana i keia ai.  A he oiaio no keia.  Mawaho ae o keia, aole he hewa okoa aku i ikeia.  O ka i'a ono loa ia, o ia no ka i'a o ke kai, a ina no hoi he maka, a i ole he hoomoaia paha, o ia no nae ka i'a ono loa ia, a pili pu mai ka io holoholona.

            No ka ia, ke olelo nei na kauka, aole he mea i oi aku mamua o ka i'a.  Ua lilo keia i mea hikiwawe o ka hoowaliia ana e ka opu, a ua lilo no hoi i mea hooikaika mai i ke kino.  Ina aole io holoholona, aole e loaa nui na kanaka o kela la i na ma'i like ole.  O ka io ke kumu o na pilikia like ole.  Aka, ina e hoomoaia ana keia mau io, a e haawiia aku ana me kona palahe loa, a e nui ana ke kai, ua oi aku ia mamua o na ia hapamoa.  Aka, o ka mea ono loa ia o ia no ka palaiia ana.  O ka pulehu ka hoomoa maikai loa wahi a na kauka.  Aka, aole o ia ke kumu hana o keia kakau ana.  O ka mea i makemakeia aole o ka nui o na io like ole, aka, o ka ike ana o ka makuahine i ke ano o ka hoomoa ana, a e lilo ana i mea onoia a i mea no hoi e hooemi mai ana i na hoolilo o ka noho ohana ana.

            Mawaho ae o keia mau mea, a ke ike nei kakou i ka pii o na kumukuai o keia mea o kai'a ame na io, aia no he mau mea e hoopiha ana i ka opu o ke kanaka, a o ia mau mea e lilo ana i mea kokua mai, a he emi nae o ke kumukuai.  O na ki ame na kope, ame na palaoa, o keia mau mea kekahi nana e hoopiha mai i ka opu a mamuli o ke emi ana, ua lilo kela emi i mea e kokua mai ana i na hoolilo o ka hanai ana i ka ohana.

            O na launahelehele kekahi mau mea maiki no ka opu, a e lilo pu mai ana i mau mea e hoopiha mai i ka opu, a ina ua emi kela mau mea, e kokua hou mai ana no hoi i ka hoemi ana i na hoolilo.  Aole ko kakou mau kupuna i ike ole i--ka maikai ame ka holomua o ka hanai keiki ana i na la i hala aku, no ka mea ua kamaaina kakou i na laulele, na lau uwala, ame na lau popolo, he mau mea ai ia kela e ko kakou mau kupuna.  O ka pualele opiopio kekahi mea ono loa, ina e akamai ana ka hanaia ana.  A o keia mau lau i hoikeia aku la, he mea loaa wale no i ko kakou noho ana ina e makemake ana ke kanaka e hooulu i keia mau mea.  I keia la, ua loaa pu mai na lau kapiki, a he lehulehu wale o keia mau kapiki e ikeia nei i keia mau la.  He okoa no na lau kapiki a na Pake, a he okoa no hoi ka na Kepani, a pela no hoi ka na Haole.  Eia keia mau mea ke ulu mai nei, a he mau mea e kokua mai ana i ka opu i ka ai ana o ke kanaka.  O ka ai ana i ka io holoholona ame ka poi wale no, aole kela he mau meaai maikai loa, aka, ina e awiliia ana ka ai ana, e lilo io ana keia mau mea i mea hooikaika mai i ke kino o na kanaka.

            Nolaila, ua hiki mai kakou i kahi a ko oukou meakakau i makemake ai e hoike aku i na mea i oi aku.  O ia no ka loaa ana o keia mau ike ma na kula o kakou.  Eia na kumu kula ke ao mai nei i na keiki i na mea like ole, a o ka oi aku makou manao ana oia no ka ike e hiki e kokua mai iaia i kona nui ana ae, a i ka loaa ana o kona ohana.   Nolaila e pono no kakou e na makua mea keiki, e koi ikaika e haawiia mai keia naauao i ka kakou mau keiki.

            No na kanaka Hawaii e hoi aku ana a e hooulu ae ana i ka lakou mau keiki, ke ike e aku nei no kakou, i na alanui maikai e alakai aku ai i keia mau keiki a kakou.  Mawaho ae o keia naauao ike i ka hana ana i na meaai, e loaa pu no hoi ia lakou ka ike hooulu ana i na meaai he lehulehu wale.  A o keia ike ina aole e hiki ana e loaa ma na kulaaupuni ka aina, e koi aku kakou na kanaka Hawaii e a 'oia ma na kula ma Molokai, e lilo mai ana malalo o ka malu o kela mau ohana e noho aku ana maluna o kela mau aina i hookaawaleia no lakou.  Ua hoomakaukau mua na Komisina Home Hawaii he mau eka aina momona o ka lepo no ka loaa ana he kahua i wahi e loaa ai keia hoonaauaoia ana mai o na keiki e hele ana i ke kula ma kela mau aina.  O ka ike mahiai, ame kaike hanai puaa ame moa, o keia kekahi o na ike kiekie loa, a e pono no e loaa keia naauao i na keiki Hawaii, e noho aku ana maluna o na aina hoopulapula.

            A o keia mau naauao aole he mau mea uuku.  O ka ike mahiai, a o ka mahiai o keia mau la e nee nei, he ike ano nui.  He ike keia e koi mai ana i na keiki o keia mau la, ina ua makemake lakou e lilo i poe kuonoono no keia mua aku, ano ka manawa e imi ai i ka naauao.  No keia mua aku, elike me ka piha ana mai o ka aina i na ka@ o ko na aina e, pela no ka ik@ o ka imi ana i na mea e o@.  O keia mau aina i haawiia m@ i na kanaka, ua ikeia keia @ pilikia e nee mai nei, a ua hoo@ e ia na kanaka me kahi e ka @ ai o na wawae.  Ina kakou e @ maopopo ana, o ka noho ana o @ i hala aku, ua ano mama no, @ i keia la ke pii nei ka pilikia mamuli mai no keia o ka nee hik@ we ana aku o ka aina imua, ame @ kakou ku malie ana i kahi @ kahi.  Ina kakou e makemake @ e oni like me ka nee ana o ka a @ e lilo kakou i poe e ike ana @ hana apau.  O ka ike mahiai, no ka mea eia kakou he kauka'i aku @ i ka ai o waho mai i mea nana @ kou e hanai mai.  O ka ike ha@ holoholona, no ka mea he nui @ lehulehu o na io holoholona e @ komoia mai nei iloko nei o ka aina, no ka mea aole i lawa kakou @ mea e hoouluia nei e kakou.  A ina e ike e ana ke kanaka i keia mau mea a e lilo keia i mau mea nana e alualu ai, e hoea aku ana kakou i ke kahua e loaa mai ai ia kakou o kekahi o na dala e holo ne@ waho no keia mau mea.  O ka @ hanai moa, o ia kekahi ike ano nui.  Mai manao mai nae kakou a ka lu aku i ka ai, a waiho aku no na ka moa e ai mai, a manao iho oe, na ike oe i ka hanai moa.  Aole, no ka mea, aole ia he hanai mea.  O ka ike ana i ka hoola i na ma@ like ole e kau mai ana maluna o kau mau moa, ka ike oi aku, el@ no hoi me ka ike ana o ka makua i ka pale ana aku i na ma'i e kau mai ana maluna o kana mau keiki.

            O ka ike ana i ka malama ana i na keiki moa, mahope o ke ki@ ana mai, ka ike i makemakeia, no ka mea, ina ma keia ike ole ana ke kumu pilikia o ka malama keiki ana, pela ana no ka malama mo@ keiki ana.  O ka ike ana i ka ai e hanai aku i na keiki moa liilii kekahi ike ano nui , a o ia no ka ike makemakeia no na makua mea keiki, o ia ka loaa ana o na ai kupono no na keiki a kakou.  Aole i okoa ae ka malama ana o na keiki moa, mai ka malama ana o ka kakou mau keiki.  Nolaila, e ike mai kakou o keia mau naauao i makemakeia, he mau mea i ak@ nuiia no ka pomaikai o keia mua aku:

            Pela no hoi ka hanai ana i na puaa.  A pela no hoi ka hanai ana o ka pipi.  I keia mau la o nee nei, eia kakou ma ka naauao a na haole, a no keia kumu e alu alu aku kakou i keia mau ike apau pono.  He mea hooulu manao maikai ka ike ana i na keiki o keia mua aku, e moe kololio ana i ke alualu i keia mau ike, no ka mea, o keia mau hana na hana e noho kuokoa ai ke kanaka.  I kou noho ana nou iho, e lilo ana oe i mea kuokoa.  O oe no kou haku, a o oe no ke luhi ana no kou pomaikai pilikino iho.  Aole oe e kauk@ aku ana na hai mai e lawe mai kau mau meaai, a i ko lakou pilikia ana, ua pilikia pu me oe.  A me keia noho ana ou nou iho, ia oe no kou pilikia.

            Nolaila e ike mai kakou e na makua mea keiki o ka loaa o kela mau naauao ka mea oi aku, a me ko kakou lilo ana i poe koho baloka e lilo kakou i poe e koi ana i na waha olelo o kakou e hooikaika @ hoomauia ka hoonaauao ia ana o na keiki a kakou ma na ike  o keia ano maluna ae.

            No na keiki e hoi aku ana ma Molokai, e loaa ana keia mau ike no ka mea ke hoolala e nei no ia Kimisina no ka loaa o keia mau ike.  Ua hookaawaleia no hoi @ mau eka, no ka mahi ame ka hanai ana i na holoholona.  O keia @ maikai nae e pono no e holo like i na keiki Hawaii apau.

           

            Ma keia moku o ka po Poalima, e holo pu ana ke Komite Aina o ka Hale, no ka nana ana i keia wai e makemakeia nei e loaa mai no @ kanaka ma Molokai, ma kekahi bi@ i noiia aku nei i ka Ahaolelo @ hoaie no $75,000.00.  O keia mau dala no ke kii ana i wai no na kanaka ma Palaau kai ame mauka.  O na aina mauka na aina kanu he lakahiki e makemakeia nei.  A nolaila paha ko makou mau noi ai ana ke wehe ia mai ia mau aina.

            Ua hala aku la o G. P. Cooke.  @ kakauolelo, no Molokai, a e hele mua ana e hoomakaukau no ka hiki aku o kana mau malihini.  Aole wale no o na Komisina keia e hele nei, aka, o na lala o ka Ahaolelo ame ka lakou mau malihini pu e hoi.  E hiki aku ana na kanaka ma ka heluna 160 a oi aku, i ka la Sabati.  O na lala o ka Ahaolelo ame ka lakou mau malihini, e @ mua ana i Kalaupapa, a haalele i keia wahi i ka po Poaono, a ku i Kaunakakai ia po no, a i ka pau ana o ka aina kakahiaka, Sabati lakou e lele ae ai, a na Cooke, @ hanai i ka aina awakea, a ia ahiahi no kau hou i ka moku, a hoi mai a ku i Honolulu nei i ke aumoe Sabati.