Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 7, 15 Pepeluali 1923 — Page 2

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

He Aoao Keia i Hookaawaleia no na Manao o ke Komisina o na Home Hawaii Hoopulapula Lahui Na Komisina W.R Farrington, Lunahoomalu; Elizabeth K. Kalanianaole, Lala;    Rudolph M. Duncan, Lala; Akaiko Akana, Lala:   Geo. P. Cooke, Kakauolelo. Meakakau Nupepa, malalo o ke Kakauolelo. John H. Wise.

Malalo o ka lokomaikai o ka on a keia Nupepa Kuokua, L. A. Thurston (Kakina), ua haawiia mai keia aoao no @a manao pili @ na hana a ke Komisina Hoopulapula Lahui Hawaii. Nolaila o loaa ana he @au mana@ pili i ka hana a ke Komisina ma keia aoao. Ma keia aoao e ike ai ka poe heluhelu i na hana, na makemake, ame ka hoolala @na no ka hooaka ana o na hana maluna o ka Mokupuni o Molokai. Ua hamama no hoi keia aoaoa @ na niuau pili i keia hana mai na Hawaii mai, e makemake ana e ui i ke Komisina @@@ mea like @ i makemakeia e ninau mai.

Moolelo o ka halawai a na komisina home hawaii. Mamuli o ka hoolawaia ana aku o @a lala o ke Komisina me na'kope o ka Moolelo o ka halawai i hala, @@ a ponoia me na hoololi ole. I ka wehe ana o na ahna a ke Komisina. ua hoike aku ke Kakauolelo o a ke Kakauolelo Geo. P. Cooke, aia oia ma Molokai, a aole e hoi mai ana. a i ka Poalua o keia pule @e la 13 o Feb. Aole he mau hoike ma ka papa. a aole no hoi he mau @eka i loaa mai. Ua noi mai nae o Mr. Akana, e haawi ke Komisina @ na Huro ana ekolu manawa no ke kakauinoa ana mai o ka Peresi@@na i ka BIla e hoololi ana i ke @anawai Hoopulapula. elike me na mea i makemakeia e ke Komisina. Ua hooholeia e hoonna aku i leka i ka Peresidena Harding , e hoomaikai aku ana iaia no kona hilinai i na mea i makemakeia e keia Komisina. Ua hoike mai o Mr. Duncan, ua heluhelu oia i ka hoike a Mr. Al@@@ Horner maluna o ka ninau @@@@ halakahiki. a ua nui na mea @@@@ i hoonaauao mai iaia ma keia oihana. Ua haawi mai oia i na hoomaikai ia Mr. Horner no keia @@@ke ana. Ua hoike hou mai o Mr. Duncan, @@ makemake oia e ninau ia Mr.Horner. no kekahi may mea hou aku e honui ae ai i ka naauao o na Komisina maluna o keia oihana @@na halakahiki, a ua waiho mai i keia mau ninau: @@ Elia la pahu e loaa ana i @a kini halakahiki mai ke tona hookahi mai o na hua, oia hoi helu 1 ame 2. (2). Heaha la na hoolilo o ka hana ana i ka pahu kini halakahiki hookahi?? (3). Heaha la na hoolilo o ka @oohomo ana maloko o ke kini i ke @@na hua hookahi, ina he 50,000 pahu ka nui? Ua hoike mai o Mr. Duncan i na @umu o kona makemake ana e loaa @ai na pane no keia n@au ninau. Oia @oi ka ike ana heaha la ka puka o@ohia nei e keia poe hana kini, mai @a halakahiki mai hoouluia e na kanaka kanu halakahiki. Ua hoike mai ka Lunahoomalu, he mau ninau kupono keia a e hoo@ui @e anan i ka naauao o keia Ko@@@@@na maluna o keia oihana. Ua hoike pu mai no o Mr. Duncan. ua hele aku oia ma kekahi halawai i malamaia ma Kakaako, kaheaia no kekahi mau Lunamakaainana. ame Senatoa. Malaila o Senato@ Jarrett. ame Lunamakaainana Petrie. Ua hoike mai o Mr. Duncan i kona hoao ana hiki pu aku o Mr. Geo. P. Cooke ma keia halawai, aka. no kona holo ana i Molokai, aole i hiki aku. Ua hoi keia mai iaia ke kumu o keia ka heaia ana o keia halawai, oia no ka imi ana i kahi e hiki ai e hoomau aku keia poe kanaka e noho nei maluna o kela mau aina ma kahakai, i ka paa ana i kela mau kahna hale o lakou. Ua hoike aku o Mr. Jarrett, ua manao oia malia paha o hiki i ke Komisina Home Hawaii ke kokua ma keia ninau, a ua kaheaia mai o Mr. Duncan e hoike i kona manao ma keia ninau. Ua hoike aku oia, aole i loaa ka mana i ke Komisina i keia manawa no ka haawi ana aku i keia manawa no ka haawi ana aku i keia aina, no ka mea aole ia aina iloko o na aina malalo o ke Komisina malia o hiki no. Ua nui ka makemake o na kana ka i hiki ae ma kela halawai i na mea i hoike ia aku e Mr. Duncan no na aina Hoopulapula. Ua hoike pu mai no hoi  ke Kamaliiwahine, ma kona manao aole e pono e hoolimalimaia kela mau aina ne ka noho a kukulu hale ana Ua ike no oia oiai e ola ana ke Keikiahi Kubio, ua nui na hoopii mai ke Kenerala Morton mai, e hoike mai ana i ka nui o na hana @oohaunaele ma keia mau kauhale i nohoia e keia poe. Ua hoike mai ka Lunahoomalu, o keia poo e noho mai nei ma kela mau aina no ka manawa wale no, a@iki no i ka manawa e makemake ae ai ke aupuni no na hana hoomahuahua ana i na uwapoi, alaila, o hele no kela poe. O kekahi keia o na k@i no na hana hou ma kela wahi i keia ahaolelo iho e noho mai ana, ke noiia mai nei i haawina o $300,000 no kela mau hana. Ua hoike pu mai no hoi o Mr. Duncan. mamuli o ka loaa ana mai nei o keia mau hoololi i ke kanawai, e pono no e hoihoiia aku na uku o ka poe i hooemiia mai ma na halawai i hala aku. Ua hoike mai ka Lunahoomalu he mea maikai io no ka hoihoi ana aku i kela mau uku, aia nae hoi a maopopo ke kulana waihonadala o ke Komisina. Ua ninau mai o Mr. Duncan, ua makemake oia e ike i na hoakaka o ka hoolimalima mawaena o ka HUi Ko o American Co., me ke aupuni, maluna o na aina i hoolimalimaia e lakou mamua aku nei, oia hoi no na mea e pili ana i ke kukulu anan o ʻ na pa ma na palena aina. Ua hoike mai ka Lunahoomalu, ua hoomakaumakau oia he mau pane i na leka a Mr. L. T. Lyman, e pili ana i na Akena Kalana no na kokua e loaa aku ana paha i na kanaka e paa mai nei i na home hookuonoono, a e hoolawa mai ana i na lala o ke Komisina i ka makaukau ana oia mau mea. Oiai aole he mau hana i koe, ua hoopaneo ka halawai a ke Komisina na a noho hou i Feb. 13, 1923. Geo. P. Cooke, Kakauolelo ame Lunamanahooko,

Ka makeke o na mea hooulu o Hawaii.

Aole paha he ninau ano koikoi i oi ae mamua o keia, iwaena o ka poe mahi a hanai holoholona. Aia i ka loaa o ka makeke maikai ka holomua o keia mau oihana. Ina ua loaa ole keia ea, alaila, aole no e pono ana na kanaka i lawe ae i keia mau oihana i hana na lakou e imi ai i ko lakou mau pomakai. He ninau ano nui keia aole wale no ma Hawaii nei, aka, ma na wahi no apau, a mamuli o ka imi nuiia ana o na kumu e @ki ai o loaa kupono e hoolilo aku ai na kanaka mahi ame na kanaka hanai holoholona i ka lakou mau mea i hooulu ai, ua emi mai ke kaumaha ma kekahi mau wahi, a o na wahi no hoi i imi ole eia no lakou ke huli mai nei. No Hawaii nei, ua loihi ka nele ana o keia poe e lawelawe ana i keia mau oihana i na pomaikai o ko lakou mau luhi. A mamuli o ka ike ana o na Komisina o na Home Hawaii i keia pilikia, ua waihoia aku keia ninau i kekahi may kumukula o ke Kula Kiekie o Hawaii, a eia iho ka lakou hoike, o keia poe Kumukula oia no o Prof. David L. Crawford, Prof. L. A. Henke ame Prof. F. G. Krauss. Ua manao keia poe Kumukula, o ke alanui e hiki ai e loaa na makeke kupono, oia no ko koho ana i mau akena ma na Kalana like ole, a e waihoia keia poe Akena malalo o ke Kula Kiekie o Hawaii. O na Mokuaina ma Amerika, ua kau aku na hoolilo maluna o ke aupuni Federala ame ka Mokuaina no ka malama ana i keia mau Akena, a oiai aole o Hawaii i komo aku iloko o keia mau haawina ma Amerika, e kau mai ana keia mau hoolilo apau maluna o ke Teritoro. Aka ua manao nae keia Komite, ua oi aku ia mamua o ka nele ana i keia poe Akena. Aole nae ke Komite e hiki e ao mai maluna o ke ala no na Akena kuai, aka, e ao mai ana maluna wale no o ka loaa ana o na Akena ma na Kalanae hiki ai e loaa he aoia ana mai o na kanaka mahi, ame k@ ʻ komo ana aku e aelike me na kanaka na lakou e lawe ana no ke kuai ana aku i na kanaka na lakou e ai keia mau mea. A mamuli o keia loaa ana o kekahi mea nana e kokua mai ma na hana o keia ano, e loaa ana he pii iki ana ae o na loaa ia lakou mamuli o na kumukuai oi ae o keia mau mea i hoouluia e lakou. A mamuli o keia hui launa ana o na Akena Kalana me na kanaka mahi e loaa ana na lono like ole no na kumukuai o na mea like ole, a e hiki ana i kela ame keia Akena e ao aku ma na mea e loaa ai ke kumukuai pii ae. O kekahi hana a keia poe Akena oia no ke kaahele ana ma ko lakou mau Kalana like ole @ ao ana i na kanaka mahi i na mea kupono e kanu ai ame kahi e loaa ai na kumukuai kiekie o ka lakou mau mea i mahi ai, e hui pu ana na ko ame na halakahiki. E ao pu ana hoi i ke ano o ka hookomo ana iloko o na pahu ame ke ana nunui o na mea like ole. E lilo pu no hoi i hana na keia poe Akena ka imi ana aku i wahi e emi iho ai na hoolilo o ka lawe ana aku i keia mau mea ma na moku ame na kaa paha. E loaa pu ana no hoi na lono o kahi i makemake nui i kela ame keia mau mea like ole ame ka hiki ana e loaa aku ilaila keia mau mea. A wahi hou a keia hoike: "Ina mahope iho o ka lawelawe ia ana o keia mau hana no hookahi a i ole elua paha makahiki, aole i loaa ka makee maikaiia ana o na mea i hoouluia e na kanaka mahi, e loaa ana kekahi mau kumu o ka hiki ole ana a malaila aku e hoohana hou ia ai kekahi ala e loaa ai na mea i makemakeia. Ke manao nei makou e loaa ana kekahi mau mea maikai ma keia hoohana ana me keia hoohana ana me keia mau Akena, a mamuli oia mea e hiki ai e loaa aku na mea i makemakeia. " A e loaa pu ana no hoi mai keia mau Akena mai na ao ana i ke ano o ke kanu ana i ke ko ame ka halakahiki, aka, aolee kau aku maluna o keia poe Akena ke koikoi o ka hana ana i na aelike me na halewili ame na hale hana kini. E pono @ kau aku keia hana maluna o kekahi Akena okoa aku. " O keia ninau o na Makeke kekahi i piha me na aoao like ole. A ia ka mea hooulu ame ka lakou mau hana no ka loaa ana o na mea ulu malalo o kekahi mau hana hoemi lilo in a paha no lakou iho ka aina a i ole he aina hoolimalima paha kahi e mahiia ana. Na poe e lawelawe ana, na lakou ponoi iho no paha a i ole he mau limahana hoolimalima paha; ka ninau aie; na po@ na lakou e hoolilo aku ana; ka laweia ana o keia mau mea i ka makeke; ka poe na lakou e kuai mai ana; ame ka poe na lakou na mea hana. Aia pu no hoi he poe lehulehu like ole o ka poe na lakou e lawe ana e hoolilo aku i keia mau mea, oia hoi ma ka olelo Hawaii, " na maauaua", ame ko lakou mau wahi e lawelawe ana i keia mau mea."Aia maloko o keia ninau keia mau mea like ole, a pela no hoi ka ninau mai hea mai la i hele mai ai i keia mau, eliko ole ana na ,ea ai i kamaaina ia lakou , a elike ole ana no hoi ke kanu ana i keia mau mea i makemakeia. "Ma kekahi aoao ae hoi, o na kanaka hanai holoholoua, ua loaa ia lakou he makeke maikai no ka lakou mau mea i hooulu ai. Mamuli o ke kokua a Mr. Geo. P. Cooke, ke Kakauolelo o ko Komisina o na aina Hoopulapula, ua loaa mai na hoike no na mea e pili ana i na loaa o ka poe hanai holoholona, ame ka makeke. MA keia hoike, ua ikeia ka lawa ole ana o na makemake i'o puaa, pipi, a hipa paha, mai Hawaii ae nei, a ke komo mai nei he mau tausani paona o keia mau i'o i Hawaii nei mai na wahi like ole mai. Mamuli o keia hoike ke ike maopopo nei kakou, o na mea ulu ai, na mea pilikia i ka loaa ole o na makeke kupono, a ke imi nei no na Kumukula i hoike ia ae nei i na mea e hiki ai'o loaaa na pomaik@i i na kanaka mahi. I ka Poakahi nei i loaa mai ai ka lono, ua kakauinoa ka Peresidena Harding i ke kanawai i hookomoia a@u ai e ka Elele Baldwin. no na hoololi i makemakeia e ke Komisina o na Homo Hawaii, a i keia la ua lilo i kanawai, aka, eia no i na la mua, no ia kumu aole no paha e ike ana ia poe i ka pomaikai a hookui ka ihu i ka puakaniani, elike me ka piano.

Na kumu pii o na meea. Aole paha he ninau ano koikoi i ke ola ana o ke kauaka, mamua o keia, oia hoi ke kumukuai o na meaai. A o hia la kanaka i noho iho a noonoo noua iho, i na kumu o keia pii ana, ame ke alanui e hoemiia iho na lilo o ke ola ana. Ina kakou e hoomaopopo ana, aole kanaka hookahi e ola ana i hiki e ola me ka ai ole, e loaa ana ia kakou kekahi kumu, a nia ka noonoo ame ka huli akahele ana aku e hiki ana e hoomaopopo i na kumu nui o @a pii o na meaai. Kamua, ma na aupuni e kaukai ana na kekahi aupuni okoa aku, a i ole na kekahi aina aku e hoolawa mai i ka lakou mau nieaai, e lilo ana na meaai i mea pii, a hiki ole ke hoomaopopoia ke kua pua ana o na kumukuai. Aka, ma nu aina e hooulu ana i ka mea ai, a mamuli o ka nui loa ua hoounaia aku keia mau mea i pau ole i ka ai ia i na aupuni i nele, a ike ana kakou, i ka emi ana o ko laila mau meaai. Me keia mau kumu oiaio, e hiki ana i a kakou o nee hou aku imua. Eia o Hawaii nei ke hooulu nei he elua mau mea ai ano nui, aka, aole nae keia mau mea elua, e maumea ai i kauia ma ka papa ekahi o na mea e hoola mai na i ke kino o ke kanaka, aka, he mau mea hoonoono puu wale no. Oia no ke ko, ame ka halakahiki. Ma keia mau mea elua, kakou e hooikaika nei. a mai keia mau mea mai no hoi e loaa nei ka waiwai i keia aupuni, aka, ia manawa hookahi no nae, ke poina nei kakou i na mea ai no ke kino, a mamuli o ko koko@ lilo ana @ e alualu i ke dala, a me keia dala kakou i manao ai o hoolawa mai ia kakou iho me na mea ai kupono no ke kino. O ka pilikia o keia hoihoi ana o kakou i ko kakou ikaika maluna o na mea imi dala, ua haalele kakou i ke alualu ana i na mea io e pono ai ke kino, na mea ai o ka papa ekahi. Ke kuai nei kakou i ka okoa mai, a o ke dala ka kakou e huli nei. I ka uuku o ka ohi ana o na aupuni a kakou e kauka]i aku neik i kahi e loaa mai a@ ka kakou mau meaai, oia ko kakou manawa e ike maka ai i ka pii ana o na mea ai. I pii no ka mea ua uuku ka ulu ana o na meaai ma na aupuni a kakou i kauka]i ana na waho kakou e hanai mai, oia no i ka manawa e pii ae ai na uku moku, o ka laweia ana mai o na mea ai i o kakou nei, ua loaa hou ia kuia, a oia kumu no hoi kekahi e pii ae ai na lilo. A in a e hiki mai ana i ka manawa o ka kaua, a i ole o ka nele ana o na moku e lawe mai ai i na mea ai i o kakou nei, oia pii loa ana aku ia, a i kekahi manawa e nele loa ana i ka ai, no ka mea, aole ae la he @lani e hiki mai ai o kela ai. A i ka pii ana o ka uku moku, aole o na kanaka hooholo moku ke pilikia aua, aka, o na kauak,a na lakou e ai ana na meaai. No ka mea, i ka pii ana o na kaki a na luina a i ole a na kanaka hana moku paha e kau mai ai maluna o na on a moku, e hoopii hou ae aa na on a moku he mau keneka kaulele iho maluna o na uku moku, a i ka hoea ana mai hoi iloko o na lima o ke kanaka kuai, ua ike iho la oia ua pili ae na hoolilo o kona lawe ana mai i na mea ai ma kela moku, e hoopii ae ana oia i ke kumukuai o kela mau meaai, a o ka mea e uku ana keia auhau pii, o ua mau mea ai la, o oe  o ko kanaka nana e ai ana keia ma@mea. A ia manawa ke kanaka e ai ana i hoomaopopo iho ai, ua pii mai nei ka kahi kamano a kakou.A o kekahi kumu nui o ka pii o na mea ai, o ka nui mai o na kanaka nana e ai na meaai, ma kekahi aupuni, i nele i ka hooulu i ka lakou mau meaai. I ka nui ana mai o na kanaka, e nui ana na waha, a o ka uuku, ame ka nele loa, a mamuli oia nele ana, ua kauka ʻ i aku na waho e hoolawa mai, ua oi aku ka pilikia mamua o na pilikia e ae. He nui no paba hoi na meaai e laweia mai ana, aka o ka nui o na poe na lakou e ai, ua uuku iho la na meaai, a o keia uuku, ke kumu nui nana e hoopii ae i ke kumukuai o ua mau meaai la.

 Nolaila, ua hoea mai kakou i kahi e hiki ai ia kakou e ike i kahi o ka pilikia. O ka mua, aole kakou i hooulu i na meaai o ka papa ekahi. O ka lua, iloko nno o ka maikai o ka aina. e hiki ai e hooulu i na meaai, hooulu kakou i na mea dala nunui, a ho@nele i ka hooulu ana i na mea ai o ka papa ekahi. Heaha na meaai o ka papa ekahi. O na ai ame na ia. O keia mau mea elua na mea o ka papa ekahi. O na mea e ae, he mau mea hoono ono puu wale no ia, e hiki ana n@ i ke kanaka ke ola maikai, in aole lakou e ai ana ia mau mea. Eia o Hawaii he aina i hiki e hooulu i ua meaai apau loa e ai ia nei e na kanaka o keia aina, a e loaa pu ai na mea hoonoono ai. I ke au o ko kakou mau kupuna, ua lawa lakou @ na meaai, e lilo ai lakou i mau kanaka nunui, a ikaika. Aka, i keia la, aole kakou e kanu nei i na meaai o keia papa ekahi. Ua komo mai nei na Pake ame na Kepani me ka lakou mau meaai, o ka laiki ke poo. Ua hiki no nae e hoouluia keia mea o ka laiki ma Hawaii nei. Ua   komo mai na haole me ka lakou o ka uala kahiki eia o ke hoouluia nei. O ka palaoa hoi, i na makahiki 1849, a mamua aku o Hawaii nei ia Kaleponi me ka palaoa. A ua hoouluia keia mea o ka huika ma Kula, Maui, a ma Molokai. I keia la, ua hiki no e hoouluia keia mea o ka huika, in a @ makemakeia ana. A in a no aole e hiki ana, aole no e pilikia loa ana no ka mea, ua lawa no kakou i na mea ai e ae e hiki ai e hoolawa i kela mea. A i keia la, in a kakou na kanaka Hawaii e noopoo ana a o komo nui aku ma ka hooulu ana i na ai, e loaa ia kakou na meaai heiukahi, a e lawa ana kakou me na mea i hiki e kokua mai e hoemi mai i na meaai, mamuli o ka hiki ana e hoomahuahua ae i na kanaka hooulu. O ka hanai holoholona kekahi mea i makemakeia, no ka mea, o ke kahi ia o na meaai ma ka papa ekahi. O ka pipi, puaa, kao, hipa, moa, ame na i ʻ a oke kai. He nui na aina e nohoia mai nei e na kao ahiu. Ina he mau kao laka kela, o e loaa ana no ia i ʻ a a kakou, aka, mamuli o kona ahiu ana, ame ka paakiki o kona loaa ana ke kii, aku, ua hiki ole e hoolawa mai kela mea ia kakou, oiai nae ke ai wale mai nei no lakou i na meaai o ke kula e ola ai na kao laka, e komo ana kekahi mea ma ia oihana. O ka mea nui e hiki ai e hoemiia mai na mea a kakou e ai nei, o ka hoonui ae i ka hooulu ana ia mau mea. O ke komo aku e hooul@a mau mea, no ka mea ua lawa ke kulana o ka lepo o keia aina e hooulu ia mau n@ea. A e alualu aku kakou i na dala mamuli o ia mau @nca aole hoi ma na meaai hoonoono puu wale no. Ke hoolawaia mai nei kakou e na kanaka Hawaii me na aina e hiki ai ia kakou ke komo aku ma ka oihana hooulu ana i na meaai. Aole paha he wahi lihi aiua o Hawaii nei i hiki ole e loaa na meaai ma ka papa ekahi. Ua weheia na aina ma Molokai. Ua lawa na aina o Kalamaula me ka wai e hiki ai e hoouluia na meaai i na manawa apau e makemakeia ai. Eia aku na aina mauka o Palaau ame Hoolehua @ weheia mai. O keia mau aina, ua lawa me na lepo maikai e hiki ai e hoouluia ka uala kahiki, ame ke kulina. Ua hiki e ulu na pu ame na mea ue e hiki ai e ola ia oihana o ka hanai puaa. Me keia mau meaai o ka papa ekahi, e ike aku ana ka mea mahi ame ka mea hooulu holoholoaa, e loaa ana no kana mau dala maikai, mai na waha mai o na kan@ka e noho mai waho mai ka lakou mau meaai, aka, e loaa ana kau ma@ meaai e ke kanaka mahiai, me ka @aalahi, a e lawa ana kou ohana, me ka pau ole o keia mau mea i pau ole ia oe, e hoouna ana oe no ke ku@ia mai e k kanaka e alualu aw@e ana no i ke dala. @ ka manawa e nele ai na aupuni e ka lawa kupono no ka hoouna a@a mai i ai i Hawaii nei, a i ole e lawa ole ai paha i na moku, a i@le i ke komo ana aku paha o keia aupuni iloko o kekahi kaua, e lawa a@a no oe me kou ohana i na mea a , a e loaa ana ia oe he kumukuai ii ae, no ka mea aole i lawa na meaai i komo mai. No keia mau @umu, e ike iho kakou e na Hawaii i eia kula dala nui e waiho mai nei mua o kakou a e lalau iho na lima, e ohi ana no kakou i na pomaikai @e lehulehu. O ka imi ana o ke @anaka i kona ola mai ka lepo mai, na ke kumu mua o ke ola a@a o na kanaka mua. A e ike mai no hoi kakou la, aole he hana oi ae mamua o keia. Ua kuokoa oe. Ua lawa oe i na meaai o ka papa ekahi. Ua hiki ia oe e lawa me ke dala, a me keia dala, e loaa ai ia oe na mea i hooulu ole ia e oe. Ka lole, na mea e lealea ai kou noho ana. Ua hala aku ke Kakauolelo Geo. P. Cooke i Molokai, no ka nana ana no i na hana ma kona aoao, ma ke ano he Lunamanahooko Nui. Ua hoike mai nei nae e hoi mai ana oia ma keia Poakahi iho. E loaa mai ana na lono hou loa mai iaia mai no na hana a na Hawaii i hoi aku nei maluna o ko lakou mau aina. @e mau mea ano nui keia ka hoonaka ana o na haua nui apau.

Ka Naauao O Keia La. Aole paha he manawa mai ka hookukuia ana o ke ao nei ahiki i keia la, i ikeia ka waiwai ui o keia mea o ka naauao. I na la kakaikahi wale o na kanaka i loaa keia mea o ka naauao, aole no i lilo i mea waiwai loa. Aka i keia la, ua lilo i mea waiwai loa. Aka i keia la, ua lilo i mea waiwai nui, no ke kumu, elike me ka piha ana mai o ka honua me na kanaka naauao, pela no i pii ae ai ka waiwai o keia mea. A i keia mau la no hoi, ua oi aku ka loaa wale ana o keia mea mamua o na la i hala aku. Aole wale no keia mea i ikeia ma na aupuni e aku o keia honua, aka, ua ikeia ma Hawaii nei, no ka mea he aupuni hoi keia o Hawaii nei. I ke komo ana mai o keia mea o ka naauao iloko o Hawaii nei i ke au o ko kakou mau kupuna, ua lilo keia mea hou i mea makee nui ia e lakou, a ke hoike mai nei na moolelo o keia aina, i ka holomoku nui ana o na kanaka Hawaii e loaa keia mea o ka naauao, i okoa ae mai na mea i kamaaina mua ia lakou I ke au o ko kakou mau kupuna aole i loaa ia mea o ka ike palapala, a no keia ike ole, ua nui ko lakou alualu ana e loaa ia ike ia lakou. Ma ka moolelo a Kamakau, ke hoike nei oia i ka haaleleia o na hana o na home, ame na keiki, ka wahine. ame na hana maa mau o ka nohona home ana, no ke alualu e loaa keia ike. Pela mai no ke alualuia o keia mea he naauao i ke au o ko kakou mau makua. Ua kakaikahi wale na hale kula oia mau la, aka, ua hele wawaeia no nae e ko kakou mau makua na wahi loihi aku kahi e ku ana na halekula i mea e loaa ai keia mea he naauao. He wahi naauao liilii loa ka mea e haawiia ana e na kumukula oia mau la, no ka mea, ua uuku no ka naauao i loaa i na kumukula Hawaii oia mau makahiki. O ka naauao e loaa ana he Hawaii wale no, a mamuli o ko kakaikahi o na buke e hiki ai e loaa keia mea o ka naauao o@ ao ma ka nele i na buke Hawaii, pela no i uuku ai na kanaka i loaa keia mea o ka naauao loa. Aka, ua nui ka hoomanawanui o na keiki oia mau la e loaa ka ike oi ae. Ua kukuluia na kula hanai, a ua nui na keiki i hele aku i kei amau kula, no ke ake no e loaa ka naauao. Aka me ka hoomanawanui e loaa ai. Me ka hana ikaika ma keia mau kulanahanai e hiki ai e oaa kahi ike. Aka, iloko o ka paakiki o ka imi ana i keia mea, ua hooikaika no na keiki, a i keia la oia mau keiki i hooikaika, ke noho mai nei lakou ma na kulana kiekie o ka aina nei. A o lakou no na kanaka e paa mai nei i na kulana hilinai nui ia. I ke au mai hoi o kakou na makua o keia mau la, ua like no ka p@akiki o ka huli ana i keia mea o ka naauao. Ua liilii wale kahi mea i loaa mai. Ua nui nae ka hoomanawanui e loaa ia mea uuku loa. A ua hele aku na makua o keia la i na kula like ole me ka hooikaika e loaa ia wahi mea liilii. Ua nohoia na kula hanai me ka hoomanawanui e loaa ka ike. A he uku kula no hoi ko na kula aupuni oia mau la. Aole i loaa wale mai ka naauao i na makahiki he 40 i hala aku, aka, me ka uku e loaa ai, a he kakaikahi wale na kula haole, a mai kahi loihi mai na keiki e hele ai i keia mau kula. I keia la hoi o ka imi ana i ka naauao, a eia i ka ha o na hanauna Hawaii, ke loaa wale nei me ka uuku ole na naauao ma na kula aupuni. Ke pii ae nei ka naauao e ao ia mai nei. Ua hiki i ke keiki e loaa na ike i kei la, mamuli o ka hele ana i na kula aupuni, kiekie, ahiki loa aku i na kula ao hana. Aole pela i na makahiki i hala aku. O na keiki a na kanaka waiwai o Hawaii nei, ua hoounaia aku lakou i na kula kiekie o na aina e a ilaila e loaa ai na naauao kiekie ia lakou. I keia la eia ka  hapanui oia mau keiki ke imi nei i  ka naauao ma Hawaii nei, no ka mea ua pii ae ka naauao e aoia mai nei ma na kula aupuni o kakou nei. O ka mea apiki nae i ka nana ana aku o ko oukou meakakau, oia no ko emi ana mai o kela hoomanawanui i loaa i na kupuna, no makua, ame na kanaka i lilo ae i mau makua keiki i keia la, a eia nae ke loaa wale mai nei keia mea o ka naauao me ka nui ole o ka h@na. I ko ʻ u mau la keiki he hookahi no kula haole m@ Kohala, a ua kukuluia kela halekula iwaena o ka aina, oia hoi ma Ainakea. A o na keiki e hele mai ana i kea kula, mai na kihi mai apau o kela aina o Kohala. Ua hele wawae mai na keiki mai Pololu mai maloko, ahiki aku i Honoipu mawaho. He kakaikahi wale o na keiki i lawa me ka lio. O wau kekahi i hele wawae mai ko ʻ u home @@@, mai Kukuipahu mai, he mau mile o elima paha, ahiki i Ainakea, kahi e ku ana ka halekula. A he uuku nae ia mau mile ke huli kakou a naua i na keiki o Pololu, e hele mai ana iloko o ka ua ame ka makani, e alualu ana e loaa kahi ike uuku oia mau la. Aka ua hoomanawanui nae na keiki e ake ana e loaa keia wahi ike. He uku kai auhaula iho no keia wahi ike uuku, he $2.00 o kela ame keia hapaha. Aole pela keia mau la. Ma na kuaaina ke laweia mai nei na keiki, in a ua oi aku mamua o ka mile ka mamao o ko lakou wahi i noho ai, ma na kaa o ke aupuni. I kela la no hoi, ua kukuluia he he mau halekula hou ma Kohala, no ka mea ua mamao loa ka na halekula mai na home mai o na keiki. Ma kahi o hookakahi no halekula, ua loaa he eha hou iho hale kula. A ma kahi o ka hele wawae ana o na keiki no elima a oi aku @a mile, eia ke laweia nei e ke kaa o ke aupuni. Ma na ano apau, ua maalahi loa ka loaa ana o ka naauao i na keiki o keia mau la. A o keia naauao e haawiia mai nei he mea i oi ae mamua o na mea i a@ua u na makua, na kupuna kuakahi, ame na kupuna kualua. Ke haawiia mai nei na ike i nele i ka loaa i keia p@e o na la i hala aku. Ke loaa wale mai nei. O na buke wale no kau e kuai, aka, o ka naauao, ke haawi waleia mai nei i na keiki a kakou. O ka mea apiki nae, aole i loaa ka hoomanawanui o na keiki o na la i hala kau. Iloko o keia loaa wale, ua hoohemahemaia keia naauao, a ke ohi mai nei na keiki a na kanaka o ko na aina e, oiai ka kakou mau keiki, e haalele ana i ke kula, a e hele wale ana ma na alanui, a e lilo ana i mau kanaka naaupo ma keia mua aku. Ke holomoku nei na keiki Kepani, na Keiki Pake, ame keiki Pukiki, a o na keiki Hawaii hoi, ko hele wale mai no maluna o na alanui, o ke kolohe ka mea e hana ai. He ninau ano nui keia na kakou e na Hawaii e noonoo ae ae. Eia ko kakou o a ahewa ana a ko kakou mau uhane, no ko kakou mau keiki keia naauao e waiho wale mai nei. Ke lilo nei he mau miliona dala i kela ame keia makahiki no ka hoonaauao ana  na keiki o Hawaii nei. A o keia mau keiki, @au kekahi, a ke uku nei oe no keia hoonaauao ana, aka, ke ohi nei anei oe i na pomaikai o keia mau dala au e uku nei i ke aupuni. Ke nana aku nei kakou i ka lilo mai o na kulana kiekie i na keiki o ko na aina e, a ko hookuuia mai nei ka kakou mau keiki, no ka lawa ole i ka naauao e lawe i na hana koikoi, a e haawi aky i na hana mama i na keiki i hoomanawanui e loaa ka naauao, @u e uku nei, a e ohiia mai nei @ lakou la, a e ku nana ana kau keiki, oiai lakou la e ohi ana i na pomaikai o kou aina hanau. Aole paha e hiki ana ia kakou e ahewa aku i na keiki a kakou. No ka mea o oe @ ka makua kai naauao, a e ulu ae ana kau keiki, @lik@ me kau ao aua ame kau hoomaopopo ana. Ma ka nana aku ua hewa kakou e na makua keiki. Aole o na keiki wale no kai hewa, aka o na makua kekahi, a ke manao nei au, ua oi aku ke koikoi o keia ahewa ana maluna o na makua. Ma na kula o kakou o keia mau la, ua hele aku no ka nui o na keiki Hawaii a ka papa eone o na kula apana, a ilaila no haalele. He kakaikahi wale no o na keiki i hoomanawanui ahiki aku i ka papa ewalu, a ua emi loa iho hoi na keiki i hiki loa aku i ke kula kiekie o Hawaii nei e ku mai la ma Manoa. Ke minamina mai nei paha kekahi o na makua keiki o keia la, no ka loaa ole ana o keia mau kula i ko lakou mau la. Ae, aole e nele, no ka mea o ka moa kakau kekahi e minamina nei no ka loaa ole ana o keia mau hoonaauao ana i kona mau la. Aka, heaha la ia i na keiki o keia mau la e nee nei! Ua lilo keia mau ike waiwai nui i mea hoohemahemaia e lakou. Aole anei he laau lapaau kekahi no keia ma ʻ i mai o kakou na makua mea keiki? Aole anei e pono kakou na makua e hooikaika e loaa ka hoomanawanui i ka kakou mau keiki i hiki ai ia lakou e ku aku ma ke kahua like me na keiki o ko na aina e e imi ikaika mai nei i ka naauao no ka mea, u@ hoomaopopo lakou he mea ano nui ia! Ke nui mai nei ka hanau hua ana o na moa ʻ a Lyman ma Molokai. Aole paha he oihana hoopomaikai oi a@a i ko kanaka mamua o keia o@hana o ka hanai moa. A me keia mau la o ka pii o na huamoa, aole no e nele ana ka ohi nui o ia poe hanai moa i na dala o ko lakou luhi.

Ua launa kamailio pu ko o@@@@ meakakau me C.W. Kinney, kekahi o na kanaka Hawaii i hoi ak@ @@ Molokai. Ua hoike mai i kona @@@ nao paa e loaa ana he mau @@@ e ike mai ai ka lehulehu, @ @@ @@ maikai o ke kanawai Hoopulapula. Wahi ana, he ikaika ka hana @ a luku ana i na kiawe o h@@@ mau eka, aka, me ka hoomana@@nui ua loaa iaia he mau oka i @@ mae, a he hapalua eka i ka@a@a i ke pu. a ua hoomaka mai @ hua. Ke manao nei oia e holomua ana a e puka ana kaua mau mea kan@. Ua paa hookahi eka i ke kanuia me ke kulina, a mawaena o na lalani kulina, ua kanu oia i na makalu@ ipu. Wahi ana, ke kolo nei ka ipu. a he manaolana kona e loaa ana iaia he mau hua o keia  hoomanawanui ana iloko o ka malama o Maraki e hoea mai ana. Ua lawe aka oia i kana wahine me ia ma ka moku o ka Poalua nei, me na ma naolana hauoli, ame ka hoomaikai i ke kanawai, nana i haawi mai i na kanaka makemake hana i keia mau pomaikai. Ua kukulu ae lna kanaka ae na kanaka Hawaii ma Kalamaula, Molokai. he Aha hui no ka imi ana i na mea elik@ ai ko lakou mau manao ame k@ hana ana maluna o ko lakou @@@ apana aina. O ke alanui mua @ ka pomaikai o ka noho ana o kekahi poe ma kekahi wahi no ka mahiai ana ame ka hanaiholoholoaa ana, oia no ka loaa ana ia lakou o ka like ma ka manao ame ka hana ana. Aia aku imua na la e loaa ai he mau hana ano nui a koi koi a ia mau la e ike ana na lala o keia Ahahui i ka waiwai o keia kukulu ana. O ka like o ka noho ana ia mea nui. No kekahi ka ne ʻ e a pilikia paha i na lima hana, mamuli o ka anui ana ae mo na mea ulu a i oo paha, a i makemakeia e ohi, oia ka manawa e ike ai ia kanaka i ka waiwai ame ka pomaikai o keia noho like ana, ame ke komo ana o na manao e kokua aka kekahi i kekahi. O na la hele i ka lawai ʻ a, ia mau la e makemake ai ua kanaka e noho ana ma ia ma@ kaha i na lima lau e kokua ana i keia oihana. E manaooia aole na kanaka e noho ana e mahi wale p@ i na la apau. O ka loaa ana @@ manawa e hele ai e lawai ʻ a ia hana ano nui a he hana no hoi e kokua mai ana i ka noho ana. Wahi a C. W. Kinney, he nui ka ia o keia mau mahina mai nei. A no kona ike ana i keia haawina ano hoopomaikai mai i ke kanaka e noho ana ma ia mau kaha, ua hoi aku la oia me kekahi upena @ 250 kapuai ka loihi, a he hookahi anana ka hohonu. E lilo ana keia mau hana a keia kanaka Hawaii i haawina ao na kela mae keia kanaka e noho mai la ma Kalamau@ i mea e hooiia aky ai ko lakou ma kee hana no ka pono o na ohana. Ina e nui loa ana na ia e loaa lakou, a e nui io aku ana no, e loaa ana he mau dala mamuli o ka h@@una ana mai i na ia maloo no Honolulu nei, na na kanaka maka pololi ia e noho mai nei. He ekolu no opelu maloo a nunui i ka @@ paha a he ekolu no mau wahi ama ama liilii maloo no ka hapaha. @@ nae, nana ae no hoi a o ka ono, a@ ka makemake i kahi mea koala@ pulehu paha, ua kii aku la no @ kuai, me ka ike iho no nae ua @ aku ka pii mamua o ke kupon@. Na keia mau keiki o Molokai @ hoolawa mai ana i keia maka po loli ia o keia mau aku. Ae, aloha no paha kakou, ke hoomanao ae i @ ono a ko kakou mau kupuna i @ la i hala aku. Me keia mau hoololi i loaa mai nei i ke Kanawai Hoopulapula, a@@ no e loaa ana na pomaikai ano nui, i ke Komisina i keia mau malama @ nee nei a hiki loa aku i ka malam@ o Iulai. No ka mea, aia iloko oia malama e ohi ai na hoolimalima o na aina aupuni i hoihoi hou @ mai la iloko o ka lima o keia Komisina. Ma ke kuhikuhi a ke Kakauolelo, ua manao oia he $27,00@ ka nui o na dala i hoihoiia aku i na malama hala aku la, aole e hiki e kiiia aku. aia wale no a ae mai ka Ahaole ʻ @ o kekahi no hoi, o na loaa i @@ Komisina mai ka wahi@, ame na m@ @ ae i hooliloia ua komo aku iloko o ka waihona o ke Teritore ma @ ano he mau loaa laula, a ua he@neleia mai ke Komisina i keia mau dala. He hana maikai no ka he@@ ana aku imua o ka Ahaolelo e koi aku e hoihoi hou ia mai keia mau dala, no ka mea nole oia ke mea i manaoia e ka Ahaolelo Lahui, aka. ua maopopo ole nae na wehewehe a na loio. elike no hoi me ka ano mau o na Loio.