Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 10, 8 March 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o no Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Ke Ola Mamua, Mahope ka Hoopukapuka

 

NA KOMISINA

W.R. Farrington, Lunahoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;        Rudolph M. Duncan, Lala;

Akaiko Akana, Lala;               Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

 

Meakakau Nupepa, mahalo o ke Kakauolelo,

JOHN H. WISE.

 

Maialo o ka lokomaika ʻ i o ka ona o keia Nupepa Kuokoa, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia

mai keia aoao no @a @nanao pili @ na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii @@laila @ loaa

ana he @au mana @ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana na makemake, ame ka hoolala @ua no ka hoomaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamana no hoi keia aoao @ na ninau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana @ uii i ke Komisina @ mea like @ i makemakeia @ ninau mai.

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII

FEB. 27, 1923

 

Ua heluheluia ka Moolelo o ka halawai i hala, a na hoolawaia aku no hoi na lala me na kope a keia moolelo, a ua aponia.

He mau @ila aie, ua holoholoia e @k@ aku.

Ua heluheluia kekahi mau hoike mai a Mr. Lyman mai, no na moa ame ka n@@ mua ana a na hana kanu a mahi.  Ua hoolawaia aku na lala me na kope a keia mau hoike.

He leka i kakauia i ka la 26, 1923, @mai a Albert Horner, mai e hoike mai ana i kana mau pane maluna o na ninau i waihoia aku iaia e ke Komisina, no no lilo o ka ho ʻ okomo ana iloko o ke kini o ke tona halakahiki hookahi.  Ua haawiia aku na kope o keia hoike i na lala.

Ua hoike mai ke Kakauolelo ua kakau aku oia a ka Loio Kuhina, John Albert Matthewman, e koi aku ana iaia e haku mai elua bila no ka ho ʻ olawa aua i na lilo no ke kii ana ame ke lawe ana mai i ka wai, ame ka hana ana o na alanui, a e koi aku ana e hoihoi hou ia mai ka huina o $11,066.95, na dala i haawiia mai I ke Komisina, a mahope iho nei ua ike ia aole he kuleana o ke Komisina I keia mau dala.  He bila keia e hoopau ana i keia aie o ke Komisina.

@@ai o Mr. Jorgensen, @a ka halawai ua hoike mai’oia a mea pono e hoao ke Komisina e loaa mai kekahi o na mea paahana hana alanui mai ke aupuni federala mai, oiai ua ike oia ke haawiia mai nei keia mau mea hana i na Mokuaina ame na Teritore.

Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua hoouna aku oia he kauoha no kekahi o keia mau mea hana, o ia hoi he lola o 5 tona no ka hoao aua.  Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Jorgensen ua hoomaopopoia mai nei he ulua mau auwaha lawe wai ua, no 30c o ke kupika i a hookahi, ma kekahi aeiike.  Ua ninau mai ka Lunahoomalu, ina paha ua hiki e laweia mai e noonoo no kela mau aina ma Panaewa ame Keaukaha, a ina paha e hiki ana @ waeia ae he 2000 eka mai keia mau wahi pakahi mai no ke Komisina.  Ua hapaiia mai kekahi mau ninau a Mr. Lyman no ke kuai ana aku i kekahi mau mea hana.  Ua manao o Mr. Duncan, aole keia o ka manawa e kuai ai i keia mau kaa huki.  Ua @ @ @ nae o Mr. Lyman e kuaiia i @ kaa hou no ke kumu ua lawa ole kela wahi kaa liilii e hoohanaia nei i keia manawa.  Ua manao no hoi o Mr. Duncan aole e kuaiia kela kaa Holt Tractor i keia manawa, aka ua hoike aku o Mr. Cooke, ua hoohanaia kela kaa no 6 mahina, a ua ikeia kona kupono no na hana i hoohania akuni, a ke koi mai nae oia e waihoia keia kumuhana ahiki i ka hele ana aku o ke Komisina ma keia hele ana aku, a ia manawa e holoholoia ai ka mea kupono e hana aku ai.  Ua hapai o Mr. Duncan no kela kanaka e ukuia nei he $75.00 no ka mahina no ka hoohuli wale ana iho no i na huamoa.  Ua hoike mai oia ua ike oia he mikini e hiki e hana i keia hana, a ua hiki e ho ʻ ohulihuli he mau tausani huamoa i ka manawa pokole wale no.  Ua hoike aku o Mr. Cooke, o keia hana, he wahi hapa uuku wale no ia o kana hana.  O kana hana maoli o ia no ka malama ana i ka manawa o ka poe hana ame ka noho ana maloko o ke keena e lawelawe i na buke, elike me ia hoomaopopoia @a ka Moolelo o ka halawai i hala.  Oiai aole he hana i koa, ua hoopaneeia ka halawai a noho hou i kala 6 o Maraki, 1923.

GEO. P. COOKE.

Lunamanahooko ame Kakauolelo.

KA OIHANA HANAI MOA

 

O ka oihana hanai moa, kekahi oihana ano nui ma Amerika,  Ma ka Mokuaina o Kaleponi ae nei, ma ke Kalana o Peteluma, he mau milemawaho aku a Kapalakiko, malaila e ikeia ai ka nui o keia oihana.  Aole he mea malahini ka ike ana i kekahi poe e malama ana a e hanai ana he mau milioma moa.  E hoomanao mai kakou, he mau miliona moa.  E hoomanao mai kakou, he mau miliona.  Aole keia he hoopunipuni, aka, he oiaio.  Ua hoikeia mai aia maloko o keia Kalana he 23,000,000 moa e hanaiia nei.  A no ke kanaka hookahi, ua hiki aku kaniu i ke 30,000 moa e hanai ai, meka loa apu no hoi paha o na kanaka kokua.  Aia mawaho mai o Kapalakiko, he 50 mile paha, aia he mea hanai kaka, a ua hiki aku ka nui o kana mau kaka e hoolilo ai i ke 240,000 o ka makahiki, o ia hoi i kela ame keia 11 pule, e hoolilo ana oia he 60,000 kaka.  Nolaila e iko mai kakou, he oihana nui keia o ka hanai nioa ame kaka.  O kekahi poe ma ka hua wale no ke lakou e kuai aku ai, me ka malama ana i kekahi mau hua no ke kiko ana, a i mea e mau hua no ke kiko ana, a i mea e mau ai ka @ o na moa wahine na lakou e nau mai ka hua.  A ua hookilko keia mau hua maloko o na pahu i oomehanaia me kekahi kukui a i ole me kekahi kukui uwila.  Aia ka nui o keia mau hua e kiko ia ai ma kahi o ka 200 a oi aku o ka pahu hookahi.  A i ke kiko ana mai o kahua ua malamaia maloko o kekahi pahu i hoopumehanaia i kela ame kei a po, a maloko o keia mau wahi e malama ai no kekahi mau pule, a ia manawa ua hookuuia aku maloko o kekahi pa, a pela a malamaia ai a hiki i ka nunui ana.  O kekahi poe hoi, e hoolilo ana lakou i ka lakou mau huamoa, aka e hoohiko ana lakou i na hua apau, a ma ke keike moa e hoolilo aku ai.  Ua hiki e loaa ia oe na moa keiki mai ka pule hookahi ahiki aku i ka nunui loa ana, ina paha he ekolu mahina ka nui.  O kekahi poe hoi, aole lakou e hoolilo ana i ka lakou mau moa, aia wale no a nunui loa.  O keia poe, ua hookiko lakou i na moakeiki, a malama no a hiki i ka nunui kupono ana no ka ai ana aku.  Oia hoi mai ka 10 pule a pii aku.  Eia keia mau moakeiki punua paha ma kokou olelo ana ke kuaiia mai nei, a ke aiia mai nei o ka poe mai iloko o na halemai he ono keia mau punua, ina ua hanaiia me ka waiu pipi, a o keia ka ai i ua manawa apau.  Nolaila o ike mai kakou i ka nui hewahewa o keia oihana.  Aole no hoi he hookuula o keia mau moa maloko o na pa nunui, aka maloko o na pa liilii wale no, a o na makuahine ke hookuuia aku.  Ma Hawaii nei eia kakou ke hoolilo aku nei no ka hookomoia mai o ka huamoa iloko nei o kakou ma kahi o $6000,000 i kela ame keia makahiki.  E hoike mai ana keia mau huahelu, he poa ai huamoa ko Hawaii nei.  He mea kamahao keia i ka nana ana iho, no ka mea eia no hoi kekahi poe ke hanai moa mai nei.  Aka, o na moa e hanaiia mai nei, aole i lawa no ka ho ʻ olawa ana mai i na kanaka ma Hawaii nei me ka huamoa.  Eia me kakou he mau tausani koa ame kela no ka malama ana i ka maluhia o keia aupuni nui o kakou a o keia mea o ka huamoa kekahi mea ai ma keia ame keia la o ko lakou ai ana.  Eia keia oihana ke hele nei e makilo wahi a ka olelo ana, no ke kumu aole he nui o ka poe e lawelawe nei i keia oihana.  O kekahi pilikia nui no paha, aole e hiki e ulu na ano ai apau a keia mea he moa, ma Hawaii nei, a no keia kumu, ua kauohaia aku keia mau ai e hoounaia mai i Hawaii nei, me ka nui o ke kumukaui.  Aka, aole no nae ia he kumu e hiki ole ai e hoohanaia keia oihana ma o kakou nei, no ka mea eia ke hoonaia mai nei na huamoa i o kakou nei me ke kumukuai nui o ka uku moku ame ka lawe ana mai.  Nolaila, elike alike ana no no hoolilo, a pela e lawa ai na loaa no kau mau huahoa ame kau mau moa, ina mai kahi e mai e loaa ai kau ai.  He oiaio no ua hoohanaia no keia oihana i na la i hala aku, aka, aole @ae ma ke ano nui.  Mamuli o ka loaa ole ana o na holoholona na lakou e hoopoino mai i na moa, ua hanaiia no keia mea mamua aku nei, a o ke ano o ka hanai ana, oia no ka hookuu wale ana aku na na moa no e huli ko lakou ola.  O na hua ka mea imi ia aku, a i ka manawa e makemake ai i kekahi moa, e alualu aku no.  Aka ua lawa no nae na kanaka apau ia mea he moa, no ke kumu, ua m@lahi wale ka hanai ana, a ua ola mai me ka nui ole o ka luhi.  Aka, i ka hiki ana mai o keia holoholona o ka monakuko, ua hiki ole ke hookuuia aku na moa, no ke kumu ua pau mai na huamoa i ka aiia, a ua pau pu na keiki moa liilii ika aiia e keia holoholona.  Mai ia manawa mai, us lilo ka hanai moa i mea paakiki, no ke kumu, ua pilikia mamuli o ke ano o ka hanai ana, oia hoi ua hookuu wale ia, a o ka hopena ua pau mai i ka ai ia e keia holoholona.  I keia manawa, eia no keia holoholona ke holo mai nei, aku, ua hoololi ae na kanaka i ke ano o ka hanai ana, oia hoi ua hoopaaia no moa maloko o na pa uwea o hiki @ i au holoholona nei ke komo @, a ma keia, ua pi ipu ae no hoi @ lilo, no ia kumu ua kaka ʻ ikahi wale ka poe e lawelawe nei i keia oihana ma ma ke ano he oihana.  He oiaio ua malama no kekahi poe he mau wahi moa kukaikahi, aole ma ke ano he oihana, aku, no ka makemake e loaa no ua wahi hua ame na wahi moa no hoi i ka manawa e ono ae ai.  Aka, o ka hoohana ana aku ma ke ano he oihana, ua uuku loa na kanaka i lawelawe pela. Na keia kumu i hoonele mai i na papaina o keia mau mokupuni i keia mau mea ono, o na la i hala aku, a o ke alanui e loaa ai, o ka hele no e kuai i na huamoa o kahi e mai, a pela no hoi me na oi moa.  I ka manawa i holoholoia  ai e loaa na aina i na kanaka Hawaii wale no, ua komo aku ko oukou mea kakau e ho ʻ oikaika e ae ia mai na kanaka Hawaii e hoi ana ma Molokai e komo nui aku iloko o keia oihana o ka hanai moa.  Ua ae ia mai, a eia kekahi keiki.  Hawaii no, he koko Hawaii kekahi e holo nei iloko o kona mau aa koko, ma ke poo o keia hana, o ia no kona kii ana aku i na moa koko kiekie, e hanu mai ana i na huamoa o 240 o ka makahiki, a ke hoolala nei e pii aku keia hanau hua ana a hiki i ka 300 o ka makahiki.  O ka hanai ana i na moa koko kiekie, ua like no me no moa hanau uuku.  Ua like no ka nui o na lilo no ka ai.  Aka, ua oi aku nae no pomaikai no ke kumu ua hanau mai i na hua e hoihoi ia mai ai kou mau hoolilo no ka ai.  Eia keia oihana ke hoohanaia mai nei ma Molokai a ke holomua nei.  Ina kakou o kii ana ma na oihana i lawa ole ma o kakou nei, a ke hoounaia mai nei mai kahi e mai e lawa ai kakou me ia mau mea, alaila e ike ana no kakou i na pomaikai oi ae.  Ma ka Mr. Lyman hoike, o keia oihana kiekie ma keia hope aku, a ma ka nana aku i na hana e lawelaweia mai nei, eia keia Komisina ke hana nei i na mea e ikeia aku ai ua makemake Iakou e loaa i na kanaka Hawaii kekahi oihana e ho ʻ olawa mai ana i na mea i makomakeia e na kanaka o Hawaii nei.  I keia la ua hiki aku ka heluna moa i na haneri, a he mau mahina pokole wale no koe, a e hiki aku ana i ke tausani.

Ua hoamaka ke kanu ana mauka o Malehua, i pau i ka palauia, o ka mauu @lafafa, na hua @ine, na kulina, huika, oka ame na mea e ae i kanu mua ia k@ ulu mai la me ka maikai.  O ke poko no ka mea ho ʻ opilikia, aka, i ka ikaika pono ana ae o na mea kanu, e hookomoia aku ana na laau make, a e make wale iho ana no keia mau mea hoopoino o keia la.  He mau eka nui maoli ka i makemakeia no ke kulina, a i ka malie pono ana ae e maopopo ai ke kanu ana @ku o keia mea.

 

KO NA MAKUA KULEANA I NA KEIKI

Aole paha manawa kupilikii o ka noho lahui ana o na kanaka Hawaii elike me keia e n@e nei i keia manawa.  No na makahiki loihi kanoho ana o ka lahui Hawaii no lakou iho, a ua ulu ae iawena o ko lakou noho ana he hoonaauao ana a he ho ʻ omaopopo ana i ka lakou noho lahui ana.  Aole i loaa ia lakou ka ike kakau, aka, ua ao ia mai no keiki aole mai na kula mai elike me ko kiea la, me na mea e hookui mai ana i kela ame keia kekike i kona nui ana ae, ame na mea ana o ike ana me kona mau maka, ame na mea e aoia mai ana e kona mau makua.  Mai ka waha mai o kona mau makua a kupuna paha i loaa ai iaia ka ike ame ka ho ʻ omaopopo ana i na hana ame ka moolelo o kona noho lahui ana, ame na mea e lilo ai i @iau mea na kela keiki e ho ʻ omaopopo ai he mau e hapai ae ana i kona kelana iluna.  Mamuli o keia mau naauao, ame keia mau ike loaa i na keiki Hawaii oia mau la, ua okoa ae ko lakou noho ana mai na keiki ae o keia la.  A mawaho ae o keia, e noho ana kela mau keiki me na hoa keiki no o kona koko hookahi, a aole he mau keiki, a kanaka paha i okoa ae ko lakou mau noonoo ana mai kona ae elike la hoi me na keiki o keia la.  O ka noho ana o na keiki oia mau la, ua uuku a kaka ʻ ikahi paha na mea nana e huki ana ka manao ma na mea i kamaaina ole aku ia lakou.  A o ia noho ana ho hoi, aole he mau mea a lakou e noonoo aku ai i hiki ole e ikeia na mea e ho@a mai ana, mamuli o ia mau mea.  E laa na paani, ame na hoolealea o ia mau la iwaena o na keiki.  E laa na mea nana e huki ana na manao mai na mea i hiki e ikeia aku e na makua, he mau mea ia e pomaikai mai ai ke nui ae na keiki.  O na naauao niu o ia mau la, o ia no ka ike hana, ka mua loa; ina paha he mahiai, a i ole he lawai’a; ame na ike e pili ana i ka holomua o keia mau oihana.  Malalo iho a e lilo ana hoi i mau mea kakoo aku i keia mau oihana, ua ike kakou o ka oihana, ua ike kakou o ka oihana kalaiwa, ame kona mau pili; ka oihana hana upna ame kona mau pili.  No ka mahiai hoi, o ka oo palau, ame na mea e pili ana i keia ike.  Mawaho ae o keia ua kaka ʻ ikahi wale na mea a ke keiki e alualu aku ai i loaa ka noho hauoli ana oia mau la.  Iwaena o na kanaka kahuna, ua aoia na keiki mai ko lakou puhaka aku i ka ike no a kona makua.  Aole na hana okoa aku ke ao ia ana, a ua kau mai na oihana a ka makua i na keiki.  Aole na hana okoa aku ke ao ia ana, a ua kau mai na oihana a ka makua i na keiki.  A i ka hala ana aku o na makua, ua loaa no na pani hakakaka o ko lakou noho alo alii ana i keia mau keiki a lakou.  Pela no na keiki a ka poe lawaia, ke kalai waa ame ka ike mahiai.  Ua ili mai ka ike o ka makua i na keike, a o ia na hana i hanaia mai kekahi hanuna ahiki mai kekahi han@una.  A o le kanaka kalaiwa hoi, e kau aku ana no kela ike i kena keiki, a pela no oihana apau.  O keia mau naauao ua kaukahi ka hele ana, a no kekahi mau kenekulia loihi ka ne ʻ epapa ana o keia mau mea, mai ka makua a i ke keiki,  Aka, i ke komo ana mai o na kanaka o ko na aina e, ame ka lakou mau hana hou, ame na naauao i okoa ae mai na mea i maa mau i na kanaka Hawaii, ua ikeia he mau naauao hou, a he mau hana hou na na keiki o ia mau la.  A o ia loli mau no a hiki mai ia kakou o kei la.  O na ike no hoi a ko kakou au kupuna, i keia la ua nalowale aku, a ke lalau ne kakou i na ike ame ana aauao o keia mau la i laweia mai na aina e mai. Aole no nae i lilo keia hoololi ana o na kanaka Hawaii i keia mau ike hou i mea e apo a pau pono i na mea hiki ai e loaa ka uoho pomaikai ana o keia mau la.  Iwaena o na wahi e hoonaauaoia ai keia mau keiki, ke ho ʻ ohemahema nei na makua, meka ho ʻ oikaika ole aku i ka lakou mau keiki e ho ʻ oikaika ma na mea e loaa ai ka noho oluolu ana ame ka loaa hoi o ka hauoli o keia mua aku.  Aole he mau mea e ae a kekahi kanaka e makemake ai, ke lawe kakou a noonoo me ke akahele i keia noho ana o ke kanaka.  O keia mau mea elua wale no, o ia hoi ka noho oluolu ana ame ka loaa ana o ka nohi hauoli ana i na la o kona ola ana.  O ke kanaka e hooi aku ana oia, aole ola e lawe ana i kekahi lihi iki o kona waiwai me ia i kona make ana.  I keia mau la e nee nei, o na keiki a na kanaka o na aina e keia e haooikaika mai nei e loaa na naauao loaa wale o keia mau la ma na kula o kakou.  Aole kakou e ike ana i na keiki Hawaii e lawe ana i na ninau ano kiekie iwaena o na hoonaauao ana o keia mau la.  Ma ka paani, ame na hana hooikaiki kino, ua ike aki kakou i ka kakou mau keiki e pii ae ana ma ke kulana kiekie, aka, ma na mea e ao ia mai ana, ua kaka ʻ ikahi loa.  O ka ho ʻ omaopopo ana i ke kino o na keiki a kakopu, ame ka paa mau ana o na kanaka Hawaii i ke kulana ikaika o ke kino, a ikaika ma na hana paani, aole la he mau mea hou, aka ua ike ia he lahui kino ikaika kakou i na la i hala wale aku, a ke ike aku nei no kakou i keia hoailona iwaena o na keiki a kakou o keia e haahauoli mai ana i na makua, aka, ua hiki no ia kakou ke ho ʻ omaopopo iho, aole o keia wale na mea i keia ai ko kakou mau kupuna i na la i hala aku.  He lahui naauao ko kakou, a o keia naauao, ua palaha aku mana mea like ole.  O ka ike i hiki ke hoo,auao i na mea i ao ia mai, he ike ia i loaa pookela i ko kakou mau kupuna, a e pono na e loaa keia  ike i na keiki o keia la.  Ma ka n@@a aku nae, o na keiki a pa kanaka o ka na aina e keia e lawe mai nei i na hanohano.  Mamuli o ke kaka ʻ ikahi puha o na hana ame na oihana o ua la i hala aku, pela no i ikaika ai ka ike o na keike o ia mau la ma na laina o ko lakou noho aua ame na hana e paa ia ana e ko lakou mau makua.  I keia la ua palalehu na makua, i ke ao ana aku i ka lakou mau keiki ma na mea he lehulehu wale e hiki ai e loaa ka noho oluolu ana ame ka loa apu o ka noho hauoli ana o keia mua aku.  I keia la, ke ike nei kakou i na keiki Hawaii o an@@ ana ma na halekuai, a e helo ana ma na hale pahupahu, aole hoi ma kekahi hana e hiki ai e imi pu i ka noho lako ana o ua makua.  He mea nui keia a na makua e noonoo iho ai.  Ke nui mai nei ke komo ana o na kanaka o ko na aina e, a ke kau aku nei na hana loaa wale ia kakou iloko o ko lakou mau lima.  A i keia la eia kakou ke nana aku nei i ka pau o keia mau hanai i ka lakou mau keiki, a i kela a me jeia la ke emi mau aku nei na keiki Hawaii, a ke pili aku nei ko lakou mau kua i ka paia.  Heaha la na hana oi aku a ke keiki e alualu ai, mamua o ka hiki ana e loaa, iaia kekahi kokua i kona mau makua.  Aole na hana kupakako, a malama buje paha, aka o ka hana e loaa ana he mau dala ilaila, o ia na hana e alualu ai, i k@awa liilii, a i ka loaa ana o ka naauao, e pii io ae ana no ko lakou mau kulana.  Eia i keia la ke kau mai nei na keiki o na la i hala aku ma na kulana kiekie.  Ua kamaaina kakou ia Lunakanawai Kiekie.  A.G. M. Robertson, e noho loio mai nei ma kona keena, maluna ae o ka hale o na hoahanau McCandless, ma ke alanui Betela, i kona mau la keiki, he keiki oia e lawe nupepa ana i kela ame keia kakahiaka, a ua lilo i mea ho ʻ omanawanui.  I keia la oia kekahi o na Loio pookela o ka naauao ma keia aina.  A he lehulehu wale aku o na keiki i ho ʻ omanawanui i na la i hala aku e noho mai nei ma na kulana kiekie.  Aka, hoi ka kaou mau keiki o keia la.  Ke hele nei anei i ka hana me ka ho ʻ omanawanui.  Aole anei o kakou mau keiki kekahi e hapu ia mai nei no ka aihue.  Aole anei o kakou mau keiki keia e hopu ia mai neu no ka pue i na wahine ame na kaikamahine opio.  No keaha keia kulana i loaa ai i ka kakou mau keiki?  No lakou wale no anei ka hewa.  Aole no na makua ka oi aku.  A i mea e hiki ai e hoopauia keia mau kulana ho ʻ ohilahila o ko kakou noho lahui ana e ala mai na makua mea keiki a e ho ʻ oikaika e okoa ae ke ao ana o keia mua aku.  Aole i keia mau hana ino i ke au o ko kakou mau makua.  Ua kaulana ka lahui Hawaii i ka noho malie.  Ua kaulana lakou i ka noho like me kapoe e pili mai ana me lakou.  Ua kaulana na Hawaii i ka lokomaika ʻ i.  O keia mau mea nae i lilo i mau mea e ho ʻ ohoihoi mai ana ia kakou e kua e a e keha iho, ke lilo mai nei i mau mea e nahu ana ia kakou.  Ua pau na la e hiki ai ia kakou e keha i ka noho malie ame ka noho lokomaika ʻ i ana o ko kakou mau lahui.  No ke komo nui mai anei o na kanaka o komo nui mai anei o na kanaka o ko na aina e.  No ka nui anei o na naauao like ole e laweia mai nei.  No ka hiki ole anei e loaa ia kakou na ike i loaa i ko kako mau kupuna?  Aole, a aole no hoi e hiki ana ia kakou e haawi kumupale no keia kulana hoohaahaa a kakou mau keiki e hana mai nei.  Eia kekahi mau keiki Hawaii kehookolokoloia mai nei na ka hewa pu@ i kekahi kaikmahine e hele ana ma kona alanui.  Eia keia mau hana hilahila ke lawelaweia mai nei e na keiki o keia mau la, na hana i hana oleia o kakou i ko kakou mau la keiki.  Aka, o ke koikoi o keia mau mea, ua kau mai maluna o na hokua o na makua o keia mau la.  O keia mau anee ana ma na hale pahupahu, na kakou na na makua i ae aku i ka kakou mau keiki e hana pela.  A i maa no hoi na keiki a kakou i keia mau hana pomaikai ole, mamuli o ka nele o ke ao ma ka aoao o na makua.  Aole he mau naauao i na la i hala aku i loaa wale ia kakou, elike me keia e ku mai nei i keia mau la,  Ua loaa wale mai ka ike buke, ua loaa wale mai na ike hana.  A ke ao ia mai nei keia mau mea mana wahi like ole o ko kakou nei aina.  Aole pela i ke au o ko kakou mau kupuna, a i ole o ko kakou mau makua, a i ole i ke au o na makua o keia mau la.  Aole loa, aka, i keia ,au la nae o ka loaa wale ke hoohemahemaia nei, a kepehu aku nei na heluna o na keiki Hawaii e paa mei nei ma na halepaahao o kakou, ame na halepololei o kakou.  Ma ka hale paahao, o na kanaka Hawaii no ka oi, oiai nae, aole o kakou ka helu kiekie o na kanaka ma Hawaii nei.  Ma ke kula o Waialee, o na keiki Hawaii ke kiekie o na heluna o na keiki i hoopaaia aku malaila.  Ma ke kula ho ʻ opololei ma Kamoiliilii, o na kaikamahine Hawaii hou na ka heluna kiekie o na keiki i hoopaaia malaila.  He mau mea kela na keia lahui e noonoo ai, a e pono kakou e ike i kahi e hiki ai e hoopaula keia kulana hoohaahaa i ko kakou noho lahui ana.  Aole na hai e holoi ae keia mau kahakahana lepo maluna o ko kakou mau aahu aka, na kakou no e kalahui Hawaii.  He lepo keia i komo loa aku iloko o ka ili o ka kakou mau keiki, a e kau mai ana no na alina maluna o na makua pu kekahi.  Aole na ke kanawai kakou e ao mai i mea e pau ai keia mau hana ho ʻ ohilahila i ko kakou lahui, na kakou ponoi iho no.  Ua ike ae la lakou i ke kulana o keia mai.  O ka hana i koe @ ka imi ana aku i ka laau e ola ai.  Hookahi no laau ola koke, o ka lilo o kela mea keiki a me keia mea keiki i mea e ao ana i kana mau keiki, a e alakai ia lakou ma nu alanui e hiki ai e loaa ka pau ana o kela mau hana.  E ao aku ia lakou i ka ike ana i na mea maikai i ko lakou mau la liilii.  I ike hoi i ka waiwai o ka noho ka ʻ awale ana mai na mea e ho ʻ opilikia mai ana ia lakou i ko lakou nunui ana ae.  Aole he nui o na lahui e noho molowa mai nei ma na wahi like ole, o na keiki Hawaii keia e ike mauia aku nei.  A ua kau mai ke koikoi o keia mau mea maluna o na makua o keia hanauna.  Ina ua ulu mai keia mau mea mamuli o ka loaa ana o keia mau ike ame keia man naauao o keia mau la mai na aina e mai, e pono kakou e ka lahui Hawaii e lawe i na hana naauao o keia mau la hou, a e haawi i na keiki iloko o ka lima o kekahi kula hoopaa mau i wahi e hiki ai e loaa ka naauao oi ae i ka kakou mau keiki, a e lilo lakou i mau kanaka ikaika i ka imi ana i ko lakou mau pono no keia mua aku, aole hoi i poe e noho mau ana iloko e ua halepaahao ame na kula ho ʻ opololei o kakou e ku mai nei.  E haawi aku ia mau wahi no na keiki a na makua mai o ko na aina e.  A o ko kakou mau keiki e loaa ia lakou ka naauao no lakou iho, a e lilo i poe makaainana e haawi mai ana i kekahi pomaikai i ka aina o ko lakou hanau ana, aole hoi i poe ho ʻ opilikia mai.  He ninau ano nui  kela e ikeia aku nei i keia mau la.  He mea keia e koi mai ana i na makua mea keiki e ala, a e ho ʻ oikaika e hoopauia keia hoohilahilaia ana o ko kakou lahui aloha.  He lahui hoi i ike oleia keia mau mea i na la i hala aku. 

Ke kukulu nei na hale hana mikini o ke Komisina ma Molokai.   O keia mau hale ua makemake nui ia no ke kumu, ua pilikia na mikini i ka loihi o keia mau la i hoohanaia ai me ka loaa ole o ke kanaka kupono no keia hana.  I keia la ua loaa ke kanaka, a ke makemake nei oia i wahi kekahi e waiho ai keia mau mea hana, aole hoi o ka waiho wale iho no i ka la ame ka ua.

 

Eia no Kinney ke hana nei i ka wahie, a ke hoonui nei kona ikaika ma keia ohana.  Ua makemake pu no hoi oia i kaa nana, O ka pono e kuai mai no ke Komisina, no ka mea, ua pilikia like makou i keia hana, mamuli o ka lawa ole o ke kaa e hoohanaia nei.  Ina e loaa mai ana keia kaa hou, e pau ana ke makou pilikia ma keia ninau.

 

KA HOOPAKELE ANA I NA I’A

 

He lahui ai ia ka lahui Hawaii.  Mamua o ka loaa ana mai o keia mau Pae Moku ia Kapena Kuke, o ka io puaa ame ka io ilio wale no na oi i loaa i na kanaka o Hawaii nei, a no keia kumu, ua lilo ka ia o ke kai ame ua muliwai i mea ai na keia lahiu, a oi ae paha mamua o keia manawa, no ke kumu, i keia la, ua komo mai na io, kao, hipa, pipi, ame kia, he mau oi, hou, iloko o Hawaii nei.  A na keia mau io hou i hoonui ae i na meaai a ke kanaka, a ua emi iki mai paha ka ai ia ana o ka ia.  I kela la, me he mea la hookahi hapa wale no o na kanaka e hono nei ma keia mau mokupuni, a i ke au o ko kakou mau kupuna, ua papalua iho, o ia hoi, ma ka noonoo ana i ke nui o na kanaka koa o Umi i hele mai ai i Maui e kaua, ia Lonoa-Piilani, mamuli o kona kaikaina ia Kihapiilani, ua oleloia, ua pa apu ke kai mai Hawaii a Maui i na waa o Umi.  Me keia kakou e ike ai, ua nui hewahewa maoli na kanaka ma keia nui, aole he manawa i nele ai i ka ia.  I keia la, me ka hapa o kela nui kanaka i ke au o Umi, eia nae ke komo mai nei no ia ame na ia ame na kini o keia mau io ame ia, mawaho ae o na oi e hanaiia nei ma Hawaii nei no ka ho ʻ olawa ana i na kanaka me keia mau mea, aka, ke ike nei kakou i ka emi ana mai o ka ia, a i keia mau la, ua piiae kona kumukuai mamuli o kela uuku, a hiki pono ole i ke kanaka ke kuai aku, a ua lawa wale no i ku nana aku, a hoi no e kuai i kahi io pipi.  Aole no i loihi loa aku nei na la, i ka manawa no kekahi poe o kakou e ola mai nei; a ke hoomanao nei ko oukou meakakau, i kona manawa keiki, ua ike oia i ka nui hewahewa maoli o ka ia ia mau la.  Ua nui no na kanaka lawaia, a ua nui ka ia.  Ua mau la he poe kanaka lawaia.  A e ni nui ia ana na hoi, aole i nui loa ke komo ana mai o na io iloko o Hawaii nei, oiai no nae ua loaa no ka pipi ame ka hipa ame ke kao.  E lilo ana i ninau nui no kekahi mau hanauna, ka ike ana pehea la i nui loa ai ka ia ke au o ko kakou mau kupuna, a uuku mai hoi i ko kakou, me ke komo nui ana mai o na ia ame ka io e kokua ana i ka ho ʻ olawa ana i na kanaka me keia mau meaai.  Eia keia ninau ke nun@ nui ia nei e na kanaka Hawaii, a e mau aku ana paha keia nune ana no kekahi manawa.  Mamuli o ka ai ia o kela lahui, ua lilo ka pii ana o ke kumuikuai o ka ia i mea ho ʻ opilikia mai i na Hawaii.  A ma ka nana aku e lilo ana i mea haipilikia loa mai elike me ka ne ana aku o na makahiki.  He mea paha i kamaaina ole i ka hapanui o na kanaka Hawaii o keia mau la keia mau mea e makemakeia nei e ike mai kakou; i na kumu hoi i emi mai ai ka iu o ko kakou mai kai.  O na kai no keia a ko kakou mau kupuna i hele ai e lawaia i ko lakou mau la, a i ho ʻ olawa mai me ka lawa pono i na mea i makemakeia no ka lakou ai, a i lohe oleia hoi ko lakou nele ana ame ka pilikia o ka loaa ana.  Eia no moolelo i kakauia e Kamakau ame Malo, na kanaka Hawaii i loaa ka hoona@uaoia ana i na kula mua o kakou, a i Lahainaluna hoi ke kula kiekie o ia mau la i hala aku.  Ke hoike mai nei keia mau kanaka kakau moolelo, i ke kumu i nui ai ka ia o ia mau la i hala wale aku.  Ka mua, ua hoopuia na ia o ke kai i ko lakou manawa kokoke e hanau.  A mamuli o ka like ole o na manawa e hanau ai na ia o keia mau kai, aole i lilo keia mau ho ʻ okapu ana i mea e nele loa ai na kanaka i ka ia.  He manawa okoa no ko ka amaama, a ua ike kakou eia na la hanau mai November mai ahiki i ka pau ana o Maraki.  I ke au o na kupuna o kakou he eono mahina kapu o keia ia, aole e hiki e @liia e ai, koe wale no na loko, a no keia kumu no paha i hanaia ai na loko.  Aole wale no no ke kapu, aka, no ka ho ʻ omomona ana kekahi, a ke ku mai nei na loko ia nunui ma na wahi like ole e hoike mai ana i na hanauna o keia mau la, i ka ikaika ame ka mamo hana o ko kakou mau kupuna. Ua loiji ka makamaia ana o keia mea he kapu maluna o na ia like ole o ko kakou nei mau kai.  A na keia mau kapu i papa mai i na kanaka i ke kii ana i na ia kapu, a ua hanau mai ia mai ia, a uahoopulapula ka nui o na ia maloko o keia mau kai.  He oiaio, aole he mau Kanawai loihi e wehewehe ana i ka manao o keia mau kanawai, hookahi no o ke kapu na ke akua, a ua kapu iho la.  Aole no hoi na kanaka i maa i ka hele aku e ku e i keia mai kanaka @@ ka haihai ana, aka ua @@@@ @@@ ka lakou ike ana, ua kapu @@@@ a kua, a ua hiki ole ke kii ia @@@ mau ia.  Ma kekahi ano, ua kau@@@@ @@ kanakawai nana e holoholo @@@ hewa, aka, na ka loaa ana @@ ma kou lima e hoike mai ana @@@ @@ hookahi no hoopai o ka make @@@ make nae na kela akua.  Malia paha i kela au naauao @ hiki i na kanaka o keia la ko @@@ ka moi no keia mau hana @@@ a na kanaka o ke au kahiko @@@ mawaho ae o ke kapu no keia @@@ a na kela akua, ua nui ko @@@@@ naauao, oiai ua loaa he manawa @@ hanau ai na ia ko lakou manawa.  A na keia mau kapu i hoo@@@ a ho ʻ olawa mai i na ia o ko @@@ mau la maka pololi ia.  I keai mau la o na kanawai @@@ poe naauao, ke ike nei kakou @@@ he malu o na kanawai i hana@@@ ke lilo nei ka lawaia ana a@@ @@@ hopu ana i na ia o ko kakou @@ mau kai, i mea ho ʻ opilikia mai @@@ kanaka ai ia, no ke kumu @@ uuku ana mai o na ia, ua pii ae @@ lakou mau kumukuai.  I kela mau makahiki aku nui, me ka hana nui i hanaia ai, a @@@ ai kekahi kanawa e ho ʻ okapu ana i ka hopu ia ana o na amaama, @ ua nui ke ku e ia e keia ka@@@@@ o kekahi poe kanaka Hawaii.  @@ ke kumu, e ho ʻ opilikia mai ana, @ ka oiaio nae o keia kanawai, e @@@ hoi mai ana i kekahi o na @@@ i hanaia no e ko kakou mau ku@@@ o kela kanawai he @lima makahiki aole uo i maluhia ke kaniwai, a @@ ole ia hoi na amaama, aka, @@ hopuia no e na kanaka e hele @@@@ ke kiloi upena.  A i ka pau ana o kela mau makahiki he @lima @@@ i hooloihi hao ia aku kela kana@@@ no ka mea ua makau ua kana@ e hele ana iloko o ka Ahaolelo @@ hana hou i kanawai o keia a@@.  I ke au kahiko, aole koho @@@@@ ana i na konohiki, ua haawiia @@ na kai lawaia e na alii i ko @@@@ mau kanaka, a o keia mau k@@@@ ua kapaia he mau konohiki, a @@ keia poe e ho ʻ okapu mai i na @@ i ko lakou manawa.  He kapu @@ aku ame ka opelu no Lolo,  A i @@ inoa no o ke akua, ua makau @@ nua na kanaka, a aole e hiki e @@@ aku e hopu i keia mai ia.  I @@ mau la, aole he manawa i kau @@ lenaia no keia mau  ia.  La hiki hopuia i kela ame keia manawa loaa aku ana.  I keia la, ua hiki ia kakou e hele i na makeke @@ ike ana kakou i na aku e ok@@@@@ mai ana, ua piha me ka hua, @ keia mau @@@, o ia no na ia @ keai makahiki ae, a i ke nunu@@ ae, ua lilo no hoi i aku.  Aole @@@ he hoomaopopoia o keia mea, ua @@ pehia ke aku i kona manawa e @@@ aku ai, a i ka make ana o ke@@@ aku i piha me ka hua, e @@@ ana oe he mau haneri o na aku @ keia mua aku.  I keia la, ke ike nei kakou e @ hanauna o keia la, i ka pilikia @@@ ka nele a ka ia.  K@ pii mai @@ a hiki ole ke kuai aku me kahi @ la kupono.  Aka, i ke au o ko @@ kou mau kupuna ua lawa i ka ia ua oi aku nae na kanaka o ia @@ nawa mamua o keia manawa.  @@ mea hoopahao@ao paha keia i @ kanaka o keia la, aka, o keia @ oiaio maoli, a i lawa lakou i ka @ mamuli o ko lakou ho ʻ okapu ana i @@ mahina hanau o na lau like ole, @ na i a kaheka, o ia hoi na @@@@@ na kole, na uhu, na kumu, @@ lani, na kala, a he lehulehu @@@ aku o ko kakou mau kai, aole @ manawa e kapu ai keia ia, koe w@@ no, keia mau i a i ko lakou @@@ o na lua e noho ai, ahiki i ka @@@ ana o na ia liilii, a i ka hemo @@@ mai, aole e nel@ ana ka laha @@ ana o ia ano ia no ka mea, ua @@ n@u mai la no.  Aka, o ka ama@@@ ka hee, ke aku, ka opelu he @@ ia keia e hanau ana ma na @@@ paa ole a ma na wahi malu ole.   @ keia kumu, ua hookapuia ko @@@ manawa e kokoke aku ai e @@@ ahiki i ka pau ana o keia mau @@ hina no keia hana.

 

Ke nui mai nei na kauoha w@@ o keia mau la, a ke makemake nei paha e kukulu i wahi wa@@ wahie ma Kaunakakai.  E loaa @ huahua mai ana na dala mai ka @@ makemake wahie mai.  Ua kau@@ mai ka poe o ka Hui Paionia Lahaina i whaie na lakou, a e @ kau hou aku ana o Lyman, me @ ho ʻ omaopopo loa ana aku i keia @@ kemake o lakou.

 

Ua mahuahua na kanaka e ka@@ ipu mai nei ma na aina o Kalamala.  Eia ka ipu a kekahi poe @@ kolo nei, a o ka poe mua loa n@ ohi ana lakou i na pomaikai o n@ hua mua o keia mea ono, a makemake nui ia no hoi ma Honolulu nei.

 

(E nana ma ka aoao 7.)