Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 11, 15 Malaki 1923 — KA HUAKAI NO MOLOKAI. [ARTICLE]

KA HUAKAI NO MOLOKAI.

Ma ka halawai a na Komisina o ta !a 6 o keia mahina, ua hoohofo Inkou e holo i Molokai i ka mauawa a na lala o ka Ahaolelo e holo aku ai, no Kalaupapa a holo ae no Kaunakakai. E holo ana na lala 0 ka Ahaoleio no Kalaupapa, elilee 2ne ka maamau, no ka ike ana i na poe ma'i, a mailaila mai holo ae a pae ma Kaunakakai, no ka nana ana 1 na Home o na Hawaii ma Kalawanla. Aole paha he manawa e lilo ai keia ninau hoihoi ana aku i na kanakn Hawaii ma Molokai, i ninau elike me keia, mahope o ka hele v«a a.ku o na Lunamakaainana ame Senatoa t mai na wahi like ole jnai o ka Paeaina, e ike no lakou iho i keia mea ano »ui e lawelaweia mai nei ma Molokai, no ka pomai}iai o na Hawaii. Mai ke komo ana mai 0 ka naaeae ho9, iloko o Hawaii nei, maLope o ka, noho ana 0 na kupuna Hawaii o kakou no lakou iho no 3;ekahi mau haneii makahiki, ua aoS& m%i lakou, o ka haawi ana aku 'i na aina e hookuleanaia e na maiaainana ka mea i koe, a ina aole e loaa keia mea i na makaaiaana, aole no e waiwai ana ka laweia ana mai o ka naauao hou i Ha"waii nei. Mamuli o keia mau koi, na nune nui ia keia ninau, e na Alii oia mau la, a i ka makahiki 1543, na lilo i |nea nui ia. -J ka makahiki 1846, tia hooholoia e hoekoia aku keia mau koi a i ka *iakahiki 1848, ua hoomaka ka haatriia o na aina i na makaainana * na kuaiia aku no hoi i ka poe e makemake mai ana i ka aina. O ka loaa ana o ktia mau aina i ua kanaka i ka mak«hiki 1848, me ke daia no ia, a 0 na Konohikl ka poe 1 loaa na aina me ke kuai ole, 3coo wale no na hoolilo o ke ana ame ka uku Komieina. Mai keia *canawa mai nae ka hoomaka &n& o na aina o Hawaii nei e komo aku iloko 0 na lima o na kanaka © ko aina e, a i keia la ua emi mai 2ia aina r paaia nei e na kanaka Hawaii, a tia oi loa aku na aina 0 iia k&naka o ko na aina e. Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o Hawaii nei i oi aku ka lilo ana o keia ninau aina i mea ano koikoi elike me keia mau la e iiee isei. Aole e hiki ia kakou o keia la e hoihoi hou mai a i ole e hoololi ae i na hana i hanaia e ko kakou mau kupuna o kela makahiki 1848 . He oiaio, ua kupono io no ka haa-

-wiia ana o na aina i na makaainana Hawaii, aka, ua hewa nae ka haawiia aea me ke kuleana hoolilo aku i n» aina i loaa i na kanaka Hawaii. Ina. o na aina o ke Aupuni a i aeia e hoolilo aku i ka poe e makemake mai ana i ka aina, a o na aina la hoi i loaa mai i na Konohiki ame na makaainana ua hikiiia ar paa loa me ka hiki ole e hooliloia aku, ina la paha i keia la ke noho nei no kakou na kanaka Hawaii maluna' o ke ulakolako ame ka lawa ana i na mea apau o keia W.oho ana. Aka, aole pela ka naauao • i haawiia aku i ko kakou mau !kupnna. Ua haawiia aku ka aina ua ae pu ia aku no hoi e hoolilo Tsku a i ole e molaki aku elike me tko lakou makemake, a mamuli o *ka ike ole ana o keia poe i ka wai«wai o keia mea he aina, a i hui pu *ia me ka pelo a na kanaka i ike ka waiwaiio o keia mea, ua lilo taku na aina, a i keia la, ua neoneo *kakou* * Ma Nn Kilani, ke noho mai la lahui, i hiki ia kakou e olelo iiho *aai Hawaii aku nei ko lakou |mau knpuna i hele aku ai a noho oia mau Moku, a i keia la i** knlike nei ko lakou mau moolelo *me ko kakou. O ka lakou olelo no thoi ua like no me ka kakou, a ma'muli o ke kaawale loihi ana mai ske kumo aku o kahi i loaa aku » «i lakoe, pela no ko lakou hiki X)le #»na « malama loa i na mea elike ljne ka kakou, aka. aole nae e hiki hoohewahewaia o kakou no kela 'poe e noho mai la ma kela mau f He lahui nunui kela, a he lahui $fcakak&. Aole lakou i haawi wale i ko lakou niau aina i na Pelewlane, i hele aku e lawe wale, aka, *ua fr ana - mai a ma ko lakou mau I ' -

moolelo ua hiki 0 ikeia he lahui hakaka kela, a ua nui na kanaka i make mamuli 0 ka haawipio ole ana aku iko lakou mau enemi. Aka nae i ka pau ana 0 na kaua, a hoi mai ko kuikahi mo na kanaka 0 kela aina, ua hanaia he kanawai, a ke ku nei kela kanawai ahiki i keia la, 0 ia hoi aole e liiki i kekahi kanaka Maori ke hoolilo aku i kona aina me na kanaka 0 ko na aina e. 0 keia kanawai ka mea nana i hoo; pakele mai i kela lahui i ka hapanui 0 ko lakou mau aina. He oiaio ua loaa no ka aina i na Peiekane 1 hoi aku maluna o kela mau moku, aka, o na aina ua maheleheleia, a ua okoa aku ko na Pelekane, a ua okoa mai no ko na Maori. Ua ku nao ke kanawai, aole e hiki i kekahi Maori ke hoolilo i kona, a no keia kumu, eia no lakou ke paa mai nei i ko lakou aina, a mamuli jo keia o lakou na kanaka waiwai o [ kela mau aina. Aolo keia ike aine keia • naaūao i hoolawaiā mai ia "kakou i ke au o ko kakou mau kupuna, ina la palla eia io no kakakou na pua a ia mau kanaka i hala aku' ke noho nei la maluna 0 na aina i paaia e lakou. He oiaio no, iloko 0 ka mahele aina 0 1848, ua niaheleheleia na aina o Hawaii nei iloko. o ekolu mahele; hookahi i na alii ame na konohiki, i hiki aku ka nui 0 na eka i 1,6000,000, a i ke aupuni he 1,5000,000, a i na makaainana, ma kahi hoi o ka loaa aku ia lakou O' ko lakou hapakolu, 'ua haawiia la lakou §8,000 wale no eka. O ke koena iho. 0 keia hapakolu 0 1,000,000 eka ua lilo aku i na aina Leialii. Ina i hanaia ke kanawai 0 keia mau aina e paaia ana e na alii ame na Konohiki, e paa mau loa i'a ia mau aina i na Hawaii a i ko lakou mau hooilina no ka manawa mau loa, a pela no hoi na aina i kau aku i ka Leialii no na maka-

ainana a o na eka hoi i ke aupuni 0 1,5000,000, o ia la hoi ke kuaiia aku i na o ko na aina e, ina la i keia la ke noho nei kakou maluna 0 ka waiwai ame ke ulakolako. Aka, aole 0 ia ka mea i hana ia mai no kakoū. Ua haawiia mai he mau wahi eka liilii i na makaainana, a o ka nui i na alii ame na Konohiki, a ia manawa hookahi no, ua haawiia mai ke kuleana e hiki nō e hoolilo aku. O ka hopena 0 ia mau hana ka kakou e ike nei i keia la. Aka, i ka makahiki 1920, he mau makahiki loihi mahope mai o kela kanawai haam aina, ua hooholoia

mai e ka Ahaolelo Nui o Amerika, he kanawai e haawi ana i na kanaka Hawaii he mau eka aina i hiki aku i ka 200,000 no na kanaka Hawaii wale no, me ka hiki ole e hooliloia aku kekahi lihi o keia mau eka i na kanaka o ko na aina e. Ua haawiia mai i ke kanaka he kanaka he koko Hawaii kekahi o hookahi hapa e kahe ana maloko o kona mau- aa koko. A ua haawiia mai me ka loaa ole o ke kuleana hoolilo aku i kekahi kanaka o ko na aina e. Aole io no i loaa mai na aina maikai loa o Hawaii nei e paaiA nei e ke aupuni i keia la. Mai ka nui mai o na tausani eka maikai, ua emi mni a eia i ke 30,000 wale no eka hiki e oleloia he mau eka maikai, aka, ma keia kanawai, aole no e hiki ana e hooliloia aku kela mau eka, no ka .mea ke mahiia mai nei i ke ko. A o na loaa ke holo nei kekahi hapakolu 1 ke Komisina no ka hoihoi ana aku i na kanaka Hawaii maluna o keia mau aina i hookaawaleia no lakou a ma ka nana aku e lilo io ana no keia mau hoolala ana i mea e hoopomaikai mai ana i na kanaka Hawaii. I keia la ke ike nei na kanaka naauao o ko kakou lahui i kahi o ka pilikia i hoea mai ai, o ia hoi ka loaa ana i kē kanaka Hawaii he kuleana e hoolilo aku i ka aina i loaa iaia ke eila mai ke aupuni mai. Aka, heaha_ia mea i ke kanaka manao ole no ka pono o na keiki o keia mua aku? Aole loa, a ke makemake mai nei no e hui pu aku kekahi poe o ko na aina e i loaa ole ke kuleana e komo pu mai me oe e ke kanaka Hawaii, e kii aku i na nina i koo a e wehe ae no ua poe nei o ko na aina e, a e hoonele mai ana i na keiki Hawaii o keia mua aku. I keia la, aole

e hiki ia lakou e ike iho he alanui keia o ka nele no keia mua aku, elike no hoi me ko kakou nele i keia ia, mamuli 0 keia ae ia ana 0 hoolilo aku kō kanaka Hawaii 1 kona aina. A i keia la ke hamohamo nei kakou na keiki mahope mai o ko kakou mau kupuna no na liemahema i hanaia e lakou i ko lakou mau la, e noho ana maluna 0 naaina apau 0 Hawaii nei. Ia mau la, no na alii ka aina, a ua hiki ole i kekahi alii a makaainana paha e hoolilo aku i kekahi lihi aina. A ina i hoomauia kela malamaia ana o ka aina ahiki mai ia kakou i keia la; ina la ma kahi 0 ka helu elua o na kanaka Hawaii ma ka waiwaiio 0 na waiwai paa, ina la 0 kakou ka.helu ekahi. Aka, ua hala aku ia mau la me ka hiki ole e hoi hou mai. Eia kakou ke leha aku nei ihope no ka ike ,ana i na hemahema i hanaia iloko 0 ia mau Ja i nee aku ihope, a e lilo hoi ia mau hemahema i mau mea e ao mai ana ia kakou no keia mua aku, a ua pomalkai kakou e na kanaka Ilawaii \ia loaa ia kakou he poe naauao kupono na lakou i hoolala iho nei kela kanawai 1 hoolioloia mai nei, a i keia la, ua loaa inailoko mai 0 na miliona eka,

he mau eka 0 200,000 no kakou no na kanaka Hawaii walo no. A oka hana naauao ma 0 ko kakou aoao, 110 ke komo ana aku e lalau i keia mau aina e haawiia mai nei, a e noho nou iho, e kanu ana a e mahi ana no kou pono ame ka pono 0 kau mau keiki 0 keia mua aku. Mc keia mau eka liilii ma ka nana aku, e hiki ana i na kanaka Hawaii e ku no lakou iho, a ua hiki ia.kakou ke ike aku ia mua, e loaa ana ke keehina nana e hapai ae ia kakou a kau hou iluna 0 ke ulakolako, nana e lawe aku ia kakou na keiki 0 keia mua aku ahiki ke olelo iho ua hūli hou ke alo

0 Hawaii iluna, no ka pono o ka lahui Hawaii. Aole nae e hiki ana e lilo kakou 1 lahui kuonoono ina aole kakou g hopu ana i na mea e haawiia mai nei no ko kakou mau pomaikai, a ke hoolohe wale aku kakou i ka walaau mai a ka poo i hiki ole e kokua mai ia oe. Eia ka aliaolelo ko liuliu nei e hele e nana i na aina o Molokai, a aole lfopohopo o ko oukou mealeakau jio ka hopena e hoea mai ana. No ka mea,, he hookahi no hopena, e' hoomaikaiia mai ana na hana a ke Komisina e lawelawe nei ma kela mau aina. E nana aku paha kaleou la imua, a e ike ana kakou, ka poe e makemake ana o ike i ka oiaio.