Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 8, 22 February 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.,mm

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui

Na Komisina

W. R. Farrington, LunaHoomalu;

Elizabeth K. Kalanianaole, Lala; Rudolph M. Duncan, Lala; Akaiko Akana, Lala; Geo. P. Cooke, Kakauolelo.

Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauuolelo,

JOHN H. WISE.

Malalo o ka lokomaikai o ka on a o keia Nupepa kuokoa, L. A. Thruston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no ka manao pili i na hana a ke Komoisinama Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he mau mana pili i ka hana a ke KomIsina ma keia aoao.

Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala ana no ka hoomaka ana o na hala maluna o ka Mokupuni o Molokai.

Ua hamama no hoi kei aoao na ninau pili, keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komosina mea like i makemake e ninau mai.

 

 

MOOLELO O KA HALAWAI A NA KOMISINA HOME HAWAII, FEB 13, 1923

Mamuli o ka hoolawaia ana o na lala o ke Komisina me na kope o ka Mooleleo o ka halawai o ka la 6 Feb., ua aponoia keia Moolelo me na hoololi ole.

Ua heluheluia mai ka hoke a L. T. Lyman, maluna o kana mau hana ma Molokai, e hoike mai ana i ka nee mua ana o na hana me ka maikai.

Ua heluheluai mai he leka mai ia Mr. Conradt, ka akena nana e hoolilo nei na mea mai Molokai mai, e hoike mai ana i na kikoo dala no keia mau mea i hooliloia e ia.Mamuli o ka ninau a ka Luna-hoomalu, ua hoike mai o Mr. Geo. P. Cooke, i kona manao mamuli o na hana e lawelaweia mai nei e Mr. Lyman. Ua hele aku oia e ike kino i na home apau e nohoia mai neo e na ohana na Kalamaula, a ua ike cia i ko lakou nee mua ana me ka kanaka no i lawe mua i ko lakou mau aina, o lakou no na kanaka ma ka papa ekahi, oia hoi o Mr. Kamai, Mr. Kamakana ame Puaa, o keia poe elike me ko lakou mau inoa i hoikeia aku la pela no ku nee ana o keia poe ma ka papa ekahi.Eia no o Mr. Kinney ke kuai mai nei i na wahie a ke hoalo la no hoi, a mamuli o keia, aole i nui na eka i hoomaemaeia e ia. Ke nee mua ia no hoi o Mr. Maioho, a he 6 ohana e noho la ma ko lakou mau apana, a he elua mau hale e kukulu koko in aku ana, eia ka laau ke huki nei. O keia mau ohana 6, ua paa ko lakou mau hale. O Mr. Puoai, ka mea i hoounaia aku nei e lawelawe i na hana mi kanika malalo o ka hoohana ana a ke Komosina, ke lawelawe mai nei i kana hana me ka maikai a me ka holopono, a ua hoike mai o Mr. Lyman i kona apono no keia mikanika.O ka hoomaemae aua i na apana i paa i ke kiawe, ua emi mai ka noe mua ana a pela no hoi ka palau ana mamuli o na pilikia i lona i na kaa otomobile nana e huki na kiawe ilalo, a e buki no hoi na palau. O Mrs. Kaahu paha ka wahine ikaika loa i ka hana, a ua pau he 4 eka i ka hoomaemaeia no na lilo wale no o $500.00. Mamuli o ka ninau a Mr. Duncan, ua hoike  mai ke Kakauolelo he elua mau apana i koe, aole i laweia. Ua hoike ae o Mr. Duncan, ua hiki mai ka manawa e haawiia aku ai keia mau apana? Mamuli o ka hoike a ke Kakauolelo, ua kakau aku oia he ekolu manawa i kekahi mea noi aina o Mr. M. Kapena, a ua nele ka loaa ana mai o Mr. Duncan, e huli oia i keia mea poi, a e loaa kino mai iaia mai kana pane ina paha ua paau kona makemake ana e lawe i keia apana aina. Ua ninau hou aku o Mr. Duncan, in a paha ua kakauinoaia na palapala hoolimalima, a ua hoike aku ke Kakauolelo, aole i kakauinoaia keia mau palapala. Ua hoike mai o Mr. Duncan ua loaa mai iaia he leka mai kekahi wahine mai kekahi wahine mai o Mrs. Newlun, aia oia ke noho nei me kana kane ma Jangton. Oregon. He wahine Hawaii keia, a ua noi mai i na hoakaka no keia mau aina ma Molokai. ke lawelawe nei aua i ka hana mahiai ma kela wahi a laua e noho mai la. Ma keia wahi ua hoomau mai o Mr. Cooke i kana hoike no na mea ma Molokai, a wahi ana, ke aneane mai la e pau ka hawai i ka hanaia. a i keia pule ae paha e pau ai. Ke ulu maikai la na pu ame na kapiki Kepani ame na lau uala i kanuia e ra kanaka ma ko lakou mau apana. Ua hoike mai no hoi o Cooke, aia na keiki apau ke hele la i ke kaula i Kaunakakai. oka, ma kana nana aku, aole i lawa ka rami ma kela

 

kula no na keiki apau; ke laweia nei keia mau keiki i ke kula maluna

 i ke kaa o ke Komisina, a ke hoihoia mai nei no hoi ma ia kaa. Ua hele aku oia e hui me  ke Komikina nui o ke Keena Hoonaauao, a ua kauohaia mai oia e hui aku me Mr. Lindsey o Maui, no keia ninau kukulu hou ana i halekula. I keia haule nui ana iho nei o kaua, ua lilo na alanui i mea pohopoho a no ia kumu, aole i hiki e hukiia na mea kaumaha. Ua heluheluia mai kekahi hoike mai ia Mr. Jorgensen mai, e hoike mai ana maluna o ka ninau wai ame na hana alanui. Ua waiho pu mai oia i na huahelu o na dala ana i manao ai no keia mau hana, a ua manaoia no hoi he $60,000.00 i makemakeia no keia mau hana no elua makahiki e hiki mai ana, a e hele lakou imua o ka Ahaolelo e noho mai ana i keia pule ae, no ke noi ana aku i keia hoaie dala ana. Ua waihoia keia hoike ma kahi o na palapala me na hoomaikai. Maluna o ka ninau uku o ka wai inu o na kanaka ma keia mau apana, ua hooholoia e laweia mai keia no ka noonoo ana i keia halawai ae a ke Komisina. Oiai aole he mai hana i koe, ua hoopaneeia na hana, a hui hou i ka la 20 o Feb. 1923. GEO. P. COOKE, Kakauolelo ame Lunamanahooko.KA HOLOMUA O KA OIHANA MAHIAI. O na alanui e loaa ai ka holomua o keia oihana, o ka mahiai he nui no, aka, o ka oi aku o keia, oia no ke kulana maikai o ka lepo ame ke ano o na huna mea kanu. He nui okoa aku no na alanui, aka, o keia mau mea elua ka'u e kalai aku i keia kakau ana. Ina ua pau ka momona o ka lepo, ua hoea mai ka mea mahiai i kahi e haawipio ai oia i keia oihana, a i ole e imi aku i mau mea e hoihoi hou ia mai ai ka momona o ka lepo. No kekahi mau makahiki, ua lilo keia ninau i mea ano koikoi iloko o ka manao o na kanaka mahiai, a ua nui na kanaka i haalele i ko lakou mau aina, mamuli o ka pau ana o ka momona. I na makahiki i hala aku, ua nui na alanui i imiia no ka loaa o keia mea o ka hoihoi hou ana mai i ka momona.  O ke alanui maamau oia no ka lu ana i na lepo o na holoholona, a o kekahi o ka ;u ana i na mea lepo hoomomona. Aka, me keia lu no me keia mau mea i maamau, aole no nae i loaa ka hoihoi hou ia ana mai o ka momona e hiki pono ai e ulu na mea i manao nui ia he mau mea ai e hoopomaikai mai ana i ka mea mahiai. Ma na mokuaina o ka Hikina o Amerika Huipuia, ua hooikaikai na kanaka mahiai i ke kanu ana i ka huika ame na mea oia ano. A ua hiki aku i na haneri makahiki i kanuia ai keia mau mea, a mamuli paha o keia mau makahiki loihi ua hiki ole e ulu pono keia mau mea i keia manawa. Ma na mokuaina o ka Hema, ua lilo o ka pulupulu ka mea kanu nui ia ma ia mau wahi, a he mau haneri makahiki i hoouluia ai keia mea o ka pulupulu  ma ia mau wahi. I keia mau la, ua hiki ole e ulu ka pulupulu ma kela mau aina, a ua nui na kanaka i haalele i ko lakou mau aina no keia hiki ole e hooulu i keia mau mea. Ua hoao aku no e hoomomona i ka lepo malalo o na mea i maa mau i ka hanaia, aka, aole no nae he loaa o ka ulu kupono e loaa ai ka pomaikai. I ka ike ana o ka poe naauao i keia pilikia, ua imi lakou i na mea e hiki ai e loaa ka momona hou ana o ka aina. Ua loihi ka imi ia ana o keia mea, a i keia la ua loaa ka momona hou ana o ka aina. Ua loihi ka imi ia ana o keia mea, a i keia la ua loaa ka naauao i makemakeia, a oia naauao ke hoohanaia nei ma keia mau aina i pau ka momona. a i nele mai hoi i ka hooulu ana i na mea i makemakeia. O ka mua, ua hoololiia ae na mea e kanu ai. Ma kela mau aina ma e kanu ai. Ma kela mau aina ma ka Hikina o ka aina ke ulu mai nei na mea i okoa ae mai na mea i kanu mua ai. Ua hoouluia ka pi-nunu

 

ma kela mau wahi. Ua hoouluia ka pineki ma kela mau aina.

 A i keia mau la ma kahi o ka huika, eia ke ulu mai nei keia mau mea, no ka hoomomona ana i ka lepo. Nolaila o keia naauao i loaa, mamuli mai o ka hooulu hou ana i kekahi mau mea kanu e hiki ana e hoihoi hou ia mai ka momona o ka lepo. I keia la o ka pineki kekahi mea ano hou e hoouluia mai nei ma kela mau aina i pau ka momona o ka lepo. A o keia mea no hoi o ka pi-nunu, ka mea i kakau mau ia aku ma keia mau kolamu i na la i hala aku. He mea ai keia na na holoholona, a ua ikeia ka hoi hou ana mai o ka momona o ka lepo, me ka lu ole ia aku o kekahi mea hoomomona lepo. No Hawaii nei, ua pomaikai kakou, i ka ike mua ia ana aku kahi o keia pilikia. He oiaio ua nui no na makahiki i kanuia ai ke ko ma ko makahiki i kanuia ai ke ko ma ko kakou nei mau aina, a ua pau no ka momona o ka lepo, aka, ua nui ka luia o na mea hoomomona lepo ma kela mau mala ko, a i keia la ke mau nei no ka loaa ana o ke kaumaha o ke ko elike me ke mea i makemakeia. Aka, i ke komo ana mai nei o ka halakahiki, ua loaa kekahi mea kanu e hiki ana e ai i ka momona o ka lepo, a hiki i ka nele ana e hiki e ulu kekahi mea okoa aku. Aka, i ka loaa ana no nae o keia mea ai momona lepo, ua loaa koke no me ka hakalia ole o kekahi mea e hiki ai e hoihoi hou ia mai kela momona, oia n ka pi-nunu. I keia mau la ke ike nei kakou i ke kanu nui ia o keia mea ma na aina i hoouluia i ka halakahiki ma ia mau aina. O keia loaa ana o kekahi mea nana e hoihoi hou mai i ka momona i lilo aku, kekahi mea ano nui ma kela mea o ka mahiai. Ina paha i loaa mua keia mea i na makahiki i hala aku, in a la paha aole e pilikia kela mau kanaka mahiai ma na mokuaina o ka Hikina ame ka Hema o Amerika Huipuia. Aole paha he aina mahiai elike mai me Hawaii nei. He lepo kona i like ole me na aina e ae, no ka mea ma Hawaii ne, ua loaa mai kona lepo mai ka pele mai a mamuli o keia, ua okoa ae ke ano o ka lepo. Aka, me keia popopo ana o ka pohaku pele, ua ulu ae na lau nahelehele okoa loa, oia no ka nana pono kakou, o ke amau, ka palapalai, ame na mea e oleloia nei he kumu ia o na lepo momona loa i loaa loe ma na aina mawaho aku nei o Hawaii, aka, o ka lepo o Hawaii nei, keia e uhi nei ia Hawaii nei. A mamuli o keia lepo, ua hiki no e lu ia iho na mea hoomomona i kona lepo, me ka hoololi oleia o kela kumu o ka lepo. Me keia mau mea, ua hiki io ia kakou ke hooia iho, aole io no he mea e maka'u ai kakou no ka lilo loa o keia lepo, a nele ka uluana o na mea i makemakeia elike paha me kela pilikia ma Amerika. Aka, me keia loaa ana mai la o keia mau mea hoonaauao mai i na kanaka mahiai o Hawaii nei, ke oni nei kakou me na manaolana hoohauoli. Ka lua o na mea e holomua ai keia oihana, oia no ka wae ana i na anoano ame na hua e kanu aku ai i na mea i makemakeia. I ke au o ko kakou mu kupuna, aole he mau hana pili mai i keia oihana i lilo i mau mea e keakea mai. Ka mua, o ke kalo ka ai a ko kakou mau kupuna. Aka in a kakou e manao ana e kanu mau aku no i ka huli i loaa mai kau loi mai, e ike ana oukou, i ka hoea ana aku ou i kahi e nele ai ka loaa ana o ke kalo ano nui kupono ia oe, no ka mea e emi mai ana ka nunui o ke kalo, mamuli o kou imi ole ana i ke alanui e hiki ai e ano hou ae ka ulu ana o kau kalo. Eia iho he mau olelo e pili ana i keia ma kekahi mau kolamu iho o keiia pepa. O na loina e loaa ai he loa ana ke kanu ana u na la o ko kakou mau kupuna, ua loaa ia lakou, mahope o na haawina i ike makaia e lakou, ma ka lakou lawelawe ana ia oihana. O ke kalo ame ka uala na meaai o ia mau la. a ua imi,

                                                                       

 

no lakou i mea e momona ai ka lepo no keia mau mea. Ua hookuuia ka nahelehele e ulu ma ke ano hoomahae kanu ole ana i kekahi mala no kekahi mau makahiki, he hoalona ia e hoike mai ana, e hookuuia ana kela aina e imi iho i kona momona ma o keia hana ana pela. Ma na aina loi hoi, ua hoihoiia na lau nahelehele me na lau hau, milo, ame kou iloko o ka lepo a na keia mau lau e hoomomona hou mai i keia mau loi. Mamuli o keia aole he alanui e hiki ai e hooemi ia mai ka ulu maikai ana o na ai oia mau la. Oia hoi ka hoololi ana i kahi e loaa mai ana kau mau lau ame kau mau huli. Aka, in a he mau ipu, a kulina kau i makemake ai e kanu, a ua kanu ia no keia mau mea i na la keiki o na makua e noho mai nei i keia mau mea. I na la i hala aku, oiai na kanaka Hawaii e kanu ana i ka ipu, a he hua ai keia i loaa mai i Hawaii nei i ke au o Kapena Vanakoua, ua ai ae lakou i na anoano no ke kanu ana i kela makahiki e hoea mai ana. Ua loaa keia hana naauao mamauli o ka loaa ole ana he makeke e kuai aku ai i keia mau ipu, a ua kanu ia e lakou i meaai. Mamuli o keia ua loaa ole ana he makeke e kuai aku ai i keia mau ipu, a ua kanu ia e lakou i meaai. Mamuli o keia ua loaa na anoano helu kekahi loa, a o ia ka na kanaka naauao e ao mai nei i keia la, e hoiliiliia na anoano maina hua nunui loa mai, a oia na anoano e kanu aku ai. Ma keia oihana o ke kanu aku ai. Ma keia oihana o ke kanu ipu, i keia la, ke kuaiia nei na ipu nunui i ke dala, a no keia kumu, aole e loaa ana na anoano helu akahi i mea kanu no ka makahiki e hoea mai ana. Aka, o keia ike, ua loaa no i ko kakou mau kupuna, mamuli o na haawina i ike makaia e lakou. A i keia la ke lilo mai nei na kanaka naauao i ka imi ana i keia mau mea. O ke kulina kekahi ai ano makemake nui ia e kekahi hapa o na kanaka e ola nei ma keia honua. O na kulina hua nunui, a ua pii aku a hoea loa i ka piko o ke kulina, oia na kulina hua i makemake nui ia i anoano no ke kanu ana. No keaha keia makemake ana i ka mea elike me ka maikai ame ka puipui maikai o kau anoano, pela no ka hua e hoea mai ai. He mau naauao keia e imiia mai nei, a ua loaa keia mea i makemake. O ka momona o ka lepo ame ka maikai o na anoano e kanu ai. Ua nalowale aku keia mau ike o na kanaka Hawaii i ka la a lakou i manao ai na hai e hooulu mai ka lakou mau meaai. O keia mau naauao i loaa ia lakou, i loaa aole mamuli o ke aoia mai e kekahi kumu, aka, mamuli o ko lakou ike maka ana a me na haawina e aoia mai ana ma na mea i kanu ia e lakou. A oiai eia kakou ke makemake nei e hoi hou aku e kanu i ka kakou mau meaai, ua nele iho la lakou i keia mau ike, a e hopu wale aku auanei paha i ka ike okekahi lahui okoa aku i ike mua ole i na loina ma Hawaii nei. Aole kanaka kanu kulina a huika paha, e kanu ana i kana mau anoano mai na hua mai i hoohuikauia eia, o na wahi like ole mai o kana maa kihapai. Aole loa, no ke kumu ua ike i ka holopono ole ana oia mu mea i kanu ia pela. No keia ike maka, ua hoololi ae oia i ke ano o kana kanu ana, a i keia la wae mai nei oia i kana mau anoano ma na wahi mai o kana mau kihapai, i ike makaia e ia he mau hua nunui. Nolaila, eia kakou ke hele nei e imi hou aku i keia naauao i loaa i ko kakou mau kupuna. E loa ana kekahi a e loaa ole ana kekahi. Aka, aole nae he hewa o ka hoao ana, a hui pu mai hoi me na naauao e laweia mai nei, aole no kakou e nele loa ana i ka ohi mai i na pomaikai. Ua hoike aku ko oukou meakakau no na koko o na holoholona, a eia kakou ke nana nei no na mea kanu, ame na ai like ole o keia mau la. O ka loaa ana o ka naauao e hiki ai i ke kanaka e ohi mai i na pomaikai oi aku ma kana mau mea e kanu ana a e hanai ana paha, kekahi hoonaauao ano kiekie loa e pono e iiniia e kakou i keia mau la. Ka kaena nei au, aole lahui kanaka i ike i na loina like ole o kamahiai ana ame ka lawai'a ana e loaa mai ka lahui Hawaii, aka, heaha ka waiwai o keia kaena ana, aole e hiki ana ia kakou o keia la, ke lalau aku i keia mau mea i loaa i ko kakou mau kupuna i na la i hala aku? E ike pu mai ana no kakou, aole io no he waiwai. Aka, e kaena kakou, a e lalau pu aku i keia mau ike a hoopili mai me kakou i keia mau la. Aia ma keia mau loina e loaa ai ka pomaikai a e loaa ai ka nele i ke kanaka mahiai. Ina ua lawe oia i na ao naauao a ua hohana

                                                                       

 

aku ma ia mau loina, e ike aku ana no kakou i ka holonua o kana mau hana. Aka, in a aole kakou i ike i keia mau loina hana ana, e hoea mai ana no ka la, a kakou e olelo io ai, ua poho ka luhi o ka mahiai ana. Aka, in a nae kakou e nana iho ana a e noii ana me ke akahele, o ke alanui o ka holopono ame ke poho, aia ma keia mau loina i manao ole ia e kekahi poe. A o n akanaka mahiai e ike ole ana i na loina, a e manao ana e imi hupo aku no lakou, e ike aku ana no kakou, aole oia na kanaka mahiai e holopono ana na hana. He mea nui na loina, aole wale no ma keia mea o ka mahiai, ame ka hanai hololona, aka, ma na oihana e ae no apau a ke kanaka e makemake ana e komo aku. O na kanaka kalepa kekahi e alualu ana maluna o kekahi loina. Ina aole loina e imi e imi hupo aku ana, a e ike aku ana no kakou i ke poho oia kanaka. Aka in a ua loaa iaia na loina, a he haawina keia e loaa ana mamuli o ka noho loihi ana ma ia oihana e hiki ana no e hoea aku ana oia i ka pahuhopu o na mea i makemakeia eia, o ia ho ka ohi ana i na pomaikai o kana oihana. Eia kakou ke uwe nei i ka pau o na aina o kakou i na  kanaka o ko na aina e, a i ko kakou ninau ana iho pehea i lilo aku ai keia mau aina? E ike ana no kakou i na pane like ole. O ka oi aku, aole kakou i ike. i ka waiwai o keia mea he aina. Ahiki no i keia la, aole kakou e ike ana e loaa mai ana ka pane oiaio ma keia ninau, no ke kumu, ua hoomaopopo ole kakou i na pomaikai ano nui o keia mea he aina, a i ka loaa ana, aole kakou i malama elike me ka malama ana a na kanaka i ike io i ka waiwai. A i keia mau la o ka haawiia mai o naaina ia kakou, ke kuana nei no kekahi poe o kakou. A ke hoini mai nei i na pomaikai ano nui o keia mea he aina, a i ka loaa ana aole kakou i malama elike me ka malama ana a na kanaka i ike io i ka waiwai. A i keia mau la o ka haawiia mai o na aina ia kakou, ke kuana nei no kekahi poe o kakou. A ke hoino mai nei i na mea e imiia aku ana no ko lakou pomaikai. Aole no he manawa e pau ai keia makapo o ko kakou lahui, no ka mea he lahui hoomanao ole keia, a he lahui poina wale. Ua oi aku ko kakou hikiwawe e manaoio i ke kahi mau mea hoini, mamua o na mea e hoike maopopo mai ana i ka maikai o kekahi mau mea e imiia ana no ko kakou mau pono. Ma keia wahi paha ua komo mai na haawina o ka lili, a he mea ehaeha no hoi ka hoomaopopo ana iho, o na hooikaika ia mai ana. E kakali ana no paha kakou a hiki i ka hookui ana aku o ko kaou mau ihu  keia mau mea e ike mua ia aku nei no he alanui no ka pilikia. O ka nele aina kekahi haawina pilikia loa o keia lahui, a i ko hoomaopopo ana, no kakou keia mau aina mai ke kuahiwi ahiki aku i ke kai, i na la i hala aku, a aole no i mamao loa aku ia mau la, e ike iho ana kakou i ko kakou nele maoli no. A ua hoea mai keia nele mamuli o ko kakou hakilo ole ana me ke akahele i keia mau pilikia e ike mua ia nei no, aka, e hoouhiia mai nei e ko kakou mau manao lili. He mau makahiki pokole wale no keia o ka palaha ana mai o keia mau naauao hou iwana o ko kakou noho ana, a iloko no nae o keia mau la pokole wale no, ua lilo aku la ka hapanui o na aina, a eia kakou ke hamohamo nei i kahi haiki a ke noho nele nei ka hapanui. E ala mai kakou oiao ka la o ka hiki ana e loaa ia kakou kekahi o keia mau wahi lihi aina. Eia aku na la o ka ino a hoea mai, no ka mea i ka piha ana mai o ko akou aina me na lahui o ko na aina e i lilo nae i mau kupano keia aupuni a kakou e noho nei no keia aupuni a kakou e noho nei, o ka hoea ana mai ana mai no ia o ka la e nui ana, a ua ike lakou la i ka hoomakaulii aina, a ua ike ole kakou, e hiki hou ana no kakou i kahi o ka nele loa ana, no ka mea he mau wahi hunahuna wale no koe. No keia maka'u o ko oukou meakakau, pela oia i hooulu mai ai i keia kanawai a i komo aku ai e loaa mai na kokua ana mai ke Alii a kakou i i hala aku i ka make, a me keia mau kokua nae ua loaa keia keia mea i loaa ole mai ke au mai o ko kakou mau Moi, ka loaa ana o kekahi mau aina no na kanaka Hawaii wale no. Eia keia kanawai ke ku nei, a ke hoohanaia nei  e na Komosina. Ua ikeia kona holomua i keia la, a ke nee nei me ka maka'u ole. Aka ke ku nana mai nei no nae kekahi poe Hawaii o kakou, no ka manao hoino ana. Heaha la ka mea e hiki ai e hana aku? Hookahi wale no paha o ke kali ana a ike maka aku kakou i na pomaikai. A ia oe e kali ana, ua komo ae la  kekahi mea okoa, a i kou huli ana aku e lalau nou, ua lilo aku ia hai. Aole e lawa ana keia mau aina no na kanaka Hawaii apau, aka, i lawa ole no nae, mamuli o ka ulolohi o na kokua ana mai i keia kanawai, a e mau ana no

 

 

paha keia ulolohi a hiki aku i ka manawa e pau loa ai. Aole maka'u o ka oukou meakakau paha keia ulolohi a hiki aku i ka manawa e pau loa ai. Aole maka'u o ka oukou meakakau no ka hopena o keia mau hana e hanain nei. Aole loa. Ke manaolana nei no au e oi aku ana na pomaikai mamuli o keia kanawai mamua o na mea e ae i hana ia mai no ka pomaikai o keia lahui i na makahiki i hala aku. A e mau ana no keia manaolana Hawaii e ike ole nei e ike aku ai me ko lakou mau maka ponoi. NA HANA MA MOLOKAI. I Molokai aku nei o Geo. P. Cooke ke Kakauolelo o ke Komisina Home Hawaii, a o ka hoi ana mai nei no ia. Ma kana hoike mai, aia he 13 ohana e noho la maluna o ko lakou mau apana aina, ma Kalamaula; he 6 ua paa na hale, a ke huki nei ka papa ame na laau o kekahi mau hale. Ma kana nana aku, ua lana malie ka manao o na kanaka, a ua hooikaika i ka hoomaemae ana i ko lakou mau apana. O keia mau hana hoomaemae, ua hiki aku ka nui o na eka o kekahi poe i ka 6 a emi no hoi ahiki i ka i ka 2. Ua kanu na mea kanu a keia poe, a ma kaua nana aku aole he hookahi o keia poe e makemake ana e haalele i ka apana i haawiia aku. Ua nui ka i'a o keia mau la, a ua lilo kekahi manawa o ka la i ka hele ana e lawai'a ma kolaila mau kahakai. Ua hauoli no hoi ka noho ana o keia poe. Ke nui mai nei kahanau ana o na moa a L.T. Lyman, a ua hiki aku i ke 40 kakini hua o ka pule e hoounaia mai nei; a mawaho ae o keia, ke hoomoeia mai nei he mau haneri humoa no ke kiko ana, a hoolaha aku. Mai keia mau moa mai e hoolawaia ai na kanaka makemake e komo aku iloko o keia oihana. Ua pau na aina mauka o Hoolehua i ka palauia, a pela mauka o Kalae, no ke kanu hou ana aku o ke kulina, pi-nunu, ame na mauu hiki e ulu ma a wahi maloo, wai ole. Ua makaukau keia mau mala no ke kanu ana, a e hakalia wale ana no no ka loaa mai o na hua kanu. Mamua o ka hoi aua mai nei o Cooke, ua hoea hou aku kekahi mau kanaka no ka hooaka ana e waele i na laau kiawe o ko laua mau apana. Ke oni mai nei na kanaka Hawaii e ake ana e loaa ka aina ma Molokai. Ua hoi mai nei kekahi kanaka kamana a Howell, o John Lewis, kona inoa, a mamuli o kona ike maka ana aku nei i ke ano o ka aina, ua hookomo aku nei oia i kana palapala noi aina. Wahi ana, ua lohe olelo wale no oia i ke ino o ka aina, a me ka waiwai ole o na kanaka e hoi ana me ka kela mau aina. Aka, ua hele aku nei oia e kukulu i ka hawai i haawiia ma ka aelike oia i ke ano o ka aina. A ua hoike mai oia i ka hoopunipuni o keia mau olelo he mau aina kupono ole no ka nohoia e na kanaka. Ke ike nei oia i ka waiwai ame ka maikai o ka aina, a ua iini nui oia e loaa kona apana aina, a e hoi ana oia i ka manawa koke no e loaa mai ai. Aole he mau apana aina i koe i keia manawa, aka, in a e haalele ana kekahi kanaka i kona apana, e loaa ana i keia poe e kali nei o ko lakou wae ia mai. O keia poe e noho mai la, aole manaolana ana e haalele ana lakou, koe wale no paha a he ma'i pilikia a e kauohaia ana e ke Kauka e haalele i kela wahi, a ma keia, aole no e loaa ana na kauoha ana pela, no ke kumu, he aina ea maikai, a he aina loaa ole i ka ma'i. Mamuli o keia loaa ana mai nei o ka hoololi o ke kanawai, e nui hou mai ana na dala o ka makahiki , aka, e nui pu ana no hoi na koi wehe aina, a mamuli o keia mau mea, e liilii ana no na apana e loaa mai ana. Aka eia ke Komisina ke oni akahele nei i keia mau la, ahiki aku iloko o Iulai, ka mahina e oi mai ai na dala mamuli o ka hoololi kanawai i aeia mai nei e ka Ahaolelo Nui o Amerika. Aka, e hele ana na Komisina imua o ka Ahaolelo no ke koi ana aku i mau dala hoaie a in a e loaa mai ana keia mau dala, e hoomaka koke ia ana ka hoohana ana, no e loaa ka wai o Waihanau. Ua manao wale ia e hiki ana e piha ke paipuwai o 4 iniha no ka lawe ana mai i wai inu a no na home o na kanaka e noho aku ana mauka o Palaau ame Hoolehua, a pela no hoi ma na apana makai o Palaau, e pili ana i ke kahakai. No kela mau apana makai o Pa-

 

            laau, aole maka'u ana no ka loaa o ka wai hoopulu mea kanu elike no me ko Kalamaula, e kahe mai nei. Ua loaa na luawai puna o keia kahakai o Palaauo ke , a ua hiki e hoolawa no na home he 40 a oi aku paha. A o ka mea pilikia wale no o kawai inu. Aka, in a e loaa mai ana keia wai o Waihanau, aole he maka'u ana no keia ninau. I keia manawa no, aole paha e lawa ana ke wai inu no keia poe ma Kalamaula, a o lakou no kekahi e hoolawa ia mai ana me ka wai mai Waihanau mai. NA LOINA MAHIAI. Aole paha he oihana nui o na loina elike me ka oihana nuahiai. Aole no hoi he oihana waiwai nui elike aku me ia. O ke kanaka mua loa a ke Akua i hana ai, ua olelo mai ka Buke Nui, aole oia i mahiai, no ka mea ua lawa oia i na mea apau mai ke Akua mai oiai oia ame kana wahine maloko o ke Kihapai; aka, i ko laua kipakuia ana mai kela Kihapai mai, aole i nele ka iho mua ana o ko laua mau lima e mahi i ia na laua. A mai ia manawa mai ahiki i keia la, o keia oihana ke lawelaweia nei ua kanaka i ulu ae mahope mai o na kupuna mua. Ua like ole na loina lawelawe ana o keia oihanama na aian like ole. Elike me ka nui o na lahui he lehulehu, pela no ka nui o na mea like ole i kanuia e na lahui like ole, a elike no hoi ka like ole o na mea i kanuia e lakou i loaa ai na meaai. Ina he aina anu e uhiia ana e ka hau i kekahi mau malama, e okoa ana no ka lakou mau mea ai, a e okoa ana no hoi na mea e kanuia ana. Pela no hoi ma na aina wela. Ma Asia, o ka laiki ka ai a na kanaka o ia mau aina. Mai kahiko mai ka aiia ana o keia ai, aka, ua ai iki ia no nae ka huika. Ma Aferika hoi, o na mea ano like me ke kulina ka lakou ai, me ka huika. Ma Amerika i ke au kahiko, o ke kulina, aole i ikeia ma Europa ame Asia, ahiki i ka loaa ana o Amerika, a ia manawa i ikeia ai keia ai. He ai keia i hiki e hoouluia ma na aina wela, ame na aina anu. O ka huika he hiki no ke ulu ma na aina wela, aka, aole nae he maikai loa o kona ulu ana. Ma Hawaii nei, mai kahiko loa mai, o ke kalo ame ka uala ka ai a na kanaka o ka moana Pakipika nei, mai Hawaii nei a Tahiki, ame na aina e pili mai ana ia wahi. O ke kanu ana o ke kulina ame ka huika, ua okoa loa ae mai ke kanu ana o ka laiki, o ia oi aole hana loi ia o ke kanu ana o ke kulina ame ka huika, a aole no hoi he hookahekahe wai ai. O ka laiki he nui ka wai i makemakeia no keia ai, a no ia kumu, o na aina wai wale no na aina e hiki e hoouluia keia ai. O ka huika ame ke kulina, he mau ai keia i kanuia me ka nana ole i ka wai, aka, aole nae e hiki e ulu me ka loaa ole o ka pulu o ka aina. O ka huika, ua kanuia mamuao ka haule hau ana, a  ka hehee ana o ka hau, ua loaa kona pulu ahiki i ka hoea ana mai o ka omuo lau ana, a mahope koke iho no kona oo ana. O ke kuline hui, aole o ka wai, aka , he mau kuaua ka i makemakeia i mea e maikai ai kona ulu ana. O keia mau meaai nae, ua hiki e ohiia a hoahuia me kona pilikia ole. O ka loaa ole o kona mea e pulu ai a e kawa ai ka mea e maikai ai no kekahi mau makahiki loihi. Ua oi aku paha ka poe e ai ana i keia mau ai mamua o na ai e ae. O ka helu ekahi paha o ka laiki. No ka mea eia na aina o Kina, Iapana ame India na aina oi aku o na kanaka, ke ai nei i keia ai. O ka huika aku, no ka me eia o Europa holookoa ke ai nei i keia ai, a pela no hoi ko Amerika mu mliona kanaka i keia manawa. O ka poi i hanaia mai ke kalo ae ame ka uala, he mau ai keia e aiia ana e ka hapa uuku loa o na kanaka o keia ao nei. He mau ai hiki ole ke hoahuia no kekahi manawa, no ka ea i kona oo ana, aole e loihi mahope aku oia manawa, ua popo mai. Aole no ka loaa o kekahi wai a kawaa paha, aka, o kona ano iho la no ia. No keia kumu, ua haawiia mai e ke Akua he loina okoa ae no kona kanuia ana. U a hiki i ke kalo ke ulu i na la apau o ka makahiki, aka, aole pela na laiki amae na huika, ame ke kulina. I ke au kahiko o ko kakou mau kupuna, ua kaluaia ke kalo ame ka uala, a kaulaiia, a ua kapaia ia ai he o. O keia ka ai no ka manawa kaua. Ame ka hele ana o na huakai loihi. I ka manawa e holoholo ana ko kakou mau kupuna mai

 

            Hawaii aku nei a na mokupuni ka hema aku nei, ua hoolawa lakoa ia lakou iho me keia mau o i hiki ai e lawa, a i inoino ole ai ahiki i ko lakou hoea ana aku i na ai mamao ma ka hema aku nei. O ke kanu ame ka malama ana i ke kalo, he mau loina no. A in a aole e malmaia aole no e holopono ana kona ulu ana, a maikai paha i kona oo ana. Ua ikeia he elua ano kanuia ana o keia ai. Hookahi maloko o na oi, a hookahi ma na aina maloo. Aka, ua maikai o ka poi o na kalo mai keia mau wahi ma a elua. Ua olelo ae na kauka naauao o keai ao aole ai oi aku o ka maikai na ua kanaka ma'i mamua o ha poi. He ai keia i hiki e aiia e ke kanaka nawaliwali loa, a ua hiki no hoi e hanaia i na keiki lilia ke huiia me ka waiu. Mamuli o ka lilo ana aku o ko kanuia ana o keia ai o ke kalo iloko o ka lima o na kanaka o ko na aina e, ua omi mai kona maikai. I keia la o na kanaka wale no ma ua kuaaina keia e kanu mai nei i ke kalo, a e hana mai nei i ka lakou ai. Ma ke aona nei, ua lilo aku keia oihana i na kanaka o ko na aina e, a ua emi pu mai no hoi k aaia ana o keia ai o ka po. Aole paha he ai i pii aku elike me ka poi, no na kumu he lehulehu wale. Aole nunui o ke kalo elike aku me na la mamua aku nei. Aole no hoi he nui o ka hua ana mai elike me na la mamua aku nei. O ke kumu o keia like ole o ke kalo o keia mau la me ua kalo o na la oiai e kanuia ana keia ai e ko kakou mau kupuna, oia noka loaa ole ana o ka loina o ke kanu ana ame ka malama ana i ka poe kanu kalo o keia la. Aole e manaoia e loaa ana keia ike i ka manawa po kolw, no ka mea ua loihi ka hana ana o ko kakou ma kupuna mamua o ka loaa ana ia lakou o ke ano o ke kanu ana ame ka malama ana i ka lakou mau mahinaai. Aole na kanaka i kamaaina i keia oihana e kanu ana i ka huli oia loi no iloko o ia loi. Aole loa, aka, ua kii aku lakou i na huli o na loi maluna mai a kanu iloko o loi malalo aku. A ua oi aku nae ka loaa ana o na huli mai na loi mai na aina kiekie aku, a i ole mai uka mai. A o na hli o na loi makai e hoihoiia no na loi o uka. He hana keia e ikeia nei ka naauao a hiki i keia la. Eia na kanaka kanu halakahiki ke hana nei i keia. Oia hoi o na pulapula o na halakahiki o uka ua hoihoiia aku no na mala makai. He naauao keia i loaa i keia poe kanu halakahiki mahope o ko lakou lawelawe ana i keia oihana no kekahi mau makahiki. I keia la aole lakou e makemake e kanu i na pulapula e loaa mai ana mai ia mala mai, aka, e lawe mai ana lakou i na pulapula mai na mala okoa aku. A ke hele loa aku nei keia ike a aole lakou e makemake ana e kanu i na pulapula o kekahi mokupuni no i na mala e mahiia ana ma ia mokupuni, aka, o na pulapula mai na okupuni okoa aku ka lakou e kanu nei. No keaha keia hana ana pela? No ko lakou hoomaopopo ana oia ka mea e loaa ai e ulu maikai ana o na halakahiki a lakou e kanu mai nei. O keia ike, ua loaa i ko kakou mau kupuna. O na lau uula, aole no lakou e makemake ana e kanu i na lau uala oia kihapai iho no aka, ua laweia mai na lau mai keia mau wahi mamao mai, no ka ike no e loaa ana ia lakou he hua oi ana aku o ka lakou mau mahinaai. Aka, i k kaa ana aku nei o ke kanu kalo ana iloko o na lima o na kanaka o ko na aina e, ua kii iho no lakou a kanu i na huli no oia loi bo iloko oia loi. A i ka hana mau ana pela, e hoea mai ana ka la e liilii oa ai ka hua o ke kalo, a o na ma'i ikeia maloko oia mau loi e mau ana no, a o ka hopena ua loliloli mai ka ai, a manao iho la ke kanaka no ka inoino o ka lepo. He oiaio no ua inoino ka lepo aka, he mea hiki nae ke hoololiia ae in a ua kiiia ka huli o kahi e mai. He mea minamina ka lilo ana aku o keia ike ike kanu ai mai na lima aku o na kanaka Hawaii a iloko o na lima o na kanaka o ko na aina e. Eia hookahi wale no kanaka Hawaii e hoohana mai nei kana i keia oihana, aka, he poe Pake no na kanaka nana e kanu mai neia kana mau loiai. Ke uwe mai nei na kanaka Hawaiii ka nele ame ka pii o ka ai i keia mau la, aka, aole nae he mau hana e hiki a e hoihoi hou ia mai keia oihana iloko o ko lakou mau lima. Ua oi aku ka imi ana i ke dala; a mai keia mau dala mai  e ai ka ai. O ka apiki ma keia hana ana, ua hoomaka mai ka Pake e hoopii i ke kumukuai o kana poi. A oiai e kauka'i ana oe na hai e hana mai kau, e make ana oe i ka hai kumukuai. Ke manaolana nei ko oukou meakakau e hoea mai ana ka la e kanu paka ai kela kanaka ame keia kanaka i kana ai iho.