Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 11, 15 March 1923 — Page 2
| This text was transcribed by: | Kamehameha Schools Gift To Dr. Chun |
| This work is dedicated to: | Dr. Michael J. Chun |
Ka Nupepa Kuokoa
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui
Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka
NA KOMISINA
W.R. Farrington, Lunahoomalu;
Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala;
Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.
Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo,
JOHN H. WISE
Malalo o ka lokomaikai o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia
mai keia aoao no @a manao pili i na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa
ana he @au manao pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.
Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolaia @na no ka hoo-
maka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.
Ua hamama no hoi keia aoao @ na ninau pili @ keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana @
ui i ke Komisina mea like @ i makemakeia e ninau mai.
KA HUAKAI NO MOLOKAI.
____
Ma ka halawai a na Komisina o ka la 6 o keia mahina, ua hooholo lakou e holo i Molokai i ka manawa a na lala o ka Ahaolelo e holo aku ai, no Kalaupapa a holo ae no Kaunakakai. E holo ana na lala o ka Ahaolelo no Kalaupapa, elike me ka maamau, no ka ike ana i na poe ma'i, a mailaila mai holo ae a pae ma Kaunakakai, no ka nana ana i na Home o na Hawaii ma Kalamaula.
Aole paha he manawa e lilo ai keia ninau hoihoi ana aku i na kanaka Hawaii ma Molokai, i ninau nui elike me keia, mahope o ka hele ana aku o na Lunamakaainana ame na Senatoa, mai na wahi like ole mai o ka Paeaina, e ike no lakou iho i keia mea ano nui e lawelaweia mai nei ma Molokai, no ka pomaikai o na Hawaii.
Mai ke komo ana mai o ka na@@@@ ho@, iloko o Hawaii nei, mahope o ka noho ana o na kupuna Hawaii o kakou no lakou iho no kekahi mau ha@eri makahiki, ua ao@a mai lakou, o ka haawi ana aku i na aina e hookuleanaia e na makaainana ka mea i koe, a ina aole e loaa keia mea i na makaainana, alaila, aole no e waiwai ana ka laweia ana mai o ka naauao hou i Hawaii nei. Mamuli o keia mau koi, ua nune nui ia keia ninau, e na Alii oia mau la, a i ka makahiki 1@4@, ua lilo i mea kamailio nui ia. I ka makahiki 1846, ua hooholoia e hookoia aku keia mau koi a i ka makahiki 1848, ua hoomaka ka haawiia ana o na aina i na makaainana a ua kuaiia aku no hoi i ka poe e makemake mai ana i ka aina.
O ka loaa ana o keia mau aina i na kanaka i na kanaka i ka makahiki 1848, me ke daia no ia, a o na Konohiki ka poe i loaa na aina me ke kuai ole, koe wale no na hoolilo o ke ana ana ame ka uku Komisina. Mai keia manawa mai nae ka hoomaka ana o na aina o Hawaii nei e kom aku iloko o na lima o na kanaka o ko aina e, a i keia la ua emi mai na aina o paaia nei e na kanaka Hawaii, a ua oi loa aku na aina o na kanaka o ko na aina e.
Aole paha he manawa iloko o ka moolelo o Hawaii nei i oi aku ka lilo ana o keia ninau aina i mea ano koikoi elike me keia mau la e nee nei. Aole e hiki ia kakou o keia la e hoihoi hou mai a i ole e hoololi ae i na hana i hanaia e ko kakou mau kapuna o kele makahiki 1848. He oiaia, ua kupono io no ka haawiia ana o na aina i na makaainana Hawaii, aka, ua hewa nae ka haawiia ana me ke kuleana hoolilo aku i na aina i loaa i na kanaka Hawaii.
Ina o na aina o ke Aupuni a i aeia e hoolilo aku i ka poe e makemake mai ana i ka aina, a o na aina la hoi i loaa mai i na Konohiki ame na makaainana ua hikiiia a paa loa me ka hiki ole e hooliloia aku, ina la paha i keia la ke noho nei no kakou na kanaka Hawaii maluna o ke ulakolako ame ka lawa ana i na mea apau o keia noho ana. Aka, aole pela ka naauao i haawiia aku i ko kakou mau kupuna. Ua haawiia aku ka aina a ua ae pu ia aku no hoi e hoolilo aku a i ole e moloki aku elike me ko lakou makemake, a mamuli o ka ike ole ana o keia poe i ka waiwai o keia mea he aina, a i hui pu ia me ka pelo a na kanaka i ike i ka waiwaiio o keia mea, ua lilo aku na aina, a i keia la, ua neoneo kakou.
Ma Nu Kilani, ke noho mai la kekahi lahui, i hiki ia kakou e olelo iho mai Hawaii aku nei ko lakou mau kupuna i hele aku ai a noho maluna oia mau Moku, a i keia la ke kulike nei ko lakou mau moolelo me ko kakou. O ka lakou olelo no hoi ua like no me ka kakou, a mamuli o ke kaawale loihi ana mai ke kumu aku o kahi i loaa aku ai lakou, pela no ko lakou hiki ole ana e malama loa i na mea elike me ka kakou, aka, aole nae e hiki e hoohewahewaia o kakou no kela poe e noho mai la ma kela mau moku.
He lahua nunui kela, a he lahui @akaka. Aole lakou i haawi wale aku i ko lakou mau aina i na Pelekane, i hele aku e lawe wale, aka, ua kaua mai a ma ko lakou mau moolelo ua hiki e ikeia he lahui hakaka kela, a ua nui na kanaka i make mamuli o ka haawipio ole ana aku i ko lakou mau enemi. Aka nae i ka pau ana o na kaua, a hoi mai ke kuikahi me na kanaka o kele aina, ua hanaia he kanawai, a ke ku nei kela kanawai ahiki i keia la, o ia hoe aole e hiki i kekahi kanaka Maori ke hoolilo aku i kona aina me na kanaka o ko na aina e. O keia kanawai ka mea nana i hoopakele mai i kela lahui i ka hapanui o ko lakou mau aina. He oiaio ua loaa no ka aina i na Pelekane i hoi aku maluna o kela mau moku, aka, o na aina ua maheleheleia, a ua oka aku ko na Pelekane, a ua okoa mai no ko na Maori.Ua ku nae ke kanawai, aole e hiki i kekahi Maori ke hoolilo i kona, a no keia kumu, eia no lakou ke paa mai nei i ko lakou aina, a mamuli o keia o lakou na kanaka waiwai o kela mau aina. Aole keia ike ame keia naauao i hoolawaia mai ia kakou i ke au o ko kakou mau kupuna, ina la paha eia io no kakakou na pua a ia mau kanaka i hala akui ke noho nei la maluna o na aina i paais a
e lakou.
He oiaio no, iloko o ka mahele aina o 1848, ua maheleheleia na aina o Hawaii nei iloko o ekolu mahele; hookahi i na alii ame na konohiki, i hiki aku ka nui o na eda ,1,6000,000, a i ke aupuni he 1,5000,000, a i na makaainana, ma kahi hoi o ka loaa aku ia lakou o ko lakou hapakolu, ua haawiia aku ia lakou he 28,000 wale no eka.
O ke koena iho o kaia hapakolu o 1,000,000 eka ua lilo aku i na aina Leialii. Ina i hanaia ke kanawai o keia mau aina e paaia ana e na alii ame na Konohiki, e paa mua loa ia ia mau aina i na Hawaii a i ko lakou mau hooilina no ka manawa mau loa, a pela no hoi na aina i kau aku i ka Leialii no na makaainana a o na eka hoi i ke aupune o 1,5000,000, o ia la hoi ke kuaiia aku i na kanaka o ko na aina e, ina la i keia la ke noho nei kakou maluna o ka waiwai ame ke ulakolako. Aka, aole o ia ka mea i hana ia mai no kakou. Ua haawiia mai he mau wahi eka liilii i na makaainana, a o ka nui i na alii ame na Konohiki, a la manawa hokahi no, ua haawiia mai ke kuleana e hiki no e hoolilo aku. O ka hopena o ia mau hana ka kakou e ike nei i keia la.
Aka, i ka makahiki 1920, he mau makahiki loihi mahope mai o kela kanawai haawi aina, ua hooholoia mai e ka Ahaolelo Nui o Amerika, he kanawai e haawi ana i na kanaka Hawaii he mau eka aina i hiki aku i ka 200,000 no na kanaka Hawaii wale no, me ka hiki ole e hooliloia aku kekahi lihi o keia mau eka i na kanaka o ko na aina e. Ua haawiia mai i ke kanaka he kanaka he koko Hawaii kekahi o hookahi hapa e kahe ana maloko o kona mau aa koko. A ua haawiia mai me ka loaa ole o ke kuleana hoolilo aku i kekahi kanaka o ko na aina e. Aole io no i loaa mai na aina maikai loa o Hawaii nei e paaia nei e ke aupuni i keia la. Mai ka nui mai o na tausani eka maikai, ua emi mai a eia i ke 30,000 wale no eka hiki e oleloia he mau eka maikai, aka, ma keia kanawai, aole no e hiki ana e hooliloia aku kela mau eka, no ka mea ke mahiia mai nei i ke ko. A o na loaa ke holo nei kekahi hapakolu i ke Komisina no ka hoihoi ana aku i na kanaka Hawaii maluna o keia mau aina i hookaawaleia no lakou a ma ka nana aku e lilo io ana no keia mau hoolala ana i mea e hoopomaikai mai ana i na kanaka Hawaii.
I keia la ke ike nei na kanaka naauao o ko kakou lahui i kahi o ka pilikia i hoea mai ai, o ia hoi ka loaa ana i ke kanaka Hawaii he kuleana e hoolilo aku i ka aina i loaa iaia ke @ila mai ke aupuni mai. Aka, heaha ia mea i ke kanaka manao ole no ka pono o na keiki o keia mua aku@ Aole loa, a me makemake mai nei no e hui pu aku kekahi poe o ko na aina e i loaa ole ke kuleana e komo pu mai me oe e ke kanaka Hawaii, e kii aku i na aina i koe a e wehe ae no ua poe nei o ko na aina e, a e hoonele mai ana i na keiki Hawaii o keia mua aku. I keia la, aole e hiki ia lakou e ike iho he alanui keia o ka nele no keia mua aku, eleke no hoi me ko kakou nele i keia la, mamuli o keia ae ia ana e hoolilo aku ke kanka Hawaii i kona aina. A i keia la ke hamohamo nei kakou na keiki mahope mai o ko kakou mau kupuna no na hemahema i hanaia e lakou i ko lakou mau la, e noho ana maluna o naaina apau o Hawaii nei. Ia mau la, no na alii ka aina, a ua hiki ole i kekahi alii a makaainana paha e hoolilo aku i kekahi lihi aina. A ina i hoomauia kela malamaia ana o ka aina ahiki mai ia kakou i keia la, ina la ma kahi o ka helu elua o na kanaka Hawaii ma ka waiwaiio o na waiwai paa, ina la o kakou ka helu ekahi.
Aka, ua hala aku ia mau la me ka hiki ole e hoi hou mai. Eia kakou ke leha aku nei ihope no ka ike ana i na hemahema i hanaia iloko o ia mau la i nee aku ihope, a e lolo hoi ia mau hemahema i mau mea e ao mai ana ia kakou no keia mua aku, a ua pomaikai kakou e na kanakja Hawaii ua loaa is kakou he poe naauao kupono na lakou i hoolala iho nei kele kanawai i hooholoia mai nei, a i keia la, ua loaa mailoko mai o na miliona eka, he mau eka o 200,000 no kakou no na kanaka Hawaii wale no. A o ka hana naauao ma o ko kakou aoao, no ke komo ana aku e lalau i keia mau aina e haawiia mai nei, a e noho nou iho, e kanu ana a e mahi ana no kou pono ame ka pono o kau mau keiki o keia mua aku.
Me keia mau eka liilii ma ka nana aku, e hiki ana i na kanaka Hawaii e ku no lakou iho, a ua hiki ia kakou ke ike aku ia mua, e loaa ana ke keehina nana e hapai ae ia kakou a kau hou iluna o ke ulakolako, nana e lawe aku ia kakou na keiki o keia mua aku ahiki ke olelo iho ua huli hou ke alo o Hawaii iluna, no ka pono o ka lahui Hawaii.
Aole nae e hiki ana e lilo kakou i lahui kuonoono ina aole kakou e hopu ana i na mea e haawiia mai nei no ko kakou mau pomaikai, a ke hoolohe wale aku kakou i ka walaau mai a ka poe i hiki ole e kokua mai ia oe. Eia ka ahaolelo ke liuliu nei e hele e nana i na aina o Molokai, a aole @@opohopo o ko oukou meakakau no ka hopesna e hoea mai ana. No ka mea, he hookahi no hopena, e hoomaikaiia mai ana na hana a ke Komisina e lawelawe nei ma kela mau aina. E nana aku paha kakou la imua, a e ike ana kakou, ka poe e makemake ana e ike i ka oiaio.
KA WAIWAI O KA HOOMAKAULII ANA.
Iloko o na haawina ano nui o keia noho honua ana, aole paha he mea o ia ano i oi aku mamua o ka hoomakaulii. O ka waiwai e loaa ana i ke kanaka, aole mai kona uku mahina mai, aka, mamuli o ka nui o kana mau mea e hoahu ai. He oiaio keia i hiki ole e alo ae. Aole wale no maluna o keia ninau, aka, ma na ninau no apau. O ia hoi, aole ka ikaika ame ka momona o ke kanaka, e loaa ana ma na mea ana e ai ai, ka, elike me ka hiki i kona mau waihona ke hoolilo i koko a i momona maloko mai oia mau mea u au ua, Pela no hoi ka imi ana o ke kanaka i na waiwai o keia noho kino ana. O ka nui o ka uku mahina a i ole o ka loaa makahiki paha he mau mea keia e kokua mai ana i ke kanaka; aka, ina e uhaai ana oia i kona uku mahina a i ole uku makahiki paha, aole no e koe ana kekahi i mea hoahu nana; aka, hoi, ina e hoomakaulii ana kela kanaka, a i ole e ai pakiko ana paha, e hookoe ana hoi i kekahi a e ai ana i kekahi, aia no he la e ike aku ana kakou i ka pii mau ae o ka waiwai o kela kanaka ahiki i kona kapaia ana he kana lako.
Aole paha he lahui manao ole i ka la apopo elike me ka lahui Hawaii. O na lahui e aku e komo mai nei, ua loaa ia lakou keia haawina o ka hoahu no ka la ua, aka, o ke kanaka Hawaii, ke manao nei oia, o ka ai no i keia la apau, a na ka la apopo no e nana iho, o ia paha ka mea kupono e alualu ai e hooko. Aka, aole pela ka pono. O ka ai pakiko ke alanui e loaa ai na po maikai apau o keia noho ana. O ka hewa no hoi o ka poe inu rama, o ka ai no a pau loa, a mamuli o keia ai ana, ua ohi aku ka nele, a ua hahai mai na pilikia. Ina na kanaka inu rama e ai pakiko ana, ina la aole e hahai aku na pilikia o keia noho ana. Aka, mamuli o keia ai kipalale ana ua hoea mai la ka pilikia. Pela no na mea e ae. O ka ai pakiko ke alanui e loaa ai kahi koena no kekahi @a aku.
Ua oleloia, aole hoopunipuni o na huahelu, a ke hooia nei makou i keia.
Ua loaa mai ia makou, na waihona maloko o na banako o Hawaii nei, no na waihona i hoahuia aku e na lahui like ole o Hawaii nei, a he mea hoohauoli ka ike ana iho eia na kanaka Hawaii ke pili aku nei mahope o na haole ili keokeo ma na waihona i hoahuia ma na banako o Hawaii nei.
Mamuli o na waiwaipaa penei iho na hoonohonoho ana ma na papa like ole:
Na Ahahui, he 911 ko lakou nui, a o ko lakou waiwaiio e auhauia nei he $92,470,631.
Na Haole, 3,643 ko lakou nui, a o na waiwai auhauia he, $31,063,182.
Na Hawaii, 6,625 ko lakou nui, a o nawaiwai auhauia he, $17,007,229.
Na Pukiki ame Paniolo, 2,955, a o na auhauia he, $8,454,322.
Na Pake, 1,527, ko lakou nui, a o na waiwai auhauia he, $5,932,233.
Na Kepani, 1,750 ko lakou nui, a o na waiwai auhauia he, $3,768,158.
Mamuli hoi o na waiwailewa penei iho na hoonohonoho ana ma na papa:
Na Ahahui, 1,169 na waiwai auhauia, $95,623,077
Na Haole, 2,824 na waiwai auhauia, $4,943,623.
Na Hawaii, na waiwai auhauia, $1,893,164.
Na Pukiki ame Paniolo, 1,870, na waiwai auhauia, $1,081,690.
Na Pake, 1,877, na waiwai auhauia, $2,408,044.
Na Kepani, 4,630 na waiwai auhauia, $7,017,131.
Ma keia hoike: k@ ike mai la no kakou, aole i nele loa na kanaka Hawaii. Malia paha, mamuli o ko kakou noho ana i na aina i keia mau Paeaina, e pono no e manaoio mai eia ka nui o na waiwai maloko o na lima o na kanaka Hawaii. He mau manao pololei ole keia, ke ike iho la no kakou, aole pele. Eia kakou na keiki o keia hanauna ke hooikaika nei e pii aku ma kekahi pali mania, a mamuli no nae o na hemahema i hanaia e kakou i na la i hala aku. Ma ka nana iho, ina makahiki e loaa ana ka rama ma na kihi apau o na alanui ma Honolulu nei, a e inuia ana hoi me ka hamama, ua ike kakou, aole keia o ka heluna waiwai i kau aku ma ka papa o na Hawaii, eia igo no ilalo loa. Aka, aole paha he kanaka e hoole mai ana i na pomaikai i loaa mai mamuli o ka pau ana o keia mea o ka rama. He oiaio no aole i pau ka rama, aka, me ka hana nui oe e loaa ai kau, a me ka nui pu aku o na dala, e loaa ai. No keia kumu, ke ike nei kakou i ka pii mahuahua ana ae o ka waihona o na kanaka Hawaii. O ka'u e pule nei e mau aku keia kaawale ana o ka rama, a e mau ka hoahu ana o na kanaka i na wahi mea e koe iho ana ma ko lakou mau lima. E ai no hoi me ka manao ana ae aia he la ua hiki mai ana.
Me keia mau hoolala e lawela@ia nei e ke Komisina no ka hoihoi hou ana aku i na kanaka Hawaii maluna o na aina, ke manaolana nei au e ike aku ana kakou i ka pii mahuahua ana ae o na waihona o na kanaka Hawaii. Eia ka waiwai nui maloko o ka lepo, no ka mea mailaila mai e loaa nei na mea apau. Ka lole, ka ai, ame ka i'a. O ke dala ame ke gula, mai ka lepo mai no, a ina e hoohana ana ke kanaka me kona mau lima ma ka lepo, aole e nele ana kona ohi i na dala ame ke gula, oiai no nae aoloe o Hawaii nei he aina gula. Eia na aina i noho ia e ko kakou mau kupuna ke hoohua mai nei i na mea i kanu ole ia e lakou, a mailoko mai o keia mau mea, ke ike nei kakou i ka pii ana ae o ka waiwai o ka poe ia lakou e paa mai nei ka hapanui o ua mau aina la, Eia nae he mau tausani o na eka aina ua hookaawaleia mai nei no kakou na kanaka Hawaii. Ke nana aku nei kakou i ka @ihana halakahiki, kekahi oihana nana e hoowaiwai mai nei i na kanaka aia maloko o ia oihana, a eia ke paaiea mai nei he mau tausani eka i kupono no keia oihana nou e ke kanaka Hawaii.
Elike me ka nui ana o na kanaka Hawaii e paa ana i na aina, pela no ka nui ana ae o ko lakou waiwai. O ke kanaka e lalau ana kona mau lima, pela no ka nuio ana ae o ko lakou waiwai. O ke kanaka o lalau ana kona mau lima i ka l@po, e ohi aua kela kauaka i na pomaikai he nui. A ma keia mua aku e ike mai ana no kakou i ka p@i mau ana ae o keia papa kuhikuhi o ua waiwai ma ka aoao o na kanaka Hawaii.
He mau hoailona keia nana e hoohoihoi mai ana ia kakou e ka lahui, no ka mea, o keia iho la ka mea e ikeia ai ka noho lahui ana o na Hawaii ma ko lakou nei aina iho. Aole e hiki ia kakou e huli aku ihope a e uwe no na mea i lilo aku mai o kakou aku, aole loa. O ka huli aku a nana imua, a e lawe ana i na hewa o hope i mau mea nana e kuhikuhi mai ana ia kakou i ke kuamoo pololei, o ia wale no ka waiwai o na mea i hala aku i hope. Eia no kakou maluna o ka aina i eha ai ka ili o ko kakou mau kupuna i ka ihe.
KA OLELO HOOHOLO E WEHEIA NA AINA MA KALAUPAPA NO NA HAWAII MA'I I HOOKUUIA.
Malalo o kekahi olelo hooholo i hookomoia aku nei iloko o ka Ahaolelo, ua koiia mai na Komisina Home Hawaii e wehe i na aina ma Kalaupapa i komo maloko o ko lakou malu, no na kanaka Hawaii e hookuuia o ka ikeia ana ua pau ko lakou mau ma'i.
He hana ku keia i ka mahaloia, no ka mea, i ka hemo ana aku o ka mea ma'i mai ka malu aku o ka Papa Ola o ke Teritore o Hawaii nei, ua lilo ka hapanui o keia po@ i poe hoaa i kahi e noho ai, a o kaua noho pili wale aku malalo o na ohana. Oiai no nae, aole no lakou ka hewa o keia hoopaaia ana malalo o ka malu o ka Papa Ola, aka, no ka makemakeia e laha ole aku ka ma'i i loaa i keia mea. O keia ma'i he Lepera, aole i ikeia kona kumu, a ua kau mai maluna o na kanaka like ole, me ka nana ole ia o kona kulana ame kona ili. Ua hoihoiia aku keia mea ma'i aole no kona hewa, aka, i mea e maluhia ai na kanaka i koe aku, e noho ana ma keia Teritore. O keia hana, ua ikaika, a ua hoopilikia mai i ka mea mai. Aka, no ka pomaikai o ka @ehulehu, ua hookaawaleia aku oia.
A i ka loaa ana mai nei o keia laau he aila, nana e hoola mai nei i keia ma'i, aole paha i hiki aku i kahi a ka Papa Ola @ olelo ai, ua ola loa io keia ma'i, no ka mea ke hoomaluia nei no keia po@ i hookuuia mai, mamuli o ko lakou kauohaia ana e hele mau aku e nanaia e na kauka o ka Papa Ola, aka, ina e wehe io ia keia mau aina o Kalaupapa no na mai'i i hookuuia mai, malalo o keia kauoha a ka Papa Ola, alaila, ua lilo keia weheia ana i mea e akoakoa ai keia poe malalo o na hoomalu, ma kahi e hiki ai e hoemi mai i na hoolilo, oiai, ua kokoke lakou, a ua hiki no hoi i ke kauka ke hele aku, a i ole ia lakou paha ke hele mai e nanaia @ ke kauaka.
O ka oi aku paha o na pomaikai mamuli o keia haawiia ana aku o keia mau aina i na kanaka Hawaii i hookuuia mai, o ia no ka loaa ana he wahi no lakou e noho ai, a e mahi ai no lakou iho, a no ka poe e paa ana malalo o ka malu o ka Papa Ola ma Kalawao ame Kalaupapa. He nui na hoolilo ai ame ia e hooliloia nei no keia poe, a ina e loaa ana he mau kokua mai ka poe e noho ana maluna o keia mau aina, aole e nele ana ka loaa o ua kokua ole nei i keia manawa.
Aia ma keia mau aina o Kalaupapa he mau aina kupono no ka mahi ana no na mea like ole. Ua hiki loa e kanu kalo ia kekahi o keia mau wahi, a mamuli o na hoolaia e lawelaweia aku ana, no ke kii ana i wai no keia poe ma'i ma Molokai, e loaa u ana ka wai no na kanaka maluna o keia mau aina, a e loaa pu ana no hoi he wai hoopulu no ka lakou mau mea kanu. Mamuli o keia, e hiki ana e kanuia ke kalo a e hanaia ka poi a keia poe ma'i i hookuu ole ia, oiai mai na wahi aku nei mawaho e loaa nei ka poi i kekahi manawa. Ua loaa pu no hoi he poe na lakou e kanu na meaai, e ae, e hoounaia aku nei mawaho aku nei. E laa ka uala, ke kapiki, na lua akaakai, ame na mea like. Mawaho ae o keia, ua loaa no na kanaka nana e hooulu mai i mau holoholona i loaa ai ka io na keia poe ma'i.
O kekahi ninau ano nui no hoi no keia poe e noho mai nei, o ka loaa o na kokua. Ma keia weheia ana a keia mau aina, ua kokoke na kokua, a ua hiki loa e loaa ke kiiia aku no ka hele ana mai e hoopau ae i na hana ano nui a koikoi paha a ka Papa Ola e makemake ae ai.
O ka @i aku paha, o ia no ka loaa ana he noho kuokoa ana o kekahi poe Hawaii, i hilahila ke hoi aku i ko lakou mau home mua, o ia hoi mai ko lakou mau wahi mai i laweia mai ai, ina he wahi kekahi o ia ano. O ka hapnui, aole he home @ hoi aku ai, a no keia ku;mu, ua pono no a ua maikai e haawiia aku keia mau aina no lakou i loaa ai k@hi e noho ai, a hana ai no ko lakou pomaikai iho.
Aole he ku-e ana aku i keia olelo hooholo ma ka aoao o ke Komisina Home Hawaii. O ko lakou makemake o ka loaa o na home e noho ai na kanaka Hawaii, opiopio no ka hoopulapula hou ana aku i keia lahui.
HOLOMUA NA HANA A NA KANAKA HAWAII MA MOLOKAI WAHI A J. P. COCKETT.
Ma ka Nupepa o Maui, (haole) makou i ike iho ai i na hoakaka a Mr. J. P. Cockett, puuku o ke Kalana o Maui, no ka holomua o na hana a na kanaka Hawaii e noho mai nei maluna o na aina o Kalamaula, Molokai. Wahi ana:
"Ua hoopahaohaoia mai au a ua hoohauoli pu ia mai no hoi i ko'u ike ana i ka holomua o na hana a na kanaka Hawaii i hoi aku maluna o keia mau aina. Ua hoohala au he mau la ma Molokai, a ua lawe ae i kekahi o keia manawa no ka hele ana aku e nana i na home ame na aina i weheia. He mea kamahao ka ike ana aku i na home e ulu ae ana ame ka ike ana aku i ke kanuia mai o na mea kanu like ole. Ma ka'u hoomaopopo iho aole he mea nana e hookuemi mai i ka holomua o keia mau hana e lawelawia mai nei. He ewalu mau hale i paa i ke kukuluia a ma ka nana aku ke hooikaika mai nei na kanaka apua e holopono ka lakou mau hana. Ua nui na mea kanu e ulu la ma keia mau apana aina; e laa ka mauu alafafa, ke pu, ka ipu ame ka uwala. Aia o Mr. Lyman ke hooulu mai la he mau moa maikai, koko ikaika, no ka hoolawa ana aku i na kanaka, a mai keia manu aku e pii mahuahua aku ai na pomaikai no keia mua aku. Ua lawa a oi aku ka wai no ka hana apau, a maloko o ke kai, ua lawa i na ano like ole. Ma kau nana aku, e holomua ana keia ninau me ka hoopaapaa ole, a ma kekahi ano paha, ua ike e ia no kona holomua i keia la, a e oi aku ana ma keia nee ana aku o ka manawa."
O ka hoike like no keia ke loaa mai nei mai na kanaka manao maikai i hele aku e ike i na hana ma keia mau aina ma Molokai. Aole makou e hewa ke olelo ae, ua holomua keia mau hana, a e oi aku ana elike me ka nee mua ana aku o ka manawa.
Eia he mau tausani eka i koe e makamakeia nei e wehe aku no na kanaka Hawaii ma Molokai. O ka ninau wale no o ka loaa o ka wai. Aole no ka nele o kela mokupuni i ka wai, aka, no ke kii ana aku a hoolawa i na kanaka. E loaa ana i keia makahiki ae he wehe hou ia ana o kekahi mau aina o Palaau ame Hoolehua, a ia manawa e loaa hou aku ai i na kanaka Hawaii keia mau aina nani a waiwai nui no ko lakou lawe ana ae i mau home no lakou.
O ka loaa i na kanaka he aoia ana i ke ano o ka mahi ana ame ka loaa ana he ana like o na mea ulu, kekahi mea nui o keia mau la e nee nei. O ia hoi, ina paha he halakahiki kai makemakeia e hooulu. O ka pilikia nui e ikeia mai nei e na kanaka lawelawe i na hale hana kini, o ia no ka like ole o na hua, e nunui loa ana kekahi a e liilii loa ana kekahi. O na hua nunui loa, e nui ana ke okiia ana i mea e komo a@ iloko o na kini; a o na hua liilii loa hoi, aole e hiki ana e okioki apanapana ia no ke kumu, ua liilii loa iho la malalo o na kini i hoomakaukauia no keia mau hua. Aka, ina e loaa ana ke ao @a mai, a e ike na kanaka e ki ano o ka hooulu ana elike ai ka nunui o @a hua, e ike aku ana kakou i na pomaikai oi aku no na kanaka kanu i keia mea o ka halakahiki.
Pela no na huamoa. Aole na kanaka e makemake nei e kuai huamoa e hoohuikauia na hua nunui me na hua liilii. Ina e loaa ke anaia ana o keia mau hua, a kaawale na hua nunui, iloko o na pahu like ole, a o na huamoa liilii iloko o ko lakou mau pahu, e lilo ana keia ana ana i mea e loaa ai i ke kanaka kuai he awalike no kana mau dala, a e ike ana oia i kana mea i makemake ai. I na la i hala aku, o ka makemake o ka mea huamoa, o ka lilo o kana mau hua. Aka, aole i noonoo ia ka aoao o ke kanaka kuai mai. I keia mua aku, ke koiia mai nei na kanaka hanai moa e hookaawale i na hui liilii, a pela no hoi na hua nunui. He hana naauao keia, a he hana no hoi e alakai aku ana i na kanaka ma keia oihana e haawi mai i na mea ma ko lakou aoao, me ke kaulike.
O keia mau naauao, e haawiia mai ana i na kanaka ma Molokai, a ke manao nei makou, e ike aku ana no kakou i ka waiwai o keia ike e makemakeia mai nei. O ka hoomanawanui ka kakou e imi aku me ka ikaika, a na keia mua e hoike mai @@ pololei o keia mau manao. I nui ke aho.
NA ANOAI.
Ke hoouuaia mai ne he 50 kakini huamoa, mai ka Lunanui mai malalo o ke Komisina o na Home Hawaii, i Honolulu nei i kela ame keia pule. He hoailona keia o ka holomua o keia oihana. I keia manawa o kela makahiki aku nei, ua hoomakaia ke kuai ana o na huamoa, a kuai pu ia no hoi na pahu hookiko keiki moa. A hookahi makahiki mai kela manawa mai, eia na huamoa ke hoounaia mai nei.
____________
Mawaho ae o keia mau huamoa, ua haawiia aku i na kanaka Hawaii i hoi aku nei maluna o ka aina he 12 kakini moa wahine. Ua hoounaia mai nei no hoi he mau kakini moa kane, no ka hoolilo ana ma na makeke o Honolulu nei. Aia he 10 kakini o keia mau moa kane ke kakali mai la o ka loaa o ke kauoha no ka hoolilo aku. A o keia maumoa, o kekahi wale no keia o na oihana i manaoia no kela mau aina.
____________
I keia manawa, mamuli o ka pii mau ae o ka heluna nui o na moa, ke koi mai nei o Mr. Lyman, e haawiia aku iaia he kanaka malalo ona no ka malama ana i keia oihana wale no, a e haawi kela kanaka i kona manawa apau loa no keia hana. Aole paha he oihana ohi koke o ke kanaka i na pomaikai mamua ae o keia, o ka hanai moa. Ua lawa ka hana na ke kanaka hookahi e lawelawe ai, no ka manawa o kela ame keia la holookoa, ia oia e makemake ana e nui na loaa.
____________
He aina kanaka nui o Molokai i na makahiki loihi i hala aku. Ua mahiia na kualono apau o Molokai, ame kona mau awawa. Ua hanauia na kanaka nunui a ikaika mai keia mokupuni mai. Aole o Molokai he aina no na lopa, aka, no na kanaka alii. Mamuli o ka uuku o kona mau helu kanaka ke hookukuia me ko Maui, pela i noho aku ai na alii o Molokai malalo o na alii o Maui. Aka, aole nae ma ke ano kauwa, aloe, aka, ma ke ano kuokoa no. A ua hoikeia mai keia kuokoa o keia poe alii mamuli o ko lakou hakaka mau ana me na alii o Oahu nei i ka manawa e hele aku ai e kaua. Iloko no nae o ke emi ana mai o kona mau koa malalo o ko Oahu nei, aole lakou i hopohopo iho, ua lalau no i na m@a kaua a ua hooiliia kekahi mau kaua hahana loa me ko Oahu nei mau alii, me ka ike ole mai o ko Maui poe. He maumoolelo kaulana ko keia aina, a he mau kanaka ikaika kai hoea mai mai kona kapakai mai. Aole paha he moolelo walohia e ae mamua o ko Pakaa ame Kua-pakaa, i Molokai nei laua.
_____________
Mamuli o ka ikeia ana o ka makemake nui ia o keia mau aina ma Molokai, ke komo pinepine mai nei na kanaka e hookomo i mau palapala noi aina. O na kanaka i hele aku nei a ike maka i ke kulana o na aina, ke hoi mai nei e hookomo i mau palapala noi aina. O ka ikemaka ka makou i makemake ai. Ina mahope iho o ka hele ana o ke kanaka e nana i keia mau aina, a hoi mai olelo iho i ka maikai ole, alaila, e manaoia o kana ka pololei. Aka, me keia hele ole no, ke hoinoia mai nei keia mau aina. He mau hana hoopunipuni kela.
____________
Ua hookomoia aku nei he olelo hooholo e kauoha mai ana i na Komisina e wehe i na aina ma Kalaupapa, na aina hoi malalo o ko lakou malu, no na kanaka Hawaii e hookuuia mai ana, mahope o ka ikeia ana, ua pau ko lakou ma'i. He hana maikai keia a he hana no hoi e hoike mai ana i ka waiwai nui o keia kanawai i hanaia ai no ka pomaikai o na kanaka Hawaii. E ike pu mai no hoi kakou, o na kanaka Hawaii wale no ke loaa ana keia mau aina. A o ia no ka pololei, no ka mea no kakou ka aina. He oiaio no paha aole pela ka manao ana o kekahi poe, aka, aole o lakou kuleana ma keia ninau no ka mea, ua haawi mai nei o Amerika no na kanaka Hawaii wale no ka aina.
____________
Ke holo ka Bila e makemakeia nei e na Komisina no ka hoaie ana i $75,000, no ke kii ana i na wai o Waihanau, a komo iloko o na paipuwai, a laweia mai no na kanaka e noho aku ana ma Palaau ame Hoolehua, o ka hiki ana no ia e loaa hou na aina i na kanaka e makemake ana e hoi aku maluna o ia mau aina. He mau tausani eda e waiho mai la e kali ana o ka hoi aku o na kanaka. He mau aina maloo aka, ua hiki e ulu na mea like ole i na mahina ua. He mau aina nani no ka oihana halakahiki, he mau aina nani no ke kanu kulina, ame uwala kahiki, he mau aina hiki e hooiia ae ka waiwai mamuli o ke kanu ana i ka pi-nunu, a hanai aku i na holoholona like ole.
MOOLELO O KA HALAWAI KO MISINA O NA HOME HAWAII, MAR. 6, 1923.
____________
Mahope o ka heluheluia ana @@@ moolelo o ka halawai i hala, @@ hoike mai ke Kakauolelo, ua @@@ makaukau oia he elua Bila no @@ hookomo ana aku iloko o ka @@@ olelo e noho nei.
Ka Bila mua, he Kanawai e @@@ maopopo ana no ke kii ana i ka wai ame ka hana ana i na ala@@@. Ma keia Bila e koi aku an@ @ Komisina e hoaie i $75,000 no @@@ mau mea i makemakeia ae la@@@ ka wai i makemakeia no na @@@ no ia o na kanaka Hawaii e @@@ aku ana ma kekahi o na aina @@@ lalo o ke Komisina.
O ka uku ana i ka uku k@@@ ame ka ukupane@ ua hoomaopopo ia no maloko o ke Kanawai @@@. Home Hawaii, a e ukuia keia @@@ mau huina dala elike me ke ka@@@@ a ka Pauku 220, a ua kanawai @@.
O ka lua o na Bila, e noi au@@@ ia e hooukuia mai ke Komisina @@@ kela mau dala i hooliloia aku @@@ kou me ke khuihewa na kuleana @ kou ia heluna dala o $11,056.95 @@ no ka mea aole i maopopo lea @@ na koi a kela kanawai. Aka @@ keia manawa ua aeia mai nei @@ hoololi e hiki ana e laweia keia @@@ dala, o ia hoi mai na hana i law@ laweia e ke Komisina ame na @@@ o na aina malalo o ko lakou @@@@ I keia la, eia keia hoololi maloko @ ke kanawai, a no keia kumu. @ pono no e hoopau mai ke Ter@@@ i keia aie o ke Komisina no @@@ huina dala.
Ma ke noi a Mr. Duncan, i ko@@ aia e Mr. Akana, ua hooholoia @ haawi aku ke Kakauolelo i kek@@@ lala o ka Ahaolelo no ka hook@@@ ana aku i keia mau Bila.
Ua hoike pu mai no hoi ke K@@kauolelo, ua haalele o Mr. Thomas Beckley i kona apana aina no ka hiki ole e hoi aku ilaila, a ua a@@@ aku ia haalele ana me ka lokahi. O ka Apana 14 keia. Ua k@@@@ e waihoia keia apana no ka mea @@ kupono e noi mai ana.
Ua heluheluia mai kekahi le@@ mai a Lyman mai, a ua hoolawaia @@ Komisina me na kope o @@@@@@ o M@raki 5. M@io@@ @ kei@@@@@@ hoike mai o Mr. Lyman i kona a@@ no ole i na ninau pili ia Mr. Conan @ame kana mau hana e lawelawe @@ ma Molokai malalo o Mr. Lyman, ua manao oia o keia mau ninanina@ ana mai ka poe holoholo olelo @@ ia. I ka loaa ana o keia leka. ua ku mai o Mr. Duncan a hoike @@@ aole hookahi olelo i laweioa mai imua o ke Komisina no na hana ma M@ lokai e hoohalahala mai ana i @@ hana e lawelaweia mai nei.
Ua hapaiia mai na manao no ke pena ana i na hale ma Molokai @ na kanaka. O ka w@@hooluu o ke pena ka ninau nui. Ua hoike @@@ ke Kamaliiwahine Kalaniauaole, @@ manao oia o ka waihooluu omao@@@ ko luna o kaupoku a i ulaula @@ kino o ua hale me ke keokeo @@ na molina. Ua hooholo ke Komis@@@ mahope o ka noonoo ana ame @@ kukai kamailio ana, e alualu aka ke Komisina no ka loaa ana o ka heluna 2,000 moa. Aka ua ho@@@ neeia no nae ka hooholo loa @@@ i k@ia ninau.
Ua waiho mai ke Kakauolelo @@ mau palapala aina e hoike ana i @@ aina o Keaukaha ame Panaewa, @@ Hawaii, a mamuli o ka maopopo @@ o kekahi mau mea i hiki ole e ik@@@ ua hoopaneeia keia ninau a loaa @@@ mai he mau palapala aina hou @@@ ke keena aina mai, oiai ua hiki @@ e loaa mai kekahi palapala @@@@ o ia ano i makemakeia.
Mahope o kekahi mau kukai ka@ mailio ana no kahi kupono e we@@@ aku ai na apana no na home @@@ keia mau aina i hoikeia maluna @@ ua hooholo ke Komisina o kela @@@ aina e waiho la mahope koko iho ka Uwapo o Kuhio, ua apana ku@@ no loa @ wehe ia.
Ua hoike mai ka Lunahoomalu, o ia e ikeia mai, eia ke Komisina ke makemake nei e kokua i ka @@ lawe aina no na home, ma na @@ apau, ame ka haawi ana aku i @@ kokua no ka hooulu ana i na ho@@@ holona i makemakeia e lakou i l@@@ ai hoi ka holomua o ko lakou no@@ ana.
Ua hoike mai no hoi o Mr. Dncan i kona mau manao maluna @ keia ninau, me ka olelo ana @@@ aole no hoi i makemake e auamo @@@ Komisina i na koikoi hiki ole @ @@ weia e lakou i keia manawa.
Ua hooholo no hoi ke Komisina, e hele ke Komisina i Molokai @@ ka la 18 a i ole 23 o Maraki, a m@ ke noi a Mr. Akana, ua hoohol@@ o ke Kakauolelo Pokole kekahi e hele pu.
Oiai aole he mau hana i koe @@ hoopaneeia ka halawai a hui @@@ i ka la 13 o Maraki, 1923.
GEO. P. COOKE,
Kakauolelo ame Lunamanahooko.