Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 8, 22 Pepeluali 1923 — Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moaula-Nui-Akea i Kaulana HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA. [ARTICLE]

Makalei, ka Laau Pii Ona a ka I'a o Moa-ula-Nui-Akea i Kaulana

HE MOOLELO KAHIKO NO KA HULI KOOLAU O KAILUA AME WAIMANALO, KA NANEA O KE AU O KA MANAWA.

ae la lakou nei no ka hoihoi ana ia Paapuu, kāhi Kono>iiVi hoolakolako. Aole paha i haili mua ke Konohiki, e lilo ana oia i mea hoopuniniia e ke kilokilo wahinē o Waolani, a pan pu hoi me kana aikaee ia haawina a ke aiwaiwa, no ka mea ke hele nei oia e hooko i kana olelo ia yiala, "na'u paha auanei e hooko kon manao aloha i ua kanaka la." Ia lakon i haalele iho ai i ka hale, aia lakon nei ke hele like nei, .a ua ane mamao lakou nei mai ka hale aJro, ia wa i olelo mai ai o Haumea i ke aikane: "Anhea oe e Kahauolōpua, kuu aikane makani hanūala o ke ahiahi, hookunia aku ka malihini a liana. mamna, s mahope akn nei kaua e okali ai; aole i ikeia aku ka alualaa po, he nnihipili paha kaianei, aia i ke alanui kahi i kali ai, ike mai iā kaua i ka hēla pu me ka hookapuhi, o ko ia la awala mai ia 5 ka non i ka pohaku, O ka poeleele iho, aole ikeia aku, i ikea i ke po-ha ana o ka lae i ka pohaku, lohe Kauai i ka nina, a he puu ka mea loaa i kekahi o kana, a he pohue ka jtea e kahi ai." Pane mai la ke Konohiki, "anoe ao hoi kau olelo e ka u'i hoomaliia kakou, he ikeia anei ia mea 0 ka unihipili i ka hele kino mai, ellke me kaua nei, e lele ai ka oili iaia." "O kau paha ia e olelo mai ai ia jnaua, owai anei ia moa hakau ole, ua wini kakala," wahi a Hauaaea. Ke hene nei na aka a lakou nei, no xa olelo hookaau a ka malihini, ia lakou nei i hiki aku ai i kahi hoopiina, e kau aku ai i ke ahua, e ike aku ai i kulana hale o ke Konohiki, 1 ane mamao no mai ka hale mai o Kahauolopua ma, o ka wa ia i hoopuiwaia ai ke Konohiki ame Kahauoiopua i ka ike ana aku i keia poe e ku mai ana iluna o ke ahua. I kinohi, ua manao ke Kōnohiki o kona mau kanaka no e imi mai ana iaia, aka i ka wa nae i lohe aku ai i ka leo ninau o mea, me ke kohalulu hoanoano, "ehia e—a." Pane mai la hoi kekahi leo: **Ekoln ka —hi." Ia wa no o Haumea i hopu aku ai i ka lima o ke aikane me ka pane mna iho: "Aohe pono o ke alahele, aia ka pono ahiki i ka hale,," o ko laua kuli mai la no ia holo. Na ka halulu o ko laua mau kapuai i hoaui mai ia Ahiki, a ike i ko laua nei holo, o kona huli mai Ia no ia hookahi ke kuupau ana a ka Ua i Puaakanoe (mama i ka holo). Ku no hoi laua nei i ka ipuka o ka hale, halulu ana kapuai moe ipo o ke hoa mahope, huli ae la o Haumea a. olelo aku la; "I ko paakiki no e ke alii i ka hoi i ka poeleele, a mai papapau kakou i ka lelei, i ka pali, ne he mea la no hoi e nele ana ka maka i ka ukana, ke moe iho ia nei, e ala ae ana no i kakahiaka nui wae no ka ukana. Ua hiki mai la ao kakou i ka hale e moe a ao.'' "Manao loa au he poe lima iki kela, no ka mea he hoomaopopo ka ainau i maopopo ka lakou mea e hanai ai." Ke noke nei ua eu nei i ke kakahele i ka olelo oiai nae ke aikane mme k« Konohiki, e naka aea ka ili, li ka i'o i ka nui o ka maka'u. "Auhea oe e ke alii, ua hiki mai la no kakou i ka hnle nei, a mai nanauha i ka hoi, he moe iho a ae he mea hoi ia aku no ka hale, a mai kanmaha no hoi ka manao i ka olelo ia mai e ka mea waha-a, i kou moe ianei, oiai nae na maua kamaains i au'a ia oe, aohe hilahila ana ilaila. a o ka malihini alohaia iho la ia ko pulamaia la e maua, kou mau kamaaina. Nolaila e moe kakou." Olelo aku la oia i ke aikane, "ua pono no ka ko kaua hoomakaukau honua ana iho nei i kahi moe, eia ka e loaa ana ka mea nana e moe o ka malihini alii o ko oukou wahi bā, ka, pumehana maoli" Oiai nae o Haumea e kamailio nei i keia mau olelo hoolana manso, aia ka manao mihi iloko o ke aikane me ka maka'u pu, a o ke Konohiki hoi, ke noho nei oia me ka manao hoonaukiuki no ka hana a keia poe hoohalua iaia o ka po r iloko ka hoi o ka nui o kona pulama i kona mau hoa aina, eia iro ka hoi kekahi poe ke upu mai nei e make oia. O na makua hoi keia, i ka wa i lohe mai ai i ke kapalulu o na keiki ma ka puka, ua kahea mai la laua: "Heaha keia a oukou e nui nei ka hanuf" 4 ' He heihei kukini, oka mea hiki e i ka hale nei nana ke eo. Owau ame kuu aikane nei na mea hikimea, nolaila na maua ke eo, a o ta maua e olelo ai, o ia kana e hooko.

"O ka'u mea ia i olelo aku nei ia aikaiie, up pono ko maua hoomakaukau ana i kahi moe, no ke alii, no ka mea e moe ana ko alii mē kakou i kdia po, no ka mea, ua piha ke ala i ka u£6na Umeiki, o ka ai kaulana h4\telelua a ko kakoti poe makaukau ia hkna. "īna pah& no kō makou loaa mai nei i na Hma o k« āloha ole, ina la na ikeia ka muko'i kae'loe'lo o ia haila. "6 Holopapa ka laau i katiia e ka manu, o ,ka lolnna ka ai kawelewele nana e pu-ki a kaniwahie o ia makou la i mama mai la i ka holo." "E ke alii," wahi iid a ua u'i nei, "hoi ae maluna ma ke kala ōiahana, maanei no hoi o ka Ikuwai maua me kuu aikane nei e moe ai, aia ka pono o kē ao," "Aolē ka kakou i ike pono aku, nee nae olua i ka holō, a o ko'u lohe pono ana aku i ka olelo, hui hoi me ko olua holo honua, hookahi ko kakou pau like ana i ka maka'u." "Aohe a kakOu nana ana ia, ua hiki mai la no kakou i ka hale, aia a ao hooponopōno aku ko ia la." Olelo mai la o Kamuku, "e a'u mau kaikamahine, mannoi olua e moe ai, a o maua malaila." "Aole," wahi a Haumea, "maanei no maua mo ke alii, lilo anei kakou i ka ftioe, o ko ia nei hoi malu ana aku ia, a lōaa ko kakou mea e oleloia ai i ka A-i-nui, a loaa ka waia ia kakou." Ua hele no hoi a kulu ke aumoe 0 ka wa ia o na mea apau i lilo aku ai me— Moe kokolo ka uwahi o Kula he hau e— Alualu hele a ke kula noho ma i— A ke kula o Waiohuli i Kamaole la— Hoole ka waha luna pu-ha'u lalo e. Oiai nae kamaaina e lilo nei i ka moe, o ka Wa ia ō ua eueu nei i hooko ai i kana olelō imua o ka muli kauoha. E hoao ae au i pau ko'u kuhihewa, * I ke one kani o Nohili, Ho uluhua au i ke ahi lele o Kamaile, Ia manawa i ku ae ai oia a hoi aku la ma ka aoao o ke Konohiki, me k»?la mana aiwaiwa i loaa iaia, ua hoohuliia ka ikē o ke Konohiki 1 ke kino maoli, a i ke kino moeuhane. Ike iho la oia, ke pili nei laua me ka naea ana e kaunui nei, e lilo i koolua oona, eia nae ka mea hilu, ke ike nei oia iaia ame ua hoa nei ona, e ku ana i ko kahua mokomoko o Hinakahua, iloko o ka moo hiona, a ke ike nei hoi kona koolua ia laua iluna oia k«ahua liookahi i ke j kino, a pela pnha i ai ka olelo ja Halawale i kokahi mea, "E hoi ka uhane i ke kino." * I ka noho pono ana ae o na mea apau iluna o Kulanamaihiki, elike me ka upu a kē alwaiwa, ua lalau iho la oia i ke Konohiki a hapai ae la iluna o kona mau lima, me he mea la e i mai ana ia kaua e ka mea heluhelu: Hapai kumu ae au, Kau i ka poho o ka lima, Walawala ka laikuela, Ua ku i ka aiana, Hoea mai ka Niuhi, Ka ma-no nui huluhulu, Pakele au mai moku, Ka hana a ke aloha ole. Hele aku la oia, a ma kahi o ke aikane e moe nei, waiho iho la i ke kane a laua ma ka aoao, me ke kaukau ana iho i ke aikane. "E moe oe me ke kane a kaua, nau ke kane, a he kii kane ka'u, aole oia e ike ua lalau oia ia oe, a na ka la mamua aku e ike ia mea." Me tfela mau hana aiwaiwa no ana, ua apo aku la na lima o ke Konohiki, a puiwa ae la o Kahauolopua i ke aop ana iho a na lima 0 ka Waikoloa. .Hoonoenoe i na uka o Lihue, Ho hoomalama kehau waiopua, Pua ehu i ke oho o ke kupukupu, Kokolo mapumapu i ka ne-ne, He ane ua ike Kawaiolohia, I ka ua Heekoko i ka uka o Kahui e — E hui a e oe i ka la i nehinei, 0 ko 'u la waiwai aku la no ia la — Ia Kahauolopua i puiwa ae ai, 1 keia lima hapapa o ke aumoe, ua manao iho la no oia, o ke aikane no, nolaila aohe mea ana e noonoo ai, nolaila huli mai la oia me ke apo ana mai i ke aikane ana, ua pololei mai la kona lima a pa ke poo, ike iho la oia me ke ano puiwa, aole ka keia o kana aikane, me ka hoohewaiewa ole i keia poelele, 0 ko alii a malihini no hoi a laua, oia keia e moe pu nei me ia, aole no hoi oia i hoopua leo ae, a ua maopopo no i$ mea, ke honi ka laau ihu i ka uwapo he hookui aku ka hopena. Oiai nae no ha'i ka manao, a""i ka wa i ka-ia hou aku ai i ka hiamoe, ua lilo ae la ia mau mea apau he moeuhane wale no. 1 ke ao ana ae o kela kakahiaka, ua ala mai la ke Konohiki me ka hiona kahaha e hekau ana iluna, oiai aia kona noonoo ke hoopaanaau la 1 ka moeuhane, ana e kuhibc„-a la, a ke akaaka wale la no ia i ke kini o Koolau, a i ke ala ana ae hoi o Kahauolopua, ike iho la ao oia o

kana aikane no kona hoa e moe nei, noonoo iho la no hoi oia he hana hoopauha na ka po. I ka ike ana o ka u'i malihini ua ala ke Konohiki, ninau niai la oia: "Peliea kou moe ana e ka maua malihini i keia pof" "Maikai," wahi a Ahiki. V. "Ae," wahi a Haumea, "no ka mea ke hoike mai la kou hiohiona i ka loaa o kou Jiiamoe maikai, a ke paani mai la ka hauoli i kou kiionohi, i kou ike ana i kekah'i hāawina a ka po i hoopa mai ai ia oe, me he mea la: E hapahapai ana e lana ka manao, E hui ka opua me ka la, "Heaha auanei hoi, he aie nui ko'u i keia lokomaikai o olua, a ho hooiiaukiuki pu hoi i keia poe maauhele o ka po." "No lakou ia kuleana," wahi a Haumea, "aohe o kaua kuleana ilaila, ua hala aku la' ia po, me kaua hana hoakaaka, a e ole nae ia, loloa na wawae o kakou i' kikoo_ me he manu kioea la no na. kaha o Pa-laau ma." Ia wa i olelo mai ai o Kahauolopua, "he malihini ia iiei na kaua, e aikane, a hookahi no iliea nui o ke kipa ana loaa na hale e ku nana ole r.i na kapuai." "E ke alii, aia ka olelo i kuu aikane, pehea ke alii i ka olelo?" wahi a Haumea. Kulou iho la ke alii ilalo, me ke ano oliila, a ea ae la me ka olelo ana niai: "I ui mai la paha oia nei i ko kaleou noho hale ana, i ka ike ia oe, o ka makou no hoi ia e nolio nei, eia koke ae no ko'u wahi la, aole nae oia nti wahi mea a kiei ae, e ole oe, kipaia keia ipuka hale, a lohe i keia olelo maikai mai ia Kahauolopua, makani lialihpli ala--0 ke ahiahi, wahi au e ka u'i," "Aohe a kakou olena ana i koe, ua wahine fte la au, a v.a kano lioi kakou, nolaila e hoi au e hoomakaukau i ka hale, a hoouna mai au i k'e kanaka, hele ae olua." Makaukau ae la o Ahiki e hoi kaua aku la no ua u'i nei, "e noho no hoi kakou a pau ka ai ana alaila hoi oe." "Aole hoi pela," wahi a Ahiki, "e hoi au-mo ka noonoo no olua, oiai kakou ua halekipa ao la." Ku ae la o Ahiki iluna, me ke kahea ana aku i ka niakualiine: "E Kamuku hele ino e—,o pii kaua i ka hale, a lawe mai oe i wahi mea paina na kuu mau hoa wahine! " "Ae," wahi a ka makuakane. Mamua o ka puka ana o ko Konohiki iwaho, ua kaomi aku la o j Haumea i ke aikane, ia wa i ku ae ni o Haumea iluna me ka olelo ana iho ia Kahauolopua, "ke hoi nei ka kane a kaua, o ka ihu paha la ma-u ia, o ka ka makamaka wahi mua no ia e nc|i ai kanawai a kauaho —lio! Pela paha i holo ai ka inau o ia mau lalani: Neenee mai a pili, 0 ka ihu na ka makamaka, Na'u e nowelo aku, Halakau i ka lio hulupala, O kona wa no ia i olepe ae ai 1 ke poo o ke Konohiki me ka hikiwawe a honi iho la, me na huaolelo mahope o kona honi ana, oiai nae i ku ae ai ke aikane, a lioni i ke kane a laua. "Ke hoi la no nae oe la. E manao nao oe i kuu lani la, Kuu lei a-i o ke anu la, Ho-a hoopuhene o ka po anu la. (Aole i pau.)