Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXII, Number 3, 18 January 1923 — KE KANU HALAKAHIKI MA MOLOKAI. [ARTICLE]

KE KANU HALAKAHIKI MA MOLOKAI.

Iloko o keia mau makahiki o ka nui i ka makemak'eia o V.a halaka.hiki o Hawaii nei ma na aina like ole mawaho aku nei o kakou, ke huliia mai nei na aina kupono no keia oihana, a ke komoia aku nei 0 Molokai. I kela mau mahina koke aku la no ke kuaiia ana o ka Mokupuni o Lanai, no keia oihana no, oiai he aina hanai holoholona keia no na makahiki loihi i hala aleu. Ua hoaoia nae k« kanu halakahiki 1 kela mau makahiki aku nei, a ua ikeia ka puka pono o leo kanu ia ana o ka halakahiki malaila. A i keia mau la koke <iku la no ua huliia aku ke kupono o ka Mokupuni o. Molokai no keia oihana. He oiaio no, he makaliiki ae nei a oi ke kanu inua ia ana o Molokai i ka halākahiki, aka, o kela kanu ana ma ka aoao haule ua mau, ma na aina e kaapuni la i kela mau kukui kaulana o Lanikaula. I keia huli hou ia ana mai nei, ua kiiia aku la na aina ma keia aoao o ke kuahiwi o Maunaloa, e liuli la i ka lao o Kalaau. I ke au kahiko, he mahiia no keia wahi, aka, ia mau la nae, ma ka nana aku i ke kulana o ka aina, ua paa oluna pono o ke kuahiwi i ka laau, a ma keia wahi no hoi i ulu ai ka laau Kalaipahoa, kela laau-niake. A ke oleloia nei, aia no na oku•mukumu o keia lauu ke koe la iloko o ka lepo o kela kuahiwi. A o keia okumukumu no hoi ka mea makemake loa ia i ke au kahiko e na kahuna, hanai laau-make. Mai keia kuahiwi i loaa ai i na kanaka . o Molokai ke Kalaipahoa, e hanaiia ai na Hawaii, i ka manawa a . Kameham«ha I i makemake ai e hoopulapula hou i na kanaka o Molokai. Ma ka aoao o keia kualiiwi i kanu ai o Pakaa, ke kahu kaulana o Keawenui a-Umi, he mala uala,

ame ke ko. A ke ku nei no na kuauna o kela mau mala a keia kanaka ikaika i ka mahi oia mau la i hala wale aku la. Hc kahua ano palahalaha ko luna pono 0 keia kuahiwi, a, ma ka iho ana aku ma ka aoao 0 Lanai, ame k«ia huli ma Oaliu nei, he niau wahi palahalaha kokahi i liiki e kanuia i na niea e Jike me ka lialakahiki. Ua hoomaopopoia he 5,000 eka ka nui 0 keia mau wahi palahalaha i hoolimalimaia mai la, a malaila e kanuia aku ai ka halakahiki. Ma ka nana aku r keia wahi, aole e hiki e hoomaopopoia e ulu ana kekalii mea malaila, no ka mea, i ke kau papaala, ua make ka mauu 110 ka wela loa 0 ka la, ame ka uuku loa 0 ka haule ua ma keia kuahiwi. I ke au kahiko nae, mamua 0 ka luku ana mai a na holoholona, elilee me ka bipi, ke kao, ame ke kia, ua ulu io ia 110 keia mau walii e ka ululaau. 1 keia la, ua liiki 0 ikeia he mau kumu puhala kakaikahi e ulu ana ma na oawa, a he ulu hau kekahi e ulu la, me ka uliuli maikai o kona lau. Na keia mau holoiiolona i hoikeia ae la maluna i luku na ululaau 0 keia kuahiwi, a koe olohelohe i keia mau la. Ua hoikeia mai i ko oukou meakakau, i na la kahiko, he mau kahawai kekahi e kaho ana alnki loa aleu i ke kai. Aia ho alanui pohaku i haliiia mai ke kahakai mai iki i na mala mahi a Pakaa, a 0 ka hoomaka ana mai a keia ala 1 kipapaia me ka poliaku palahalaha, eia no ke ku nei ahiki mai i keia la. Ma ka moolelo o Pakaa, amekana keilei 0 Ku-a-pakaa, aia he mau hoike ana no kela mau niala a 3*akaa. I ka liolo imi ana mai o Keawenui-a-umi, ia Pakaa, 110 ka mea, ua lawe ae la \ia LMii nei i kekahi mau kanaka mai Oahu aku nei i mau Kahu a Kaliuna nona, a ua nanamakaia aku o Pakaa kona Kahu a Kahuna mai klnolii mai, ua haalele, a wahi I paha a kekahi poe, «a mahuka iho la 0 Pakaa ame kana keiki 0 Ku-a-pakaa, a holo malu a noho ia Molokai. O kela mau kaliakai e huli la ia Lanai leahi i noho ai 0 keia mau mea, a o ka luna o Maunaloa kahi i kanu ai laua i ka laua mau meaai. Ma ka kuakai a Keawe-nui-a-umi, mahope iho 0 kona ike ana i kona hemahema, i keia haalele ana a Pakaa, i liolo huli mai ai, me ka manao aia 0 Pakaa i KauJa a i ole i Nihoa, ua pae ae kona mau auwaa ma keia kapakai, mamuli 0 ka nui 0 ka ino, a 0 keia ino i kaheaia no e ke keijti a Pakaa, mai ka ipu makani ae a Laamaomao, mamuli 0 ke aoao a kona makuakane. Ua huna no o Pakaa iaia iho, aka, o ke keiki, i hiki ole ia Keawenui-a-umi ke hoomaopopo oia ka wahaolelo o ka makuakane. I ka pau ana o ka ai a na kanaka 0 Keawenui-a-umi, ua uwe iho la ua Alii nēi, a hoike aku i kona manao i kahi keiki, i ka make o kona poe leanaka i ka wi, oiai e mau ana keia ino no kekahi mau malama. Ua hoike aku kahi keiki i kona makuakane, a aoao hou mai 0 Pakaa i kahi keiki e olelo aku i ke Alii, aia no he mau wahi kauna uala ma ko laua mala maluna 0 keia kuahiwi, a he mau wahi ko 110 hoi. Ina nae e pii na kanaka i ke kilo uala, mai liaalele i ka liilii 0 ka uala, e lawe mai no apau, a e omau iho no i na wahi lau iloko o ka lepo, i loaa no ka ai 0 ia mau la aku, a e kanu iho no i na pulapula ko iloko 0 ka lepo, aole hoi 0 ka hahaki ku wale iho no. I ka pii io ana aku 0 na kanaka e kilo uala, aole o leana mai o ka nui o keia malauala, ame keia mala ko. Wahi a na hoike, i ka lakou lioi ana mai a hoike i ke Alii: "Aole o kana mai a ka nui o kela mau mala, aole e hiki e ikeia aku kela aoao i ka " mea o ka nui." Nolaila, he mau hoike keia e hoomaopopo mai ana he mala mahi ko keia kuahiwi i ke au kahiko. A ma keia mau walii 0 manaoia aku ana e kanu ka halakahiki. He oiliaua ano nui keia 0 ka oihana halakahiki. Aole keia huaai he mea i kamaaina ia Hawaii nei i ke au o Pakaa ma. aka, ua hoea mai keia huaai i ke au ia Kamehameha ina, a i keia la, ua oi aku kona kanuia mamua ona la i hala aku. He oiaio o na halakahiki i hiki mua mai i Hawaii nei, lie mau hua ano lthii

iki iho ia, a ua nui ka ulu o k-eia halakahiki ma na Kona, ame n» Avahi like ole ae no hoi o kakou. Ua'kanu nui ia no e ko kakou ma« kupuna oia mau au, aka, i keia ma« makahiki hope mai nei nae i oi ae ai ke kanuia o keia mea, a e oi aku ana no nia keia mua aku, a wahi "■ kekahi poe, e lilo ana ka helu ekehi o na mea ulu o Hawaii nei i kei-i mea o ka hjrtakahiki. Ma ka hoike a na kanaka loen ma keia oihana, he wela io no kei;: aoao o keia kuahiwi no keia oih:ina, aka, me ka uhi ana i ka pepa - lianaia mai ka laina ko inai, e loaf. ana no ka ma'u kupono no ka ulu maikai ana o keia mea o ka hala-j kiiluki ma kei awahi. Aole wale no keia mea o ka uhi ana i na mea kanu he mea hou i na kanaka Hawaii. aole loa. Ua -uhi mau na kanaka o na aina Avela i ka laleou mau maliinaai kalo,' me ke amau, a ua kapi na 'Hawaii ia mea he "pulu",. A ua ike iho nei na haole kanu hala kahiki i ka holomua o keia mea, a eia no hoi keia pepa ke hanaia mm nei ma Olaa, Hilo, no keia oihann. Ua loaa mua keia mea o ka pepa i kekahi liaole ma Olaa, me ka mana» oia ka mea e emi iho ai ka ulu ani o ka nahelehelo o kela mahiko, i mai ia hana ana, ua hoaoia no ke kanu halakahilei i mea e uuku msi ai ka ulu ana o ka nahelehele, a ijic pu ia iho nei, mahope o. ka' hoao ana, he mea hoomau i ka ma'u o kz lepo. A o keia ko kumu i manao ia ai e hiki pono ana e ulu ka halakahilei ma keia mau aina i papaala. j Ua kaa mao aku o ka lioao, inea o ka manao ana e kanu hapakahiki ia Maunaloa, no lea mea|na paa ka hoolimalima a ua lilo keia mau eka he 5,000 i kekahi kanu halakahiki no 17 A ke hoolala nei na kanaka no hoomaka aku e hoi ma keia miai aina no ka hoomaka ana o oihana. Aole i manaoia e leukilh koke na halehana kini i keia mamwa, aka, ma keia mua aku pam o hoomaka ai. . ) . Eia pu no hoi he mau i ikeia mai ka 3,000 ahiki i ka 3,500,. e paaia nei e ke Komisina Home -Hawaii, ma na aina i hookaawaleia no na HaWaii. O keia mau aina nae, ua oi aku Ra maikai mamua o kela mau aina o Maunaloa. Ma na aina 0 Palaau ame Hoolehua, ua hiki e ikeia e • ka poe holona, lie nau aina ia e hiki ana e ulu na mea ike ole. Ka mua, he haule ua mau ia leeia mau aina. O ka lua, aia mana aina maluna aku o keia, ma Kaae, ke kanuia nei i ka halakahiki, arfia na wahi i loaa ka lepo maikai, tia ulu maikai ka halakahiki. N>jaila, ma na ano apau, ua kaa iku mao o ka hoao ana, ke kulana ki|iu liala o keia mau aina o Molok:i| Ke manao nei kekahi poe, e huile ana ka ikaika o ke kopaa malad o ka halakahiki, ma keia mua «u. 1 keia mau la o ka' makahiki i mla aku, ua ikeia o na loaa, i ka pau ana o ia makahiki i iuiie 30, 922, he $43,000,000 na loaa mai kr |kopaa mai, a o na loaa mai ka vjMakahiki mai; $20,000,000, kahi hapa o ka' loaa kopaa. A$ ko kakou hoomaopopo ana, o ka kopaa, oia ka oihana kahiko < paAvaii nei, a o keia mea hoi >1 ka no keia mnu malaiiiki poleole wale ae n-ei no, e ik' iiho ana kakou, i ka aneane auanei o ka wanana a keia haole. A ke hoomaopopo no hoi kakou, i kana mai n; kina 0 na mokupuni like ole o kakeilnei, 1 hiki e kanuia i ka e ike hou ilio ana kakou, i ka ole paha auanei o ka nui o kewniea 0 ka halakahiki. O ka oiha kopaa ke hoomaka mai nei e nui ma na wahi like ole o keia He oiaio ua nui na kanaka ea| nei 1 ke kopaa, a ma kekahi no pae, e ike iho ana kakou, 0; nui aku ana ke kanuia o ke ko3|a na wahi like ole a ua hiki e loai Ke ko ma na aina anuanu, mai lv| *>ita mai. A o keia oihana no ke pii mahuahua mai nei ma Cu>a ame Pilipine. Aole i pau mai k. pui o na aina ma keia mau n7okp)mi i hoikeia ae la no ke kanu*. i ke ko. Ma na moku aina o ]iUpine, akahi no a hoomaka, a ins f pau ana na aina i ke kanuia ik£ ko, e nui loa aku ana keia mea īīpmua o ka hiki e rau i ka aiia, 10 * a kumu e emi loa mai ana kci|i kumukuai. Aka, ma keia ma |wahi 0 Cuba ame Pilipine, he ulu|o ka halakahiki, aka, aole elike »|i me ko Hawaii nei. A no ia # umu > e hiki ole ana e lawa ka { ai halakahiki o ke ao nei, i it wahi kanu halakahiki o Hawaii >ei o keia mau la. E ike aku an; ; 1 ka pii mahuahua ae o f aina kanu haiakahiki o Hawaii 1 'i ma keia mua aku. A o kekahii 0 hoi, mamuli o ka maikai o kei- huaai ; i hookomoia iloko o na kini ;e n ui ; mai nei ka poe makemake, ' keia , makahiki i hala aku la, aol; lawa ka poe makemake i keia 1* ai. > He nui no na aina o okai i L kupouo i ke kauu halakahili e P»*, i ia mai nei e ka Ohana Cocf > a he

i.ui no na aina e paaia mai nei e j ka poe like ole ma keia mokupuni. j () ka ninau ano nui wale 110 oi.i k'.'ia: 0 ka loaa o kn hftle hana lei'ii. E nui wale no ka uku e loan ana i na ieanaka kanu halakahiki in:i na aelike e hanaia il*u ana, ak<t, aole no nae e liiki ana e ikeia aku na pomaikai oi aku o keia oihana, mn ka hoouna ana mai i ka halakahiki i Honolulu nei e hanaia ai iloko o na kini. Hc nui na kuia m:i keia hoouna ana mai. Aka, ina e kukuluia ana kekahi mau hal-i hana kini mai' Molokai iho no, e ika aku ana kakou i ka nui aku o n.i pomaikai e loaa ana i ka poe e komo ana iloko o ia oihana. Eia ke kiiia mai nei na aina e |:.iaia nei e ke Komisina no ka hoolimalima aleu me ka hui hana kini halakahiki. A ke ku, nana nei kekahi mau Komisina n > ka ao ana aku e hoolimalima. aka, o kekahi [hapa o ke Komiaina ke ku īuu tne ka manao e haawi"mai uo i na kaj naka Hawaii no ke krmo ana akn iloko o keia oihana. ,Ua emi ma: na loaa a ke Komisla*i, a me ko«a |«mi pela paha kekahl*poe o lakou ji manao ai e io aku, | a ma ia alanui e hoonuiia ae ana na : oaa o ke Komieiuu. Aka, ma kokihi aoao ae hoi, ua &t? no kekahi poe Hawaii na lakou io ka lakou mau (lala e hoohana ai, me ke kauka'i ole aku i na dala a ke Koniisina: A ma kekahi alanui hou aku no, ke aa mai nei no kekahi mau liui hana kini halakahiki, e haawi niai i dala na ka poe e komo ana iloko o keia oihana. Nolaila ma na ano apau, aole he hopohopo ana no ka holomua o keia oihana ma Molokai, koe wale no, o ka loaa ana o ka hale hana kini. f Ke loaa keia, ua pau ka pilikia o na Hawaii, a ua hiki ia lakou e nee aku no ka lawe ana ao i keia mau aina no keia oihana ano nui e ulu ae nei maluna o Hawaii nei. Aole ka oihana kanu halakahiki i lilo i 'mea hiki ole e lawelaweia e na Hawaii. O ka mikiala mau, ame ka hana ana i mea e emi iho ai ka ulu ana o ka nahelehele, ka hana nui o keia oihana. O ka ike ana i ka manawa maikai ua hiki loa e hoomaopopoia ma ke kanu ana a na kanaka e kauu mai nei i keia mau la. O ka loaa ana o na wahi :lepo inaikai, e hiki ana no e ikeia ia mea. 0 ka mea nui 0 ka hiki 'ana i ke kanaka e malama i kana mala me ka maikai ame ka maemae aole nahelehele. A ke ku nei ko oukou meakakau, a hoike aku, e hiki loa ana i na kauaka e lawelawo- i keia oihana me ka maa'lahi. E lilo kakou na Ilawaii i poe e kokua pu ana ma keia oihana ano nui e ulu mai nei maluna o na papalina aloha o Hawaii nei. He oihana lioopomaikai, a e lilo o kakou pu kekahi e ohi i na pomaikai. lioomanawanui no elike me ka ke kanawai Hoopulapula e kau mai nei. , Aole dala ma kou aoao e lilo ana, ke maleemake ae oe e liaalele 1 kou apana aina. Ma keia kanawai, ina e hiki ole ana i ke kanaka ke hoomanawanui, ūa hiki loa i ke IComiBina ke hoihoi aku i ko mau dala, ame ka w-ehe hou ana ae i kela apana aina no kekahi kanaka Hawaii hou aku. Aka, e ike mai nae kakou i na hana ma ka aoao o ke hookuonoono e ku nei, a e lilo keia hoolialikelike ana, i mea no kakou e ike mai ai, i ka pomaikai oi ae ma keia kanawai hoopulapula: Aole, uku mua ana o ka hapanui o ka waiwaiio o kou apana. A ua lioike aku nei ko oukou meakakau no keia ninau. Aka, i ka weheia ana o na aina o Waiakea, ua hiki aku ka nui o na apana aina i ka 187 wale no. Aka he mau tausani ka nui o ka poe i makemake e loaa keia mau apana. Ua hoikeia mai nae i ka mana\va o ke koho ana o na apana mahopo o ka hukiia ana o na helu, ua haalele aku kekahi poe i ko lakou mau helu, a ma kahi 0 ke tausani a oi, he inau ha'neri uuku wale no kai hele aku e koho 1 na apana. No keaha hoi i emi aif Ua ike na kanaka i komo aku ua nui loa ka auhau o keia mau apana aina, a ua lawa ole ia poe i ke daia. Ma ka aoao hoi o keia mau apana aina mua o Molokai i weheia iho nei, he 70 no a oi poe i noi mai ina apana he 21. A na kanaka i waeia no keia mau apana, aole hookahi o lakou i haalole i ka hele ana e wae i ko lakou mau apana. I keia la ua pau keia mau apana, a ke noho mai nei kekahi po« maluna o ko lakou mau aina, a ua ulu na mea kanu. Aole dala nkn mua; aole pilikia i ka wai, no pka mea ua laweia aku a ku i ka ipuka o kona hale; ua loaa na alanui; ua paa na pa; ua loaa keia mau mea apau, me kou uku ole hooIkahi keneka. O kou uku moku wale j no, ma kou. pakeke. a ua koi ia mai jnae e haawi aku i kou ikaika no ka holomua o kou apana aina. Aole nO *e i wae i kou apana aina no ka hoi ilaila e molowa ai. aka, ua [wae oe no ka hana, a ke liana nei keia poe, me ka hoomaemae ana

i na kiawe maluna o ka aina. Ea, he hana hiki ole anei keia i ke kanaka manao lian:r? Aole, a, o keia ka haawina hoomanawanul i mflkemakeia. e ko oukou meakakau.