Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 13, 29 March 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

 

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

 

NA KOMISINA

W. R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;                                Rudolph M. Dunca, Lala;

 

Maekakau Nupepe, malalo o ke Kakauolelo,

 

            Malalo i ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no na manao pili i ua hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. @ Nolaila o loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

            Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

 

KA HOIKE A L. T. LYMAN I NA KOMISINA.

 

            Eia iho ka hoike a L. T. Lyman, ka luna hoohana nui o na home hookuonoono ma Molokai, no ka pule i hala aku la:

            “Ke ikeia aku nei ka neemua ana o na hana, ma o na mea i pau a i hiki e hoomaopopoia. O makou o ka poe e lawelawe mau ana a e ike mau ana i na hana e nee ana, aole e hiki e hoomaopopo i ka ulu ana ae o na mea i hanaia, ia makou nae e puu ana na nuku no ka hiki ole e oni mua aku na hana. Aka i keia pule ua maikai a malie na la a ua neemua aku na hana apau me ka hoolomua.

            “Ua neemua aku na hana alanui, mamuli o ka hiki e huki i na kaa, no ka malie mai keia kumu. O ka apana mua ua kokoke e pau. Ua hoao iho nei makou e huki i na ilili me ke kaalio, a ua ike iho i ka ulolohi ame ka nui o na hoolilo. Mamuli o ka nui o na laau hale i hoea mai, ua kaa aku ke kaa kalaka no ka huki ana i keia mau laau i ka pule i hala. Aia i ka pau ana ae o keia huki ana i na laau ame ka huki ana i ka wahie a Mr. Kinney, e hooliloia aku ana ke kaa-kalaka e huki pohaku me iliili.

            “Ke manao nei makou e hoomau aku i ka hamo konokalika ana i na luawai i keia Poakahi iho. Iloko o na malama elua i hala aku, aole i hiki e huki ami i na mea i makemakeia. I mea e hiki ai e hoopauia keia hana e makemake ana makou i 100 eke kameki hou aku. E oluolu oe e kauoha aku i keia mau eke a e hoounaia mai ma ka moku mua e holo mai ana.

            “Ua hoomaka iho nei ka hoopulu ana o na mea kanu mamuli o ka hookahekahe wai ana maluna o na apana aina i laweia aku e na Hawaii, a ua hoopuluia na lo’i mauu alafafa ma na apana 13 ame 22. Ua lilo na hookahekahe wai ana ma ka apana 13 i mea ano kamahao. O wa mua loa o ka hookahekahe wai ana maluna no ia o ka apana 13 Ua hoomaka keia hookahekahe wai ana ma ka la 13, a he 13 hoku iluna o ke dala keokeo. E hoonohonoho iho oe i keia mau huahelu a ina he manaoio oe i na hana kamahao, alaila e ike ana oe he mau la laki keia a e loaa ana na pomaikai nui mamuli o keia mau hana.

            “Mamuli o ka malie o keia mau la ke ikeia aku nei ka ulu hikiwawe ana o na meakanu e ae ke ulu nei me ka hikiwawe loa ame ka puka pono. Eia na kalina, ipu ke hoomaka nei e hua mai a e makaukau ana no ka makeke i keia mau pule kokoke iho.

            “Ma ke kahua hoao, ke kanu nei makou i ka mauu alafafa, a ke ulu mai nei me ka maikai, a ke hoomaemae nei no ke kanu ana aku o kekahi hapa nui o keia aina i pa ipu ame na  lau nahelehele ai ia. Ua loaa mai he mau pahu o na anoano o keia mau launahelehele ai ia, a ua hoolueia iloko o na pahu ma ko makou hale hookawawa mea kanu. Ua nui na anoano kapiki-poo (lettuce) ame ohia (tomato) i kanuia.

            “Ua ike iho makou ke kuaiia mai nei na hua ohia (tomato) he 12 1/2c o ka paona. He manawa i hala aku ua manao makou he mea hoopomaikai ka hooulu ana i keia hua ohia a no ia kumu ua kanu nui makou i keia mea. He lehulehu wale o keia kau ohia ua kanuia a ke hoomaka nei e hua. He manaolana ko makou e hoea aku ana ka makou mau hua i ka manawa pii o ke kumukuai. Ua hoea mai na poko he lehulehu wale, he mau miliona a mau biliona no paha, aka, ke hoea mai nei ko lakou mau la hope, a ke manaolana nei e kanu aku i ka makou mau mea kanu i ka manawa e kaawale aku ai keia mau mea kolo ino.

            Ma Mapulehu, ke ulu maikai mai la ke kulina, me ia aiia no e ke poko. O na laaumake i hoohelelei ia aku maluna o na meakanu, ke ikeia aku nei ka holopono o ka pepehi ana i keia ma’i poko, mamuli o ko makou hui ana i ka laaumake me ka balani-huika, aole hoi me ke oka laau elike me mamua aku nei. Ke pii maikai ae la ka huika ame ka bale i kanuia a ua holopono no hoi na sogamu oiai no nae ke poko e nui ana.

            “He manawa i hala, aku ua kanu makou i ka uala-kahiki ma na aina pohaku makai nei. A he mea hoopahaohao ka ulu ana o keia uala. Ua aneane no makou e ike iho i kona ula ana. I mea e loaa ole ai i na ma’i ponalo, ua makemake makou e lu aku i kekahi mau laaumake, aole ma ke ano e hoopau ana i keia mau ma’i, aka i mea e pale aku ai. No keia kumu ke makemake nei makou i kekahi mau laaumake. E hoouna mai oe i 25 paona. Ko manao nei makou me ka hooikaika ana e emi iho na ma’i like ole, e hiki ana e kanui keia uala apuni ka makahiki.

            “O ke eke hookahi o haneri paona pineki i hoounaia mai ai, ua aihueia mamua o ka hiki ana ia makou ke lawe mai. Ke makemake hou nei makou i eke hou o 100 paona. Ua hiki no e loaa keia mau pineki mai na Pake mai.

            “O ke pena ana i na hale ua pau iho nei. Ua lohe mai makou ua makemakeia e pena ulaulaia na hale me ka omaomao o na kaupoku, ame na laina keokeo. Me keia mau pena ma ko makou mau lima ua hoao makou e hoololi ae i keia mau pena, a ua lawe mai no hoi i na a’o like ole, a o ka hopena ua pena makou i ke kino o na hale me ke pena omaomao a o ke kaupoko me ka ulaula, a ma ka makou nana aku, ua awili maikaiia na waihooluu like ole, a ua oi aku ka nani o keia hoololi ana mamua o ka mea i makemake mua ia. O kekahi no hoi, o keia iho la ke ano o ke penaia ana o na hale apau o keia mokupuni. A o na hale i pena ulaula ia o ke kino a omaomao hoi ke kaupoku, aole i maikai loa ke nana aku. A mamuli o ka lawa ole o ke pena keokeo, ke kauoha aku nei makou e hoouna hou mai oe i 5 galani pena o keia ano, no ke keena hana nei ame ka hale.

            “No na mea e pili ana i na Kolea Pak ame Kim. Ua hoike mai laua, o laua kekahi iloko o ke kaua i hala aku, a no ia kumu ua kupono no e loaa ia laua ka hana no ka mea he kuleana ko laua e lilo i mau kupa Amerika. Ua hoike mai o Pak, eia iho no ka moolelo o kona hele ana i ke kaua i Honolulu. O na kanaka apau e hoohanaia nei ina aole he poe Hawaii, he poe kanaka kupa, no ka ema ua hanauia lakou ma Hawaii nei, a no ia kumu, ua kuleana e loaa ka hana.

            “Ua nana iho nei makou no ka manao ana e kauoha aku i keia mau papa hookahi hapalua iniha ka mnoanoa, a ua hooholo iho e hoao mua makou i keia mau hale i kukuluia me keia mau papa lahilahi, mamua o ka honee ana aku e kukuluia na hale apau me keia mau papa. Nolaila e oluolu mai oe e hoouna mai i 1000 kapuai o keia mau papa ½ x 12 iniha, 12 kapuai ka loihi. Ua kahaia iho nei na kii no ka hoonui ana aku i na hale moa, no ka mea o ko makou kuleana malama moa i keia manawa mamuli o na hale e ku nei he 600 wale no moa hanau, a mamuli o ka makemakeia ana e hoonui aku ahiki i ka 1000 mia hanau, ua makemake makou, i elua hou mau hale, a o na laau i makemakeia no keia mau hale, ua koho iho makou he $750 pakahi.

            Mawaho ae o keia ke makemake nei makou i mau hale hookiko hua hou. Aole nae a makou mau huahelu hoolilo no keia mau hale i makemakeia i keia manawa. No ka malama ana i na moa keiki, aia no i ka loaa o na hale kupono no keia hana ka hiki e holomua. Ua ike nae makou o na hale hiki e hapai heleia ma kela ame keia wahi na hale oi aku o ka maikai ame ka holomua o na hala. Eia me makou he ewalu mau hale o keia ano, a mai keia mau hale mai ua ike makou ua emi loa mai na moa keiki i make ma ka nele loa ma kekahi mau hale ahiki aku i ka 10 pakeneka. O na moa keiki ma na hale liilii o keia ano, ua oi aku ka hikiwawe o ko lakou ulu ana a ua ikaika maikai no hoi lakou. E ike iho ana no oe i keia holomua i kou holo hou ana mai e ike ia makou.

                        Me ka mahalo,

 

NA ANOAI.

 

 

            Ma ko makou aoao ke hauoli nie i ka ike ana e hele io ana keia mau wahaolelo o ka lehulehu. A o ka lakou mau ike, e lilo ana no ia i mea hoike mai i ka hiki io e lawelaweia keia hana nui no ko kakou lahui ma keia mau aina o Molokai. Elike me ko makou hoopaa mau ana aku e loaa io ana na pomaikai, pela no makou e hilinai nei e loaa ana he hoike pono a maikai no na hana e lawelaweia nei.     

 

 

Ua POHO ANEI NA DALA I HOOLILOIA NO KE OLA O NA KEIKI?

 

            Iloko o keia mau la e nee nei, eia ke nune nui ia nei ke kumuhana hoolilo ana i kekahi mau dala no ke ola kino o na keiki liilii ma Hawaii nei. O ia hoi ke koi mai nei kekahi poe e hookaawaleia i puu dala no ka loaa ana o kekahi mau Kauka, nana niho, a ikaika pono paliao ke keiki mamuli o na ai e hanaiia nei.

            Ina paha aole i nui na lahui like ole iloko o Hawaii nei, a i nui pu no hoi na keiki like ole, ina paha aole e lilo keia ninau i mea nune nui ia. Aka, mamuli o ka nui o na keiki liilii a na lahui like ole, ua hiki ole e ikeia aku ka pomaikai o keia ninau, no ka mea aole paha o hiki ana i kela ame keia mea uku auhau e ike pono i ka manao hoola o keia mau dala, no ka mea, ma kana ana aku paha, o na keiki Pake ame Kepani, Korea ame Pukiki keia e makemakeia mai nei e hoola, aole o na Hawaii. O ka ike paha keia a na Hawaii, a o na Haole hoi, ke ike mai nei no hoi lakou la, aole o ka lakou la mau keiki keia e makemakeia mai nei e hoola, he poe lahui e wale no.

            O ka mea apiki nae, ua pau pu na keiki a na lahui like ole i ka ikeia aole maikai o ka malama ia o keia poe keiki ma Hawaii nei. I ka hele ana o ke Kauka e kaupaona i na keiki ma Punahou, ke kula hoi a na Haole i kukulu ai no ka lakou mau keiki, ua ikeia o ke kula keia i oi aku o ke kiekie o na pakeneka o ka poe i mama loa mamuli o ka lawa ole o na meaai.

            He oiaio no, aole o na keiki haole wale no keia e hele nei i kela kula, he mau lahui e aku no kekahi, aka, o ka mea kamahao nae, ua oi aku na keiki i hanai kupono ole ia e hele nei ma keia kula, mamua o na keiki e hele ana i na kula aupuni.

            Ua lilo nae ka ninau hoonaauao ame ka nana ponoia ana o na keiki o Hawaii nei i mea koikoi i ka nana aku . O ka loaa o ka naauao kupono i na keiki o Hawaii nei, me ka nana ole aku i ke ano o ka lahui, kekahi ninau ano ko’iko’i loa, no ka mea elike me ka nui o ka naauao ame ka ike o kela ame keia keiki o keia la, pela no ka nui ana o ka naauao ame ka ike o na kanaka o keia mau la aku o mua. A pela no hoi ma kekahi aoao o ka nui o na keiki naaupo ame hoomaopopo ole o keia la pela no ka uuku ana ame ka oi ana ae paha o ka poe naaupo ame hoomaopopo ole iloko o na kanaka makua o keia mau la aku omua. Nolaila, o ka loaa o ka hoomaopopo ana ame ka loaa ana o ka naauao i na keiki o keia la ka mea ano nui o ka noho aupuni ana o kekahi aina. A ua liek no ka ninau elua pela, ka manao nui hoi o keia mau manao. O ka loaa ana o na keiki ikaika iwaena o ka noho aupuni ana o kekahi aina pela no e loaa ai na kanaka o ke kino no keia mua aku.

            Eia kakou ke nana aku nei i na makua o keia mua aku, i kela ame keia manawa a kakou e nana ai i na keiki liilii e holoholo mai nei imua o ko kakou alo. Elike me ka maikai o ko lakou mau ola kino, ame ka ikaika o ko lakou mau lala pela no kakou e manaolana ai, e loaa mai ana na makua ikaika a maikai o keia mua aku, a ua ike kakou o ka ikaika o ka makua e loaa aku ana no i ke keiki, a o kela aupuni e noho ana me na kanaka ikaika, o ia aku ana ke aupuni ikaika a keia mua aku. He mea keia i ikemakaia e na kanaka o keia ola ana. A o na keiki liilii, ola kino omilo, a ikaika ole, ina aole e o’u koke ia ae ana ko lakou mau ola i ka wa keike no e lilo aku ana lakou i mau makua nawaliwali a kupono ole e hooulu mai i mau keiki no ia mua aku. No ka mea, elike me ka nawaliwali o ka makua pela ana no na keiki.

            Mamuli o keia ikeia o keia mau pilikia, pela na aupuni apau e oni mai nei no ka loaa ana o ke ola kino maikai i na keiki e ola nei. He ninau ano koikoi keia ma na aupuni apau. A o ka oi paha ma na aupuni i ikeia keia pilikia. A i mea e hiki ole aku ai kakou i ke alanui e loaa nei ia mau apuni, pela kekahi poe makua a makaainana o kakou nei, e oni mai nei e loaa i na keiki liilii o keia la ke kino ikaika a ola maikai.

            O ka niho paha kekahi wahi hoopilikia i ke kino o ke keiki. A ua ikeia keia mea e na Kauka akamai o keia honua. No ka mea mai ka niho ka ai e iho ai iloko o ka opu o ke kanaka. Ina ua pilikia na niho, ua wali maikai ole ka ai, a elike me ia wali maikai ole, e lilo ana ka opu kahi e hoowaliia ai keia ai, i wahi e hooi ia aku ai ka hana, no ka mea ua lawa ole ka hana a ka niho maluna o kela ai i iho aku iloko o keia opu. A ina e maemae ole ana na niho, e lilo ana na mea inoino e pili ana i na niho, i mea hele pu me ka ai iloko o ka opu, a o ka hopena, e lilo hou ana ka opu i mea hoopoinoia mamuli o keia mea ino i komo aku iloko ona.

            Ua olelo mai ko kakou mau kupuna, o ka opu ke kahua nui o na ma’i like ole e loaa ana i ke kanaka. A mamuli o keia ike i loaa ia lakou, pela no lakou i hoomakaukau ai i na laau like ole no ka hoomaemae mau ana i ka opu. He nui a lehulehu na laau Hawaii no keia homaemae ana i ka opu, a ua ike kekahi mau kauka naauao i hiki mai i Hawaii nei i keia mea, a nolaila, ua hana lakou i kekahi mau laau hoonaha mai na laau Hawaii mai. Ua hiki e loaa ka laau kowali iloko o na hale haawi laau o Honolulu nei, i hanaia hoi me ka noeau, a ua like no ka ikaika me ka laau Hawaii.

            O ka hapa nui o keia mau ma’i iloko o ka opu o ke kanaka, ua loaa mai no ia mai na niho mai. Ina no ka wali ole o ka ai, no ka maemae ole o ka niho. A mamuli o keia mau kumu, ua lilo ka lapaauia ana o na niho o ke keiki i mea nui i keia mau la. Ina ua popo ka niho, e pono no e hukiia, aka, i kou huki ana, ua hoopau aku oe i ka mea e wali maikai ai ka ai. Nolaila, o ka mea pono, e malama oe i na niho o popo a nele oe i ka mea nana e hoowali i kau ai. A o ka malama ana i na niho kekahi mea i makemake nui ia e ike mai na makua keiki, a e hoomau aku na makua i ke ao ana i ka lakou mau keiki e hoomaemae mau i na niho. Ma ka hoomaemae mau ole ana i na niho, ua hookaawale aku oe ka mua, ka pono ame ka nele i ka niho; ka lua, ua hoomaemae a hookaawale aku oe i na mea ino e pili ana i kou mau niho, na mea e, hoopilikia mai ana i ka opu.

            Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o na kanaka Hawaii i hiki e ikeia aku keia hemahema nui e ikeia aku keia hemahema nui e ikeia nei iwaena o na kanaka Hawaii i keia la, o ia hoi ka popo ame ka nele i ka niho. Aole io no i hoolawaia mai ko kakou mau kupuna me na hoomaemae niho, a aole no hoi lakou i ike ia mea he palaki ame ka pauka hoomaemae niho. Aka, ua ike nae lakou i keia pilikia nui, a ua hoopauia keia mau pilikia mamuli o ko lakou ai ana i ke ko ame kekahi mau mea nana e hoomaemae na niho. Ia mau la, a i na la no i hala koke aku la, aole i ikeia ia mea he niho ole i na kanaka opiopio elike me ko keia mau la. Ua make aku ka makuahine o ka meakakau i kona mau makahiki he 59, aka, aole hokahi niho popo iloko o kona poo. Ua make aku oia me ka paa no o kona papaniho maikai ikaika. aka, ke nana aku kakou i na keiki o keia mau la, e ike ana kakou i ka wa opiopio loa no, ua pau na niho, a he mau niho kui ke kau mai ana.

 

NA KUMU AKEAKEA I NA HOME HOOKUONOONO

 

            Ma ka Nupepa Advertiser a Kakina o ka la 9 o Maraki nei makou i ike iho ai i kekahi leka hamama i hoopukaia mai e A. Horner, ka Mea nana e kiai nei ka pono o na kanaka home hookuonoono apuni ke Teritore nie o Hawaii. He leka keia e pono e heluheluia e na kanaka e noho nei ma na home hookuonoono ame na kanaka i hoomaopopo ole paha i na kumu o ka hoi hope ame ka hiki ole no e holomua keia mea. Eia iho ua leka nei:

            Ua heluhelu iho au i kau manao pepa “Na Mea maikai i Kiloiia,” me na manao ohohia, a ua makaukau au e lawe mai a e hookipa i kou mau manao wehewehe no ka huaolelo “home hookuonoono,” o ia hoi: “Ke kukulu ana i mau home kuokoa no na ohana maluna o ka aina i kukuluia ae maluna o ia mau wahi ka nohona hauoli ana ame ke kuokoa, ame na mea e loaa mai ana mai ia noho ana.”

            Ua makaukau pu no hoi au e lawe mai a hookipa i kau mau hoakaka, mahope mai o na hooikaika ana no na makahiki he 30 a oi aku, a i ole ina no paha e papaluaia iho keia manawa, o ka moeuhane o ka hoolilo ana ia Hawaii he aina piha i na home aole e hiki e hookoia. Aka no nae, he mea hiki ole e hoole ia o keia manaolana iloko o ka houpo o kela ame keia kanaka o ia no ka manao ana o noho ona maluna o kona home iho, aole keia manao i hookomoia aku iloko wale no o kekahi lahui a i ole aupuni hookahi paha.

            O keia makemake e loaa kahi home, ua ulu ae iloko o na umauma o na kanaka Hawaii i na la kahiko i hala aku elike no me ka makemake o na kanaka o keia mau la e nee nei. Ua ike mua ke Alii Hawaii i keia mea, a iloko o ka makahiki 1853, ua hookaawaleia ae kekahi mau kuleana no na tausani o kona mau makaainana. O keia mau aina i hookaawaleia pela, o ka hapaunui, ua waeia me ke akahele ma na wahi kupono a he mau aina momona. Elike me ka nee ana o ka manawa o ka hapanui o keia mau apana aina momona o ka lepo ua kuaiia mai e na kanaka e lawelawe ana i na hana nui, a i ka hoea ana mai i na makahiki hope o na kanawalu ua koe kakaikahi mai keia mau apana aina iloko o ka noho ona ana o ka poe mua no lakou ia mau aina a i ole i ko lakou mau hooilina paha.

            I keia manawa o ka makemake o ka hapanui o na kanaka e noho ona maluna o ko lakou mau home pakahi iho, a o na poe e paa ana i keia mau apana liilii kekahi i komo pu aku ka makemake, a ua hooiia ae keia manao pela, a mamuli o ka ikaika o na koi e “hoi hou i ka aina” ua hiki ole i ke Aupuni Hawaii ke alo ae a no keia kumu ua hooloheia keia mau koi. Mamuli o keia, ua hooholoia kekahi kanawai kupono ole no na hame hookuonoono. Mahope koke iho o kona hooholoia ana ua ana i kekahi mau apana aina nunui a ua haawiia aku elike me ke kauoha a ke kanawai.

            Aole he mau akeakea ma keia kanawai o kou hoi aku no a kukulu i kou hale, a e hoike mai ka mea ona aina i kekahi wahi ano hoike ana mai ua noho oia maluna o keia apana aina no kakahi manawa i hoikeia mai; e kanu iho oe he mau wahi kumulaau a o kekahi pakeneka o ka huina nui o ka aina e kanuia e oe me kekahi mau mea kanu. I ka loaa ana aku o na kila ua hoopauia keia mau koi. O ka hiki kupono a i ole o ke kamaaina paha i na hana i makemakeia e lawelawe aku aole i koi ia mai. Mamuli o keia ua ae ia na kanaka apau e komo aku e noi a e lawe i keia mau aina mahi, i hui pu ia hoi me na kanaka “Makemake hao aina,” na kanaka “makemake kuai aina” ame na kanaka “kii wale no,” ame keia ua komo aku kekahi poe i makemake i’o i home no lakou. Ua laweia aku kekahi mau apana e na kanaka e noho ana ma Kaleponi a ma Homolulu nei no hoi. A ua hoomau aku no keia poe e noho ma ko lakou mau home kahiko ma na kulanakauhale, aka ua hiki no nae e hooko i na koi elike me ke kuhikuhi a ke kanawai a ua loaa aku ko lakou mau kila aina.

            Eia iho kekahi hoike ana o ia mau hana i hanaia:

            Mahope koke iho o kou lawe ana i keia kulana a’u e paa nei, ua hui au me kekahi o na kanaka i hoikeia ma na papakuhikuhi lawe aina, ua lawe i kekahi apana aina i na la o ka hoomakamua ia ana o keia mea he home hookuonoono, a i loaa kekahi apana iaia. Ua ninau aku au heaha la kana hana e lawelawe nei maluna o kona apana aina hookuonoono.

            Ua pane aku au “kupanaha maoli keia. O oe kekahi maluna o ka papakuhikuhi. E noonoo iho oe ina paha e hiki ana ia oe e hoomanao i keia mea au i lawe ai i apana aina hookuonoono.”

            Ua pane mai oia, “Ke hoomanaoio nei au i ka weheia ana o kekahi apana aina ma Hawaii no ka hookuonoonoia, ua hele mai ka haku i ko’u pakaukau hana, (he malama buke kana hana), a ninau mai ina paha au e lawe ana i home hookuonoono no’u.” Ua pane aku au, “aole o’u makemake i home hookuonoono no’u.” No keia pane a’u, ua olelo hou mai kou haku, “ua hiki anei ia’u e lawe i kekahi apana ma kou inoa?” Ua pane aku au, “ina ua makemake oe pela ua hiki no.” A mamuli paha o kona Sekokia ana ua pane hou aku au, “Aole nae e lilo i mea hoolilo aku i ka’u dala.”

            Ua hoike hou mai keia mea ia’u, aole oe e lohe hou i kekahi mea e pili ana i keia apana aina a hala wale kekahi mau makahiki ahiki wale nae i ka manawa o ka hoopukaia ana mai o ka palapala sila o ua aina la, alaila ua hele hou mai ua haku nei ona a olelo mai la:

            “Eia ke kila o ko apana aina, a eia ka palapala kuai mai ia oe mai i ka hui mahiko a’u e noho hana nei, e oluolu oe e kakau iho i kou inoa maluna o keia laina i kikokikoia.”

            He hookahi wale no keia o na hana i hanaia elike me keia malalo o ke kanawai home hookuonoono. Ua hiki e ike kokeia aku ma keia kanawai, aole e loaa ana na mea i makemakeia, a mai kela ame keia manawa, ua hoololiia, aole nae he mau hoololi e koi mai ana e waeia na kanaka e makemake ana e lawe i keia mau aina, koe wale no a he kupa oia no ka aina a i ole ua hiki paha e lilo i kupa.

            O ke kanawai e ae ana i na kanaka e lawe i na aina aupuni elike me ia i hoikeia maluna ae, ua hewa ma kona hookumuia ana, a mamuli o keia mau kumu pela i hiki ai e loaa kela hoike a Brewe & Company, a’u i hoike mai ai i mea e hooia mai ai i kau mau olelo maluna o kela manao, “Na Mea Maikai i Kiloiia” i hoopukaia mai ai o oe.

            O na kanaka makemake i’o i na home hookuonoono, a he nui a lehulehu wale lakou, ua hoao mau ia e hoohaiki ko lakou, ua hoao mau ia e hoohaiki ko lakou mau pono mamuli o ka poe i oi ae paha ka makaukau e noho kokoke mai ana, a ua lilo keia i mau mea akeakea mai i ko lakou holomua ana, a ma kekahi mau mea, ua hiki ole. A o kekahi mau mea nana i hoopilikia mai i ka holomua ana o na hana ma keia mau wahi oia no ka loaa ole o na alanui kupono e hemo aku ai a i ole e komo mai ai iluna o ko lakou mau aina.

            Me ka oiaio, owau iho no,

A.     HORNER.

 

HE MELE INOA NO KALANIANAOLE—HOAKAKAILILANI

 

            Ua aie nui ke Komisina i ka lokomaikai o kekahi mau Lede no lana na inoa malalo iho nei, mamuli o ko laua haku ana i keia mel@ e hoopukaia aku nei, o ia hoi, o Mrs. Rosalie Puea Blaisdell ame Mary Kalopi Keahi.

Hoakahaililani Song.

1 ^st .

            He kanaenae Hoakahaililani,

            Nou no e Kalanianaole,

            Kalani makaainana nui,

            Mai Hawaii a Niihau.

                        Hui.

            E Kalani Aloha Lahui,

            I kipapa wiliau i ka pono,

            Ike ia Kalamaula mole,

            He lamaula mau no ko aka lililehua.

 

2 ^nd .

            Leiia mai ke aka o ko wehi,

            Ula mau luheihu lililehua,

            Ka ipukukui malamalama,

            Ka lamaku hoola lahui.

 

 

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII O MARAKI 20, 1923.

 

            Mahope o ka hoolawaia ana aku o na lala o ke Komisina me na kope o ka moolelo o ka halawai i hala, ua aponoia ua moolelo nei.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo i ke kope o kana leka i ka Papa Ola no ka Olelo Hooholo i hooholoia e ka Hale o na Lunamakaainana o ka la 8 o Maraki, 1923. Maloko o keia leka, ua koi aku oia e hoikeia mai e ka Papa Ola ka nui o na aina i hoikeia maloko o keia Olelo hooholo ma Kalaupapa. A ua heluhelu mai no hoi oia i ka pane i loaa mai, ua haawiia aku keia ni nau iloko o na lima o Mr. Jack McVeigh, ka Lunanui o ka Panalaau ma’i.

            Ua hoike mai ke kakauolelo i na mea i loaa mai iaia ma kona hele ana i ke keena aina aupuni penei malalo iho:

            He eha mau apana aina o ka Pa nalaau mai o Molokai:

            O Kalaupapa, Makaualua, Kalawao, Waikolu.

            O ka huina nui o na eka o keia mau aina he 8,500, a he 2,600 eka aina kula malalo iho o ka 300 kapuai iliwai mai ke kai ae, a o na eka o keia apana aina o Kalaupapa i hoikeia maloko o ke kanawai hoopulapula he 1,240, a aia maloko o keia mau eka ke kulanakauhale o Kalaupapa, a o ke koena mai o ka aina he pali a he pohaku a ano aina pohopoho.

            Ua waiho mai ka Lunahoomalu i kona manao e hele aku ke Kakauolelo e hui me ke Komisina o na aina aupuni, no ka hookomo ana mai i Olelo Hooholo e hui puia mai kela mau aina maluna ae iloko o kela Panalaau.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolele i ka hoike pule a Mr. L. T. Lyman i kakauia i Maraki 17, 1923. Ua hookipaia mai keia hoike a waihoia me na palapala e ae.

            Ua heluhelu mai ke Kakauolelo i ka hoike a ka mea malama buke, e hoike mai ana i na hoolilo. Ua haawiia aku i na lala na kope o keia hoike.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo i ke koena dala ahiki i ka la 17 o Maraki, 1923, @e paaia nei, e ke Komisina Home Hawaii, o ia hoi he $22, 325.97.

            Ua koi mai o Mr. Duncan, e hoikeia mai na loaa mai ke kahua ho@ mai o ke Komisina, ahiki i keia la.

            Ua hapaiia mai ka noonoo ana i ka papa kuhikuhi a na Komisina no ka hiki ana aku o na lala o ka Ahaolelo ma Molokai. Ua hooholoia o ke kakahiaka Sabati, Aperila la 8, 1923, e hele makaikai ai i na kauhale o ke Kulanakauhale Kalanianaole, ame na aina e ae malalo o ka malu o ke Komisina ma Molokai.

            O ka ninau hookaawale ana i kekahi mau aina o Molokai no ka hoomalu ana i wahi no ka wai o ia hoi na ululaau, a ua waihoia aku keia ninau ma ka lima o ke Kakauolelo.

            Ua waiho mai ka Lunahoomala he leka i loaa mai iaia mai a Rosa lie Puea Blaisdell ame Mary Kalopi Keahi mai, e hoouna mai ana h@ mele no ke Alii Kalanianaole i hala.

            Ma ke noi a Mr. Akana i kekuaia e Mr. Duncan, ua hooholoia e hookipa mai i keia leka ame ke me@ me na hoomaikai, a e pane aku @ Kakauolelo i keia leka.

            Ua hoike mai ke Kakauolelo o haalele ana oia no Molokai i ka la 23 o keia malama a e kaawale ana no hookahi pule.

            Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua hooholo ke Komisina e hoomaha no kekahi mau pule iloko o ka malama o Dekemaba, aka, mamuli o ka ninau pili dala, aole i hookoia keia mea i hooholoia. Ua noi mai oia e hoomaha ke Komisina ahiki i k@ la 10 o Aperila, 1923. Ua kokuaia mai keia noi e Mr. Akana, a ua hooholoia.

            Oiai aole he hana i koe, ua ho@ paneeia ka halawai a hui hou i ka la i hoikeia maluna ae.

                                    GEO. P. COOKE,