Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 15, 12 ʻApelila 1923 — HE MEA HOOPOINO ANEI KA WAIONA I KA LAHUI HAWAII? [ARTICLE]

HE MEA HOOPOINO ANEI KA WAIONA I KA LAHUI HAWAII?

Eia keia ninau ke aune nui ia nei i keia la, oiai no nae he ninau kahiko loa keia ma Hawaii nei. Aka, aole no nao i pau kona hapai mau ia ana mai no ka ninau ana iho i keia ninau. Ma ka Moolelo a S. M. Kamakau. kekahi o na kanaka Hawaii kakau moolelo, ua hoike ae oia, o ka makahiki 1791 a i ole maoiua iki iha paha ka ike mua ia ana o k«la mea o ka waiona ma Hawaii nei. Wahi nna, i Kailua o Kamehameha a ua ikeia aku kekahi moku e holo ae ana mawaho o Kalao o Keahole, Kona, Hawaii, a ua holo aku o Kamehameha me kona mau hoe waa e ike i keia moku. A i ka hoi ana mai o Kamehameha, ua ike aku na kanaka, ua ano e kona nanaina, a ua hikaka kana hele . ana. Ua' ikeia akir no hoi na kanaka hoe waa e hikaka mai ana, a ua uwauwa aku na kanaka i keia ano e ana o keia poe. Mai kela la mai, ua 1110 ka waiona i- mea nui i na alii aine na makaainana, a ua hoomaka no hoi ka hāI naia ana o keia mea. Ke hoike j mai nei keia moolelo mamuli 0 na I kapu o ia manawa, o ia hoi aole e hiki i ke kane ke ai me ka wahine, ua hanaia na waiona, hookahi he kapu a liookahi he noa; o ia hoi o ka waiona kapu oia ka waiona inu ia e na kane, a o ka waiona noa, o ia ka na wahine. I ka inuia ana o ka waiona kapu, ua haawiia kekahi na na aktra, a o ka waiona noa, aole he haawiia na na akua. Ma keia e ike mai ai kakou i ka hele nihi a*a ae o ke kanaka ma ka aoao o kona mau akua. O ka mea nui nae mahope mai 0 keia ike mua ia ana o ka waiona, ua hoomaka na kanaka Hawaii e ao i ka hana ana. A mamuli o ka nui o na kanaka o ko na aina ē e noho ana ia mau la, ua lilo keia poe 1 mau kumu na lakou e aō> aku i na kanaka Hawaii i ka hana ana o keia mea. Urt nui ka makemake o na kanaka i keia mea, a ua lilo na hooikaika ana o na la i hala aku i mea hoohemahemaia, a hookahi hana nui o ka inu waioiia. Ma keia mea o ka hana waiona, o na alii lea oi aku, a, ua konio poo aku o Kamehameha ma keia hana o ke puhi waiona. A mamuli o ka nui o ke ki ame ke ko Ua lilo io no ka waiona i mea hanaia ma na wahi apan o Hawaii nei, uo ka ,mca, eia keia niau moa ke nlu nei apuni o Hawaii nei. Mai kela maiiawa mai, ua hoomaka na kanaka Uiikiala hana e haalele i ka lakou mau hana, a tia ike nUi ia ka wi i keia mau makahiki mua o ke puhi waiona ana. Ua lilo no hoi na moku e holo ana me na laau iliahi i mau moku Inwe nui mai i keia mea o ka waiona. A ua hiki no e ikeia aku, o ka hapanui o na waiwai i lOaa mai mamuli o keia mea kūmukuai nUi o ka iliahi, i mea hooliloia no ka waiona. Ma Honolulu nei, ua kukuluia na liale pulii waiona ma Kewalo, a o keia haole 0 01iver Holmea, oia ka liaole mua i puhi waiona ma Honolulu nei. L"a kukulu pu ae no hoi 0 Kamehameha ho mau wahi puhi waiona nona ma Honolulu nei, ua. holomoku aku na kanaka Hawaii 1 ka inu an& i keia mea. E hoomanao mai kakou, o keia

ike mua ia ana o ka waiona i ka makahiki 1791, mamua no i& o ke kaua ma Nuuanu ae nei, ke kaua hoi i lilo ai o Oahu nei ia Kamehameha. O kela kaua, ma Nuuanu i ka makahiki 1795 no ia, nolaila, he eha makahiki mamua o keia kaua ka iko inua ana o na kanaka Hawaii i keia mea o ka waiona, a mai ia manawa mai no hoi ka hookomo mau ia ana mai o keia mea, ahiki iho nei i ka makahiki o ko kaua honua noi, i ka makahiki 19lY, 0 ia ka manawa o Amerika i komo aku ai, a pau ke komo akea ana mai o ka waiona i Hawaii nei. Ua like ia me 126 makahiki o keia mea 1 komo mai ai me ke ākea. He oiaio, ua ike no na alii mahope mai 0 keia komo ana mai o ka waiona 1 keia mau makahiki mamua o 1800, a ua oleloia, ua kaha ae o Kamehameha he maka ma kona kiaha, a aole oia i inu a oi aku mamua o koia maka, e hoike mai ana, ua ike oia i ke ino, aka, na<?, ua mau ka inuia ana o keia mea ahiki mai no i keia mau la e nee nei, me ke kapu 0 kona hanaia ana ame kona mal%- : maia ana. [ I ka makahiki 1846 u* hoomaka | ae n(t alii e ku-e i ke komo ana mai o keia mea mai na aina e mai. A mamuli o keia hoao ana, a o na aupuni e hoouua nui mai ana i keia mea ia nau la o ia no keia: Palnni, Enelani, Kina, Amerika. O ka nui loa ua like no me na aupuni 1 hoikeia ae la. O Palani ka mea oi aku. I ka hoao ana nao o na alii ? papa i ke komo ana mai o kein mea, ua lilo keia papa ana i mea hoopilikia nui mai i na ālii aflie ke aupuni ia mau la. A ua ldl« ttfti

na aela ame na koa mai na manuwa Palani mai, a ua hoao no lakou e lawe aku i ke kuokoa o Hawaii nei. He mau hoakaka keia no ka moolelo o keia mea ma Hawaii nei i na 3a kahiko wale i hala aku. Aka, o ka manao o keia mau manao, 0 ia no ka ninau inamua ae nei, o ia hoi ina paha he mea lioopilikia nui mai keia i ka lahui Hawaii. Ke manao nei ko oukou meakakau, aohe ho mea ino e ae i komo mai iloko o H&waii nei no ka hoopilikia ana mai i na kan'aka Hawaii mamua o keia mea. Ke manao nei ko oukou meakakau, na keia mea i hoilihune mai i na kanak& H&w&ii. A ko ike nei kakou 1 keia mau la, mai ke .kapu v ana mai, i ka hooinaka ana o na kanaka Hawaii e hookoe i na dala i lilo nui aku i keia mea i na makahiki loihi i hala aku. 0 ka noho ilihune ana o na kanaka Hawaii e nolio nele nei i na ; aina i keia mau la, mamuli mai no ia o keia inea. I ka mahele aina I o 1848, ua liilii io no na aina i loaa mai i na makaainana, aka, o keia mea liilii, ua hooliloia aku mamuli 0 keia mea, ame ka ona a ike o^e 1 ka mea e hana ana. O na alii aku pahā ka mea oi aku o ka ilihune i keia mea. 0 na kanaka Hawaii e heluhelu ana i na moolelo o ko kakou nei aiua 0 lakou ke ike ana ua loaa nui io aku no na aina i na alii, aka, mamuli o keia mea, ua hoolilo aku lakou, a ua noho nele. 1 keia la ke oleloia mai nei, ua hemahema ke kanawai, a ua oi aku paha e ae hou ia ka inu ame ke komo ana mai o ka waiona ma Hawaii nei. He ninau ano koikoi keia ahiki ole i kekahi poe ke pane, aka, no ko oukou meakakau, aole leeia he ninau koikoi, 110 ka mea, ua lawa keia mau makahiki a kakou i ike ai i ka hāna a keia mea, a ua ike iho nei kakou i keia mau makahiki i leapu ae nei, a ko hiki nei i& kakou e hoomaopopo iho i keia mau mea: Ka mua, aole io no i pau ka ikeia ana aku o ka ona iw&ena o ko kakou lahui. A me na lahui e aku no hoi e inu mai nei. Ke olelo mai nei kekalii poe, mamuli o ka pau ole ana o ka inuia aha o ka waiona, o ia hoi, kona loa» Wale ana, nnvi e pono e hoopauia keia kapu, a e fco6komoia mai a e inu hou ia elike me m&aiua. O ka pau loa ana, aole no paha e pau ana. No kā mea, elike no hoi me ka ikaika ō ka hoopa'i no ka pepehi kanaka, eia no nae keia karaima lee hanaia nei no i keia mau M. Aole na kanaka i ike aku no ka ikaika o ka hoopa'i a inaka'n iho, ua hana mau ia no ka pepehi kanaka. A pela no na kanawai e ae, aole no he manawa e pau ai ka hanaia a me ke īeu-eia o ia mau ka-

nawai no ka mea, o ia no kd ano o ke kanaka a ke Akua i hs»na mai ai. Aka, 0 ka ninau nui paha c. ninau iho ai, ua loaa anei kekahi mau pomaikai mamull o keia kapu ana? Ke manao nei au, ua loaa, uo ka mea elike me na mea i hoikeia aku i kela pule aleu nei, ō ia hoi ke mahuahua ae nei ka waihona dala a na kanaka Hawaii maloko o na banako i keia mau la, māiaiia 0 na Ia i hala wale aku, mai ka hoomaka ana e ikeia keia mea o ke dala ma Hawaii nei ahiki mai 1 k?ia la. Nolaila, ma ka aoao o ka nui o na waihona dala a na kanaka Ilawaii, ua hiki ole ke hoole ia mai, a no keiii kumu ua hiki ia kakou ke hooia aku, ua loaa io no ka pomaikai ma keia hoahu ana. Ka lua,. aol« uo hoi he loaa nui o keia mea o ka waiona i na keiki o keia mau ln. Ke ku mai nei na kanaka ma kekahi hapa a olelo mai, aole he oiaio o keia, aka, ua oi aku ka iuii ani o na kaikamahine opiopio amp ni keikikane opiopio i keia la mamua o na la e waiho hamama ana na hale inu waiona. Ma keia, 0 ka poe inu waiona paha ka poe e hiki ana e hooia i keia ninau no ka mea, ke inu malu mai nei paha keia poe. Aka, ina ke inu nui ia mai nei keia mea e na kaikamahine a kakou ame na keikikane, he mea pono no e alualu aku kakou i kalii o keia mea e puka mai nei, a mamuli o ke 2<oktza ana a ke kanawai, ua haiki kahi e loss ai. I ka la o ka hama* ma ana o na ipuka o kahi e loaa ai, ao!6 loa no e hiki ana e hoopauia &ka, i keia mau la, ua haiki kahi e loaa ai, a h® moa hiki n0 c ho °" pauia keia mea, ina na kanaka Hawaii i ake e hoopauia keia mea, e ala like mai ana, a e hoike mai 1 na luna o aupuni i kahi e hanaia nei, a e inuia nei, ke manao nei au e hiki ana no e hoopauia | keia māu kumu, kahi e loaa māi nei ! o keia mau mea. He mea ehaoh:i I no ka naau ka hoomaopopo ana, ina ke inu nui io ia mai nei keia mea, alaila, aole wale no na k&naka Hāwaii e ku-e kanawal ana, aka, e lawelawe ana i na hana kupono ole <? hanaia e kakou. Aole paha he mea nana i hoopoi--11« nyi mai ia kakou ma ke ano lahui o keia mēa. A *oljb

keia he ninau hoopaapaaia e n» kanaka he maka ko lakou e ike ana. A ina ua lilo io i mea e hoopilikia mai ana, aole anei he mea kupono e hoopauia? Maluna o ka ninau hooulu ana tie i ko kakou lahui, o keia paha ka mea oi aku o ka hoopilikia. A ina o keia ka oiaio, aole auei kakou e hana mai i kekahi mau hana e hiki ai c hoopauial

I ka inu waiona ana o na wakua, a eia kakou i na l&'pii o na meaai, auhea iho la kahi koena dala e hiki ai e loaa ka ai kupono no na keiki, a ina aole keia, pehea e loaa ai i ke kino o kela mau makua ka ikaika maikai? Aole e hiki ana e loaa ka ulu hou ana o ko kakou lahui, ahiki e pii mahuahua ae, aia wale ao a lilo kakou na makua i poe e malama pono ana i ka kakou mau keiki. O ka loaa o na ai maikai ina keiki ka mea oi aku. E maikai wale no ka hale, kahi e noho ai, a loaa ole na ai maikai, ua waiw&i ole ka loaa ana o ka home maikai i kela ohana. Aka, auhea la ka ohana e noho ana maloko o kekahi home maikai, ina he mau mākua inu waiona laual Aole.

Eia kakou ke nana aku nei i na kanaka o na aina e ke ohi nui mai nei i na pomaikai o ko kakou aina nei. Aohe nae lakou i lawe wale ae i keia maii mea, me ka luhi ole, ohi wale paha me ka hana ole. Eia keia p6e ke hooikaika mai nei ma na ano apau, a i ko kakou nana anft aku i na makua Kepani me ka lakou mau keiki, aole e hiki ana ia kakou e alo ae i ka hoomaikai ana aku i keia lahui hooikaika launaole mai. Eia lakou ke uku nei i na kumukula e a'oia mai ka lakou mau keiki i ka olelo a ko lakou mau makua. A ia manawa pu no ke hele nei i na kula haole. Aole he lahui hoomanawanui i oi aku mamua o keia mftu laliui mai Asia mal. Oia hoi ka Pake ame leo Kepani. A i keia mau la ia kakou e nana aku ana eia keia poe ko noho mai nei iloko o na home maikai, a eia no kakou na kanaka Hawaii ke noho nei iloko o na runii hoolimalima. I ka maopopo ana iho nae, ua laweia mai keia iftau lāhui i pōe kuniakahiki no Hawaii nei, ē ukulk' ana no hoi i na dalā uuku wajē H6. A ua ohi no hoi kakou na kanaka Hawaii, ua oi aku ka lōaa o na kanaka Hawaii mamua o keia poe, alea, ma kalii nae o ka ikeia aku o na* pomaikai o keia mau dala mahuahua i loaa inai i ko kakou lahui ma na hana e lawelawe ia nei, aole he hoike elike aku me ko keia mau lahui elua.

He ninau ano nui keia. A ua hui pu ia me keia ninau, ka ike ana iho o na kanaka Hawaii, he heluna uuku walo no o na keiki Hawaii e hele nei i ko kakou mau kulā, a o ka oi no o keia mau lahui. He hoike ana mai keia i ko lakou mikiala, aole wale no ma na hana o hoopomaikai mai ana ia lakou, aka, ma iia mea e liiki ai e hapaiia ae ka lakou mau keiki, e hiki ai e loaa na poinaikai mai keia mau naauao mai i haawiia aku e ko kakou maii kula. Aole kakou o ka lahui, e ohi ana i na pomaikai & pau pono. Eia no knkou ke ku lomaloma nei me ko kakou mau pakeke iloko o ko kaleou mau ekeeke, a ke nana wale aku nei no i ke komo mai o keia poe a lalau i na pomaikai ou, ia oe e ku nana wale ana no. Aole e loaa ana na pomaikai i na kanaka Hawaii, aia no a lalau na lima i na mea hana. Mai mānao kakou o ka nui o na dala uku mahina ke kumu e kuonoono ai ke kanaka, nole loa pela. 0 ka hoahu i kekalii mau mea me ka nana ole i ka nui a uuku paha, o ka ike i ka hoahu ke alanui e hiki ai e loaa ka nui ae o kau mau waihona dala. Ake manao nei ko oukou meakakau, o keia mea o ka waiona kekahi mea nui nana , e ume nui nei na waihona o na kanaka Hawaii, a ina e pau loa ana, e hoihoi hou ia aku ana kakou a ike i kela mau la mamua iho o ke Ikomo ana mai o keia mea, he 126 makahiki i hala aku. Ia mau la, | aole he inu waiona o na kanaka Hawaii. Aole i haaleleia na hana. Ua lako mau lakou. Ua pii mahuahua ae na keiki me ka loaa ole o kekahi mea nana © hoonawaliwali mai ia lakou. O keia iho la no ko kumu nui o ka mahuahua ana o na kanaka Hawaii.