Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 11, 15 Malaki 1923 — KA MOOLELO HELU KANAKA O NA HAWAII KOKO PIHA MAI KA 1823 MAI AHIKI I KA 1920. [ARTICLE]

KA MOOLELO HELU KANAKA O NA HAWAII KOKO PIHA MAI KA 1823 MAI AHIKI I KA 1920.

Averika Emi ma ka HeluEmi Mahope na no ka MaMakahiki Heluna mai o ka Helukahiki MahoKanaka Hope pe mai o ka Helu Kanaka Hope. 1823 142,000 . „ 1832 130,313 11,687 1,298 1836 108,579 21,734 5,433 1853 71,019 37,560 . 2,209 1860 66.984 4,025 575 1866 57,125 9,859 1,643 1872 49,044 8,081 1,346 1878 44,088 4,956 826 1884 40,014 4,074 679 1890 34,436 5,578 * 929 1900 29,787 4,709 470 1910 26,041 3,746 374 1920 23,723 2,318 231 Malalo iho la o keia mau ano, he nui wale ka poe i olelo ae e pili ana i keia ninau "lahui make": "He hana hoopau manawa a hoolilo dala ka hoao ana e hoopakele i na Hawaii, no ka mea aole o lakou lawelawe i kekahi mea e hoopkele ana ia lakqji iho." O ka mea hookahaha manao ma keia kulana, o ia no ka lawe ana mai o ka hapanui o na Hawaii a apono aku i keia manao, a iloko o ka manaolana poho, i mau aku ai no ko lakou nee ana no ko lakou hopena! Ke ae aku nei au, ke emi nei na Hawaii, no ka mea he makehewa ka hoole ana, a kapae ae i na mea oiaio, he mea paa na moolelo helu kanaka. Aka nae, ke olelo ae nei au, me ia ao hakumakuma no o ka moolelo helu kanaka, aia he manaolana imua. Ma ke kuekaa ana i na moolelo helu kanaka, ma ka huli ana i na kumu o ke emi, a oi loa aku, ma ka noonoo ana i ka uilani hou o ka manaolana. ame ka nana ana aku iamua, i loaa i kekahi mau alakai Hawaii, ame na loina a lakou i lawe ae ai no ka hooko ana aku, aia he kumu maikai e manaoio aku ai. e kaohiia mai ana ka holomoku ana i ka make, a ma kahi o ka 'Mahui make" ua hiki ke hooliloia ae na Hawaii i lahui ola a mahuahua— INA! Ina e aha? Ina- e hiki ana i na Hawaii no lakou iho, ke kaohi mai i keia mea ka "lahui make," e ku-e aku ia mea me ka ikaika, a e lawe ae i mau loina hana. i ike maoli ia ka pomaikai. O ka hana kupono mua loa e lawelaweia i wahi e hookoia ai keia mea. o ia no ka hooluliluli ana i na Hawaii tnai ko lakou noho nanea wale ana o ke apono ana aku i keia manao, ka "lahui make"! Penea nae e hiki ai keia mea e hanaia? O ka ninau ia a'u i makemake ai e hoakaka maloko o keia manao. Aole au e haiolelo aku ana. a i ole olelo aku paha i na Hawaii, e pono lakou e hana i keia. a i kela mea! E alakai wale aku ana no au i ko lakou noonoo i kekahi mau mea oiaio, me ka hoakaka ana i kekahi mau manao, na lakou e noonoo ai; alaila na lakou e hooholo no lakou iho i ka lakou mea e hana aku ai. 0 ka mea oiaio mua loa a'u e hoikeike aku nei. o ia hoi ke hoikeike mai nei na papa hoike. aole i emi iho ke ana hanau 0 na Hawaii. malalo o na lahui eae: aka nae ua oi kela aku ! ke ana make, a iwaena o na kamalii, he ana ma'i ahu\au maoli, 1 ka wa o kekahi ma'i luku e pahola ana. Heaha nae ke ano o keia mea ? Eia no; i ka wa e i.keia ai j ke ana make kiekie iwaena o kekahi papa, a lahui kanaka paha, ī oi aku ke kiekie mamua o na papa a mau lahui kanaka e ae paha. e hoike mai ana ia, ua nawaliwali, a ma'i maoli lakou mai i ke kumu mai, a ina aole pela, alaila ua kupono ole na kulana o ko lakou noho ana: a i ka wa e ikeia ai ke ana make kiekie iwaena o kau mau keiki, e hoike mai ana ia, aole he kupono o ko lakou hanaiia ana ame ka malamaia ana! Aole i pili ka "nawaliwali ame ke oma'ima'i kumu" i na Hawaii, no ka mea. ua loaa ka ike maopopo ana, he poe kanaka kino nunui na Hawaii o kela mau la kahiko, he ikaika. he komo ma na hana hooikaika kino a he ola loihi! 1 keia la. me ka nana ole ae i na mea apau T ina e waeia ana na kanaka opio, o na kama a elua, a hookuku aku me na puulu • ike <> ia ano hookalii o na lahui e ae, e oi ana no na Hawaii ma ke kulana kino ikaika, a ma na hana hooikaika kino no o na ano apau: oiai ma ka au—kekahi o na hana hooikaika kino paakiki loa—o lakou ke alakai inamua o na lahui e ae! Pehea hoi ke "kupono ole o ke ola ana" ame ka "Maikai ole o ka hanai ana ame ka malama ana i na keiki?" Ua pili pono anei na mea oiaio me keia liōomaopopo ana? O ka pane. pela i'o no! He poe lawai'a na kanaka Hawaii a he poe mahiai. e noho ana ma na wahi akea ma na kuaaina. maloko o na hale haahaa no lakou iho i lawa me na puka ea. Heaha nae ke.kulana i keia wa? Ua haalele aku na kanaka Hawaii ika lawai'a, me ka hele ana ike kai! Ua aneane loa e haaleleia na oihana mahiai ame ka noho ana ma na kuaaina, a ua momoku mai iloko o Honolulu nei, ame na taona ano nui, kahi i akoakoa ai ka hapanui o lakou maloko o na hale hoolimalima huikau, loaa ole o ke ea maikai, a maloko o na papa'ihale. He palanaiki wale no ka lakou ai mamua me ke kupono, 0 ia ke kalo, uala. na huaai ame ka i o lioloholona me ka i'a ma ke ano hoonoono. I keia la o ka ai ano nui-a na kanaka Hawaii maloko nei o ke kulanakauhale ame na kaona. ke hoolakoia nei e na haleaina emi me ka lepo, o ia ka palaoa haahaa ame na ineaono, ke kope holowai ame ka poi, he ai kupono ole maoli—ua like no ka ai ana oka poe nunui me na kamalii. Oka ai maamau a na keiki a na kanaka Hawaii opio o ke kaona, me ke komo pu o na bebe liilii, o ia ke kope inoino ame ka meaono, he meaai 1 kupono ole e loaa ke ola maikai i ka ilio keiki! He nui kekahi mau kumu liilii e ae no ke emi ana o ka lahui, i hiki ke helu papa ia aku —ka inu waiona. ka ma'i i laha ae mai na lahui e mai, ka noho pelapela, mamuli o ka huikau o na hale hoolimalima ame kekahi mau kumu eae; a ke hoohui ae ia lakou apau, ua hiki ke hoopoinaia, ina e hiki ana.na kumu nui elua maluna ae nei ke ulaaia ael

Heaha nae ka mea hoopakele? He lehulehu wale na alahele hoopakele liilii. He elua nae a'u mau mea ano nui c hoa'ia'i aku nei: Ka mua, e a'o i na wahine Hawaii i ka hoomo'a ame ka hoomakaukau ana i ka ai emi, a kupono no ko lakou mau ohana. Ka lua, e hookaawale i na Hawaii mai ke kulanakauhale a kaona ae, a e "hoi iluna o ka aina," kahi e pakele ai lakou mai na wiliau mai o ka noho ana o ke kaona, e kanu maoli aku a hoohua mai i ka lakou ai maikai, ma ke ano o ka haparfui ia o ka lakou ai, a hoopulapula aku i ka lakou mau kei'ki me na mea apau e loaa ai ke ola kino maikai! Pehea e loaa mai ai keia mau mea nui i manaoia? Ma keia manao hoakaka hou aku e hoakaka aku ai au no keia ninau. :